Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÇAĞDAŞ AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ ƏNƏNƏ VƏ YENİ YARADICILIQ İSTİQAMƏTLƏRİ (1993-2005) Açar sözlər
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Ənənəvilik və millilik problemi; 8. çağdaş şeirdə sufilik və dərvişlik xəttinin ənənə ilə bağlılığı;
- Çağdaş şeirdə ənənəvi və yeni obrazlar
|
The article deals with the social problem of woman in English literature at the beginning the of the XX century on the basis of the works by Sharlotte Bronte, Bernard Shaw, James Aldridge as the writer played an enormous role in social, moral and literary life of Great Britain.The philosophical and psycholojical peculiarities of the attitudes of woman personality and society in the English writers’ creativity.The problem of woman and her social life , psychological freedom, feminist action are being discussed in chronological order in this article.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
349 Ф.Зулфугарова Концепция женщина в общественно-политических и научно-философских Резюме
английской литературе первой половины XX века на основе творчества Шарлотта Бронте, Бернард Шоу, Джеймс Олдридж так как писательницы сыграла болящую роль в социальной, нравственной и литературной жизни Великобритании.Концепция женщина в общественно-политических и научно- философских Запада- освещается проблема женщина в Европе и философия свободы Запада.Данная статья посвящена также сравнительно – типологичес- кому исследованию проблемы психологической прозы в английской литерату- рах, выявлению их общих и индивидуальных, особенно
Rəyçi: Professor Akif Bayramov
Filologiya məsələləri – №5, 2014
350 NƏRGİZ ABDULLAYEVA (Cabbarlı) AMEA, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu cabbarlin75@rambler.ru
YARADICILIQ İSTİQAMƏTLƏRİ (1993-2005)
Key worlds: modern poem, tradition, innovation, subject, form, postmodernism Kлючевые слова: современный стих, традиция, новаторство, тема, форма, постмодернизм
Çağdaş Azərbaycan şeiri qədim ənənələrə malik, dərin kökləri, qaynaqları olan şeirdir. Əgər bu köklər bir tərəfdən klassik Şərq poeziyasına - əruza doğru uzanırsa, digər tərəfdə təmiz xalq ruhunu yaşadan folklor, aşıq yaradıcılığı - heca şeiri ənənələrinin mövcudluğu fakt olaraq ortaya çıxır. Bu, çağdaş Azərbaycan şeirini xarakterizə edərkən əsaslanmalı və nəzərə almalı olduğumuz amillərdir. Bu günün şeiri daha çox xalq poeziyası və şifahi ədəbiyyatdan gələn ənə- nələrə söykənərək öz yaşamını sürdürür. Əruz və klassik şərq şeiri (qismən qəzəl is- tisna təşkil edir) demək olar ki, müasir poeziya üçün aktuallıq daşımır. Lakin klas- sik aşıq şeiri, şifahi ədəbiyyatdan gələn ənənəvi şeir formaları çağdaş şairin hələ də müraciət etdiyi və müasir poeziya üçün aktuallığını qoruyan formalardır. Və bu, özünü müxtəlif aspektlərdə – istər mövzu və problem müstəvisində, istər poetik obrazlar yaradılması prosesində, istər istifadə edilən forma qəliblərində, qafiyə sistemində, istərsə də eyni (və ya oxşar) ifadə və təsvir vasitələrinə təkrar-təkrar müraciətin mövcudluğunda göstərir. Ümumiyyətlə, çağdaş şeirdə ənənəvilik və novatorluq problemi ədəbiyyat- şünaslıqda hər zaman araşdırılan məsələ olub və bu gün də belədir. Çünki, poeziya (ümumi halda həm də ədəbiyyat) öz inkişaf qanunauyğunluqları və ədəbi prosesin ona qazandırdığı keyfiyyət dəyişiklikləri ilə bu problemin aktuallığını təmin edir. Çağdaş şeir yaradıcılığında meydana çıxan yeni tendensiyalar ənənə və ənənəyə münasibətlə qarşılıqı müqayisədə araşdırılmalıdır. O səbəbdən ki, çağaş şeirə yenilik gətirmək istəyənlər bunu ənənəvi formaları, ifadə və təsvir fiqurlarını, fikir strukturlarını qəbul etmədikləri üçün edir və bunu novatorluq kimi dəyər- ləndirirlər. Bu prosesin dəqiq izahını verən A.İ.Nikolayev «Ədəbiyyatşünaslığın əsasları» kitabında çox vacib bir məsələyə toxunaraq ənənə və novatorluğun dünya mədəniyyəti kontekstində araşdırılmalı olduğunu problem olaraq qaldırır: «Ənənə və novatorluq ədəbi prosesin vacib tərkib hissələridir. Elə bir böyük ədəbi əsər yoxdur ki, onu minlərlə bağ dünya mədəniyyəti konteksti ilə bağlamamış olsun, amma eyni şəkildə də hansısa bir estetik hadisə təsəvvür etmək mümkün deyil ki, o dünya ədəbiyyatını özünün olan nələrləsə zənginləşdirməsin. Ona görə də ənənə və novatorluq bir medalın iki tərəfidir: gerçək ənənə həmişə novatorluğu təmin edir, novatorluq isə yalnız ənənənin fonunda mümkündür» (7). «Çağdaş Azərbaycan şeirində ənənəvi olan nədir» sualını cavablandırmaq istədikdə, ənənəviliyi və novatorluğu hansı aspektdən araşdırmalı olduğumuzu Filologiya məsələləri – №5, 2014
351 müəyyən etməyə çalışdıqda, aparılan ümumiləşdirmələr və çıxarılan nəticələr mütləq olaraq məsələnin aşağıdakı suallar və istiqamətlər əsasında öyrənməyimizi tələb edəcək. 1. Çağdaş şeirdə ənənəvi və yeni mövzular; 2. ənənəvi və yeni obraz və xarakterlər; 3. ənənəvi və yeni simvol yaradıcılığı; 4. ənənəvi və yeni şeir formaları; 5. Çağdaş şeirdə istifadə edilən ənənəvi və yeni poetik fiqular, ifadə və təsvir vasitələri, detallar; 6. Çağdaş şeirdə yeni ədəbi cərəyanlara maraq və postmodernizmin müasir poeziyaya təsiri; 7. Ənənəvilik və millilik problemi; 8. çağdaş şeirdə sufilik və dərvişlik xəttinin ənənə ilə bağlılığı; Ənənəvilik və novatorluq problemi araşdırıldığı zaman bu istiqamətli təhlillərin aparılması zəruridir. Çünki hər iki problem özünü məhz yuxarıdakı istiqamətlərdə biruzə verir. Çağdaş şeirdə istifadə edilən ənənəvi mövzular həddindən artıq çoxdur. Əs- lində, mövzu ilə bağlı ənənə və novatorluq məsələsinin araşdırılması bir qədər mü- bahisə doğura bilər. O səbəbdən ki, burada məsələ mövzudan daha çox ona münasibə- tin, müəllif yanaşmasının yeniliyindən, fərqliliyindən və yaxud ənənəviliyindən gedə bilər. Çünki çağdaş şeirdə istifadə edilən bütün mövzular tarixən işlənib və bundan sonra da işlənəcəkdir. Dəyişən və fərqli olan yalnız yanaşma, mövzunun işlənilməsi zamanı ənənəvi və ya yeni, fərqli ifadə və təsvir vasitələrindən yararlanma, ənənəvi və ya yeni simvol yaradıcılığı, ənənəvi və ya yeni detal tapıntısı və s. ola bilər. Bu baxımdan çağdaş şeiri təhlil etdikdə istifadə edilən bəşəri-fəlsəfi, tarixi, sosial, siyasi, təbiət mövzulu şeirlərə yanaşmada fərqin mövcudluğu müşahidə edilən istiqamətləri müəyyənləşdirək. Konkret olaraq bəşəri-fəlsəfi mövzudan danışmalı olsaq, Tanrı, Ölüm, Tənhalıq, Sevgi, Kədər kimi bəşəri mövzular çağdaş şeirdə yenə də var. Məsələn, ənənəvi olan müasir poeziyada Tanrı ünvanlı duaların, Tanrıya üz tutmanın ifadəsi idisə (F.Sadıq, Z.Yaqub, R.Sabir və s.) yeni olan Tanrı ilə bərabərlik ideyasının (V.B.Odər, R.Rövşən, V.Səmədoğlu, Q.Ağsəs və s.), Tanrının Dindən ayrı olması ideyasının (məsələn, R.Sabir), Tanrı ilə Din bağlılığı fikrinin (Z.Yaqub, F,Sadıq və s.), Şeytana sevginin və tapınmanın (R.Behrudi və s.) şeirdəki ifadəsi idi. Aydın məsələdir ki, mövzuya bu aspektdən yanaşma və ümumiyyətlə, şeirdə Tanrı xətti çağdaş şeirə müəyyən tarixi mərhələdən sonra yol tapdı. Yəni cəmiyyətdə və düşüncədə azadlıq faktorunun mövcudluğu bu yeni yanaşmaların poeziyaya gəlişinə şərait yaratdı. Və ya Ölüm mövzusuna mü- nasibətdə ənənəvi olan Ölümün son, qurtarış, yekun olması fikrinin ifadəsi idisə, yeni olan onun başlanğıc olması, Tanrıya aparan yol olması, O dünyanın astanası olması fikirlərinin yeni interpretasiyada təkrarən şeirə qayıdışı idi (V.B.Odər, F.Sadıq, Z.Yaqub). Hətta bu mövzunun qəribə bir «özünüyemə» həddi Salamın yaradıcılığında müşahidə edildi. Bu yaradıcılıqda insan təfəkkürünün özünə və ölümə ironiyalı münasibətinin ən böyük təzahürünü görmək olar. Siyasi mövzuya müraciətin özündə belə bir yenilik müşahidə olunur. Çünki əvvəlki illərə nisbətən çağdaş şeirin araşdırdığımız mərhələsində, xüsusilə də 1988- ci il hərəkatından sonra azad mühit formalaşdı. Bu isə siyasi proseslərin və onların Filologiya məsələləri – №5, 2014
352 təsiri ilə formalaşmış fikir və emosiyaların şeirə yol tapmasına səbəb oldu. Sovet dövrü ilə müqayisədə bu, çağdaş şeirimiz üçün yeni idi. Eyni fikri tarixi mövzuya da aid etmək olar. Çünki müstəqillikdən əvvəlki illərdə tarixi mövzuya müraciət tamamilə fərqli nəticələr ortaya qoyduğu halda, müstəqillik illərində bu mövzu daha azad və sərbəst fikirlərin ifadəsi ilə diqqət çəkdi. Çağdaş şeirdə ənənəvi və yeni obrazlar həm də real tarixi şərait və tarixi mərhələnin verdiyi imkanlar, ortaya çıxardığı problemlərlə sıx bağlıdır. «Novatorluğun özülündə həyatın inkişaf prosesi durur. Elə bir zaman yetişir ki, gerçəkliyin özü yazıçını və ya şairi yeni forma və ifadə vasitələri, yeni mövzular axtarmağa vadar edir. Çünki köhnələr artıq yeni həyat mərhələsinin ifadə olunması üçün yetərli olmur. Hər bir dövr keçmiş mədəniyyətdən və ədəbiyyatdan o şeyi götürür və mənimsəyir ki, o, onun üçün həqiqətən də dəyərli və əhəmiyyətlidir» (6). Çağdaş şeirdə də ənənəvi obraz və xarakterlər çoxluq təşkil edir. Yenə də sevgili, aşiq, məşuq, övlad, vətənpərvər qəhrəman, ana, təbiət vurğunu, gül, bülbül, zalım- məzlum, quzu, qurd və s. kimi ənənəvi obrazlar müşahidə olundu. Lakin yeni olan, fərqli görünən obrazlar da vardı ki, bu da məlum tarixi hadisələrdən sonra və məlum tarixi mərhələnin ortaya çıxardığı yeni qaçqın, didərgin, şəhid, şəhid anası, şəhid balası və s. obraz və xarakterləri idi. Bunlara da əksər şairlərin yaradıcılığında rast gəlmək mümkündür. Və bu fərdi yaradıcılığın yeniliyindən daha çox dövrün tələbi ilə ortaya çıxan yenilik kimi qiymətləndirilməlidir. Amma bu heç də o demək deyil ki, çağdaş şeirə gətirilən obrazlar bütün yaradıcılıqlarda eyni şəkildə uğurlu ifadəsini tapıb. Əksinə, obraz yaradılışında mövcud ənənə – əsrlərdən gələn deyil, konkret bir dövrün öz daxilində formalaşmış ənənə onları bir-birinin surətinə çevrilmək təhlükəsi ilə üz- üzə qoydu. Yəni çox az şairin yaradıcılığında məsələn, qaçqın ana, yaxud şəhid anası obrazı (Z.Yaqub, C.Novruz), şəhid balası (B.Vahabzadə) obrazı və xarakteri novator müəllif yanaşması və öz fərqli çalarları ilə yadda qaldı. Ümumi olan görüntü bu obrazları həddindən artıq oxşar görünüşdə və oxşar xarakterdə təqdim etməsi ilə bağlı idi. Çağdaş şeirdə hər zaman olduğu kimi, ənənəvi simvollardan istifadə daha qabarıq müşahidə edilir. Hətta ən istedadlı, çağdaş şeirimizin müasir mənzərəsinin yaranmasında müstəsna rolu olan şairlərin yaradıcılığında belə bu tendensiya üzdədir. Ənənəvi simvollar kimi papaq (qeyrət, namusu simvolizə edir – C.Novruz, B.Vahabzadə), qala (qeyrət qalası – C.Novruz), çadır (F.Sadıq, C.Novruz, Z.Ya- qub), güzgü, ayna (R.Rövşən, A.Mirseyid), xarıbülbül, fələyin qılıncı (Z.Yaqub), körpü (B.Vahabzadə, R.Rövşən, İ.İlyaslı) və s. simvol-detallar çağdaş şeirimizdə çox yayılıb. Hərçənd ki, bu eyniyyət istifadə olunan simvolların mətn daxilində uğurlu obrazlaşmaq xüsusiyyətinə, hansısa uğurlu poetik tapıntı və təsvirin bir parçası kimi çıxış etməsinə mane olmadı. Amma bununla belə, çağdaş şeirin araşdırılan mərhələsində mətnlərə yol tapmış bu simvolların ifadə etdikləri məna daşlaşmış, qəlibləmiş və dəyişməz qaldı. Bu heç də o demək deyil ki, müasir poziyada simvol yaradıcılığı yalnız ənənə üzərində həyatını sürdürür. Simvol-obrazlardan istifadənin çağdaş şeir üçün aktual- lığı nəzərə alınarsa, yeni simvolların yaradılmasına marağın da təbii bir proses ol- ması qənaəti meydana çıxar. Filologiya məsələləri – №5, 2014
353 Çağdaş şeirdə «kəpənək qanadı», «başı kəsik gözəl kötük» (R.Rövşən), «nər- divan» (R.Rövşən), «itmiş papaq» (C.Novruz) və s. kimi yeni simvol-detallardan da yararlanılıb. Çağdaş şeirdə ənənəvi şeir formalarından yararlanma daha çox müşahidə edilib. 11-lik, gəraylı, qoşma, təcnis, bayatı, ağı formaları araşdırılan tarixi mərhə- lədə daha aktual oldu. Hətta bayatı-nəğmə formasından yaradıcılığının bir mərhələ- sinin ifadəsi kimi istifadə edən R.Rövşəni nümunə göstərmək olar ki, o, bu ənənəvi qəlib daxilində tamamilə fərqli ab-hava, yeni poetik nəticələr ortaya qoya bildi. R.Rövşənin davam etdirdiyi bu ənənəni digər şairlər – Səhər, B.Sadiq, M.Ağa, R.Behrudi və s. kimi davaçıları da vardı. Əlbəttə, ənənəvi şeir formaları çağdaş şeirimizin birbaşa Azərbaycan klassik aşıq və xalq şeiri ənənələrinə söykənməsi və ümumiyyətlə, heca vəzninə bağlılığı ilə əlaqəlidir. Çağdaş şeir də vəznli şeirin bütün tələblərinə – qafiyə, ritm, ölçü – cavab verən şeirdir və bu şeir poeziyada öz çəkisini qorumaqdadır. Aşıq şeirindən forma (eyni zamanda da məzmun) yararlanması bir çox şairlərdə (M.İsmayıl, A.Səməd, S.Sarvan, Ş.Ağayar, M.Köhnəqala, M.İlqar, M.Aslanbəyli, İ.İlyaslı və s.) müşahidə edildi. Bu şeirlərin bəziləri klassik aşıq şeirindən heç bir şeylə fərqlənmədi. Eyni «zalım-məzlum» mövzusu, dünyadan şikayət, haqq ədalət axtarışının ənənəvi ifadəsi və s. onlarda diqqət çəkən əsas xüsusiyyətlər idi. Bununla belə, aşıq şeiri formasında yazılmış uğurlu nümunələr də mövcuddur ki, bu nümunələrin müəllifləri cərgəsində M.İsmayıl, M.İlqar, İ.İlyaslı, Ş.Ağayar, M.Köhnəqala və s. şairlərin yaradıcılığını misal çəkmək olar. Bu şairlər ədəbi ənənəyə qayıdış və əsaslanma, ənənəvi poetik forma, intonasiya və ritmlə yeni poetik nəticələrin əldə oluna biləcəyini sübut etdilər. Ş.Alışlanlının fikri bu məqamda yerinə düşür: “Ədəbi ənənəyə qayıdış müasir şeirin məzmunu ilə yanaşı onun poetik sistemində də özünün orijinal təcəssümünü tapır. Əslində ənənəvi poe- tik vasitələr: ritm, intonasiya müasir həyatda bədii fikri narahat edən problemləri, mənfi halların bədii təhlilini kəskinləşdirmək də poetik məzmun daşıyır” (2, 106). Yeniliyə gəlincə, qafiyəli şeir daxilində «konstruktiv şeir» qurmaq meyli də müşahidə edildi ki, bu yeni itiqamət kimi diqqəti çəkdi və əsasən forima ilə məz- mun əlaqəsi baxımından maraq doğurur. Bu tendensiya ilk olaraq Salamın yara- dıcılığında özünü göstərdi. Onun «konstruksiyalı şeir konsepsiyası» maraq doğurur. Məsələn, o üç bəndlik 11 hecalıq mətn daxiliqdə 3 ayrı-ayrı mövzunu işləməyi, hər bəndi fərqli mövzuya həsr etməyi, əsas «fikir partlama»sını isə sonuncu bənddə verməklə sarsıntı yaratmağı bu konsepsiyanın əsas qayəsinə çevirmişdi. Bu cür şeir formasında əsas fikir məntiq və təzad oyunu üzərində cəmlənir. Əsas məsələ hissin, duyğunun birbaşa şeirə ötürülməsi yox, fərqli məntiqi nəticələrin, zidd hisslərin, təzadlı duyğu və fikirlərin xüsusi seçim əsasında qarşı-qarşıya gətirilməsidir. Bəndlər arasında məntiqi əlaqənin, fikir ardıcıllığının və davamlılığının olmaması da bu şeirin əsas şərtlərindəndir. Bu şeir formasını öz yaradıcılıqlarında sınaqdan keçirən müəlliflər arasında Səhər, B.Pərviz, R.Sabir və s. adlarını çəkmək olar. Çağdaş şeirdə novatorluq naminə vizual effektlərdən yararlanma ilə diqqət çəkən formalara müraciət, ayrı-ayrı sözlərin və ya bir neçə ifadənin təkrarı ilə şeir yaratmaq cəhdləri də diqqət çəkdi. Amma təəssüf ki, bu cür cəhdlər yalnız eksperiment xarakteri daşıdı və uğurlu nəticələr vermədi. Məsələn, da-da-da-da-da
Filologiya məsələləri – №5, 2014
354 dam! dam! daraaaamm!!! əyil aşağı əyil! dam! dam! ay ana! nə oldu sənə ….da-da-da-da əlvida
əlvida əlvida!
Bu parça Şərif Ağayarın «Səngər» adlı şeirində götürülüb və müharibə-döyüş səhnəsi effektinin yaradılması üçün bu cür səs yığınından istifadə olunub. 1993-2005-ci illərdə müşahidə edilən tendensiyalardan biri də nəsr əlamətli şeirin yaranmasına, şeirdə publisistik ağırlığın artmasına, şeirin daşıdığı əsas keyfiyyətlərdən – ritm, qafiyə, vəzn, daxili musiqi və s.-dən təcrid edilməsinə mara- ğın çoxalması idi. Xüsusilə də ədəbiyyata yeni gələn qələm sahiblərinin yaradı- cılığında bu istiqamət daha çox duyuldu (S.Babullaoğlu, A.Yaşar, Xanəmir və s.). Sərbəst şeir müstəvisində eksperimentlərin çoxluğu, sərbəst şeirin belə daxili strukturunu pozmağa, hətta onun daxilində mövcud ritmli intonasiyanı yox etməyə meylli fəaliyyətlər də oldu ki, bu cür eksperimentlərin də çoxluğu diqqət çəkdi. Əlbəttə, qətiyyən söyləmək olmaz ki, çağdaş poeziyada sərbəst şeirin daxili ritmi, ritmik intonasiyası tamamilə yoxa çıxdı. Əksinə, bu prinsipləri qoruyan gözəl nümunələr yarandı ki, bunların müəllifləri sarasında F.Qoca, Z.Yaqub, M.Yaqub, C.Novruz, Ç.Əlioğlu, V.B.Odər, V.Səmədoğlunun adlarını çəkə bilərik. Ritm və intonasiyanın pozulduğu nümunələr, nəsr ritminin göründüyü mətnlər isə əsasən postmodernizmə meyl göstərən şairlərin yaradıcılığında müşahidə edildi və çağdaş dünya şeirində gedən tendensiyaların təzahürü kimi meydana çıxdı. Eyni qənaəti 1990-cı illər poeziyasında, xüsusilə 1992-ci ildən sonrakı mərhələdə formalizmə meylin meydana gəlməsi ilə əlaqədar da söyləmək olar. Belə ki, məhz bu dövrdə forma üzərində eksperimentlərin artması, «pilləli şeir», durğu işarələrindən imtina edilmiş və bütün mətni yalnız kiçik hərflərlə yazılmış şeir (A.Mirseyid, E.İskəndərzadə, Ş.Ağayar, M.Köhnəqala, R.Qaraca və s.), kub formada, romb formada və s. həndəsi fiqurlar formada qurulan şeir (A.Yaşar), sərbəst şeirin forma hüdudlarına salınan, lakin daxili qəzəl intonasiyasını qoruyub saxlayan şeir (M.Köhnəqala), heca vəznində yazılmış olsa da, sərbəst şeirin formasında təqdim edilən şeirlər dəb halını aldı. Amma qeyd edildiyi kimi, bu ötən əsrin sonunda məlum hadisələrdən sonra ədəbi prosesdə meydana gələn azadlığın və yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi idi. Belə ki, dövrün yeni mərhələyə qədəm qoyması, əvvəlki kanonlaşmış estetik standartların birdən-birə sıradan çıxması və köhnəlməsi bu cür yaradıcılıq axtarışlarına və eksperimentlərin aparılmasına ehtiyacı ortaya çıxardı. Lakin məlum olduğu kimi, bütün eksperimentlər uğurlu alınmır. Təəssüf doğuran hal bir də ondan ibarətdir ki, əslində dünya ədəbiyyatının hələ əsrin əvvəllərində formalizmi bir mərhələ kimi keçməsinə baxmayaraq, çağdaş Azərbaycan şeirində bunu yeni tendensiya və postmodernizmin təzahürü kimi qiymətləndirdilər. Bu haqda aşağıda xüsusi danışacağıq.
qəliblərinin tələblərindən irəli dələnənənvi ifadə və təsvir vasitələrinin çağdaş şeirdə Filologiya məsələləri – №5, 2014
355 tez-tez işlədildiyi əhəmiyyətli faktdır. XX əsrin ən görkəmli filoloqlarından biri olan M.M.Baxtin bu problemlə bağlı yazırdı: «hər zaman irəli doğru atılan hər bir əhəmiyyətli addım geriyə qayıdış ilə müşaiyət olunur, daha dəqiq desək, başlanğıcın (mənşənin) yenilənməsinə gətirib çıxarır. Yalnız yaddaş irəli doğru gedə bilər, unutqanlıq yox. Yaddaş kökə qayıdır və onu yeniləndirir. Əlbəttə, «irəli», «geri» terminlərinin özü də bu mənada öz qapalı mütqəliyini itirirlər və daha çox öz qarşılıqlı təsirləri nəticəsində hərəkətin canlı paradoksal təbiətini ifadə etmiş olurlar» (5, 533). Bu cür “geriyə qayıdışı” reallaşdırsalar da, çağdaş şeirin ən uğurlu ifadə və təsvir vasitələri, poetik fiqurları M.Yaqub, M.İsmayıl, M.İlqar, Z.Yaqub kimi şairlərin yaradıcılığında müşahidə edildi. Bu gün çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda bir sıra ədəbi meyllərun, emi-nəzəri anlayışların, sovet dövründə mövcud olmuş ədəbi dəyərlərin inkarı kimi, realizmin, romantizmin də bir yaradıcılıq metodu, cərəyan tək əleyhinə olan tamamilə fərqli konsepsiyalar, manifestlər mövcuddur. Və bu proses 90-cı illərin əvvəllərindən başlayıb. Hətta müxtəlif ədəbi qruplar, birliklər də meydana çıxdı ki, (“Baca”, “EQO”-çula”, “2+”, “AYO”-çular, “Pərvanə”çilər və s.) onların fəaliyyəti ya yarımçıq qaldı, ya da sadəcə manifestasiya səviyyəsini adlaya, şairləri yaradıcılıq baxımından öz ətrafında birləşdirə bilmədi. Dünya ədəbiyyatı və estetik fikrinə hakim kəsilmiş və müxtəlif mədəniy- yətlərdə özünü təsdiq etmiş ədəbi cərəyanların və meyllərin isə çağdaş şeirdə (eyni zamanda da ədəbiyyatda) yalnız müəyyən təzahürləri müşahidə edildi. Məlum olduğu kimi, 70-80-ci illər elmi-nəzəri ədəbiyyatda Azərbaycan ədəbiyyatının modernizm dövrünün başlanğıcı kimi təhlil edilir. Məsələn, XX əsr ədəbiyyatını dörd mərhələyə bölən professor N.Cəfərov bu mərhələni nəsr təfəkkürünün inkişaf etdiyi mərhələ kimi xarakterizə etsə də, poeziyanın imkanlarının genişləndiyini də müəyyən edir və bunu iki məktəb, yaxud tendensiya əsasında formalaşdığını göstərirdi. Onun müəyyən etdiyi iki məktəbdən biri Rəsul Rzanın yaratdığı modernist-eksperimental məktəb, digəri isə Səməd Vurğunun rəhbərlik etdiyi ənənəvi məktəb idi. Bu bölgü həqiqətən də o dövr ədəbiyyatının real mənzərəsini tam olaraq özündə əks etdirə bilir (4, 155). Bu bölgünü davam etdirməli olsaq, qeyd edə bilərik ki, XX əsrin son onilliklərini həqiqətən də poeziyada bu iki məktəbin davamı kimi xarakterizə etmək həqiqətə uyğundur. Lakin artıq XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq əsasını XX əsrin sonundan götürmüş bir sıra tendensiyalar poeziyada (eyni zamanda da nəsrdə) özünü təsdiq etməyi bacardı. Yeni meyllər, yeni poetik axtarışlar ənənəvi şeirlə modernist şeiri birləşdirən şairlərin cərgəsində M.İsmayıl, R.Rövşən, V.B.Odər, R.Behrudi, Salam yaradıcılığını ehtiva edirsə, daha sonrakı dövrdə «postmodernist» adlandırılan eksperimental şeir nümunələri sırf klassik, sırf ənənəvi hecada yazılan, aşıq şeiri ənənələrini davam etdirən (bəzən hətta eyni yaradıcılıqla) şeirlər paralel olaraq öz yaşamına başlayır və daha çox aktuallaşır. Xüsusi olaraq vurğulamağı vacib bilirik ki, postmodernizm yaşından və mən- sub olduğu ədəbi nəsildən asılı olmayaraq, bir sıra qələm sahiblərinin yaradıcılığına təsir göstərə bildi. Bu, çağdaş Azərbaycan şeirinin də, nəsrinin də təkzib edilməsi mümkün olmayan bir faktıdır. Filologiya məsələləri – №5, 2014
356 «Postmodern» şeir əslində, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı üçün bir qədər yeni anlayışdır və onu modernist-eksperimental şeirin davamı, bir qədər də dəqiqlədirsək, yeni mərhələsi kimi qiymətləndirmək olar. Bu şeir ənənəni qəbul etmir, hətta onun bəzi nümayəndələri (A.Yaşar, R.Qaraca) ənənəni dağıtmaq kimi bir məqsədi də öz qarşılarına qoymuş olurlar. Hərçənd ki, postmodernist- eksperimental şeirin də uğurlu nümunələri ədəbiyyatımızda yaranmaqdadır, amma hələ ki, onun əsaslanmış, təsdiqini tapmış və çağdaş Azərbaycan poeziyasında şaxələnmiş bir tendensiya kimi təsdiqləmək tezdir. Məlumdur ki, istənilən cərəyanın nəzəri təməlləri olmalıdır. «Posmoderniz- m» anlayışının atası və yaradıcısı hesab olunanların belə etirafına görə, onun nə nə- zəri əsasları, nə də özündən əvvəl mövcud olan, hələ də bir çoxlarının fərziyyəsinə görə mövcudluğunu sona yetirməmiş «modernizm»lə ayıran sərhədləri var. Postmo- dernizm üslub, metod yox, dünyagörüşü, dünyayabaxış, təfəkkür istiqamətidir. O Avropada fəlsəfi fikrin tənqidinin nəticəsi kimi meydana gələn «modernizm»dən sonra yaranıb. Modernit dünyagörüşünün əsas ideyası belədir: o, insan təfək- kürünün obyektiv qanuna tabe olan dünyanı bütöv, tam, yeganə sistem kimi başa düşməyə inamdan ibarətdir. Həmçinin təbiətin və cəmiyyətin əsas qanunlarının öyrənilməsi vasitəsilə tarixi prosesə təsir etmək və dünyanı yenidən qurmağa mümkünlüyünə inam da bura aiddir. Beləliklə, modernizmin nəzəri əsasında «insan elmi öyrənə və reallığa çevirərək dünyanı dəyişdirə bilər» fikri durur. Ondan sonra gələn postmodernizm isə eynilə modernizm kimi özündən əvvəl mövcud olanın üzərində, onu inkar etmədən, amma xüsusiyyətlərindən istifadə edərək inkişafı nəzərdə tutur. Fəlsəfi termin kimi postmodernizmin ilk statusunu J.F.Liotarın «Postmodern vəziyyəti» kitabında qazandığına görə, onun «zamanın ruhu» mənasını verən bu ter- minlə bağlı «Müasir cəmiyyətdə biliyin vəziyyətini postmodern adlandırırıq. Bu söz elm, ədəbiyyat və incəsənətdə oyun qaydaları transformasiyaya uğradıqdan sonra mədəniyyətin vəziyyətini əks etdirməlidir» fikrini xatırladırıq. Postmodernizmin nəzəriyyəçilərindən biri olan Umberto Eko isə yazırdı ki, «postmodernizm xronoloji fakt yox, ruhi vəziyyətdir. Ona görə də hər bir dövrün öz postmodernizmi var». Alman filosofu Rudolf Panvitsin 1917-ci ildə işlətdiyi «postmodernizm» termini o zaman tənəzzüldə olan Avropa mədəniyyətini xilas etməyə çağırılmış insanlara aid edilirdi. Sonra bu söz 60-cı illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarında keçirilən müzakirələr zamanı avanqard ədəbiyyatın tənəzzül dövrünü, həmçinin tənəzzüldən çıxmaq mərhələsini ifadə etmək üçün işlədilib. Çağdaş şeirimiz və şairimiz nəyi postmodern hesab edir? Məsələn, Xanəmirin «Qarğa beyni yeyən Əli» şeiri tənqidçi Ə.Cahangir tərəfindən «manqurtlaşmış çağdaşımızın timsalı olan qarğabeyin Əlinin üzünün cizgiləri ərəb əlifbaının müqəddəs hərflərinə təşbeh etməklə» «postmodern şeirin əlifbasını yaradanlardan biri» adlandırır. Yaxud Zahir Əzəmətoin «mərkəzi dayan nöqtəsi kimi Allah ideyasından şüurlu imtina» tədricən yetişməkdə olan postmodernizm çaları ad- landırılır (3, 35). Halbuki bu cür xüsusiyyətlər hürufilik qalıqlarından başqa bir şey deyil.
Postmodernizmin əsas xüsusiyyətləri plüralizm, dəyişkənlik, fraqmentarlıq, ironiya və çoxcəhətlilikdir. Şərif Ağayarın «Gəlin ermənilərə verək torpaqlarımızı müzakirəsiz-filansız» misraları ilə başyan «Təklif» və «Darmadağın etməli o kəndi:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
357 bir nəfəri belə sağ buraxmamalı, o kəndin acılarıyla yaşamağına qıymamalı» hökmü ilə bitən «Humanizm» şeiri öz müəllifinin postmodern ironiyaya çatdığını göstərdi» (Ə.Cahangir). Fərqli görünmək, fərqli təqdim olunmar istəyi ilə deyilmiş bu şeirlərdə həqiqətən də poctmodernizmin əsas xüsusiyyətlərindən və tələblərindən biri olan ironiya görünür. Postmodernizmin daha bir əlaməti dekanstruksiyadır. Mövcud mətn üzərində tamamtlə yeni nəticələrə gəlmək. Rasim Qaraca, Azad Yaşar, Həmid Herisçi, Murad Köhnəqala, Elxan Zal Qaraxanlı, Aqşin kimi postmodernistlərin əksəriyyəti xalq şeiri, aşıq şeiri və ənənəvi şeir üslubunda yaradıcılığa başlayıblar. Sonradan postmodern şeirə maraq onların yaradıcılığının ikinci mərhələsi kimi dəyərləndirilə bilər. Şeirlərində eyni xüsusiyyət müşahidə olunur: ironiya, artıq yaradılmış, mövcud ədəbi nümunələrirn dekonstruksiyaya uğradılması, fərqli, qeyri-adi və əksər hallarda təsəvvür edilməsi belə mümkün olmayan abstrakt ifadə və təsvir vasitələrindən istifadə, cəmiyyətin və insan qüsurlarının qabardılması, parno elementlərə meyl, indiyə qədər poeziyada işlədilməsi düzgün hesab edilməyən ifadə və əşyaların təsvirinə geniş yer verilməsi və s. Özlərini postmodernist adlandıran şairlərin əksəriyyətində «şer»in xüsusiy- yətlərinin pozulması baş verir. Sözünü unutma, dərdini unut Qarabağsız hər vaxt dilənəcəksən çünki sənə hər zaman şərəfsiz şey kimi baxacaq dünya (Murad Köhnəqala, «Sözünü gülnən kəsirəm» şeirindən). Burada təkcə şeirin qanunauyğunluqlarından, mövcud qəliblərdən çıxma yox, həm də dilin qanunlarının pozulması, məntiqi fikir ardıcıllığında yol verilən yerdəyişmələr də var. Yaxud «Mən hansı bir meymuna bənzədim ki insanı» şeirindəki orijinallıq göz önündə olsa da, mükəmməllikdən, nə də poetiklikdən danışa bilərik. “Mən han- sı bir meymuna/Bənnzədim ki insanı/Meymun onun yanında toya getməli olsun//- Mən hansı bir Anaya/Bənzədim ki tumsatan qalını/Doğrudan da onun gələcəyi/Perspektivli və parlaq olsun” (Murad Köhnəqala) yazılan mətndə həm pos- tmodern ironiya, həm də dekonstruksiya var. Mövcud şeir qəlibi götürülərək onun üzərində yeni bir məzmun yaradılıb. Müəllifin cəmiyyətlə bağlı bütün kini və nifrəti burada öz əksini tapıb. «Ziyarət» şeirində isə “Mənim ağzım əyilməz/Sənin ağlın əyilib/Səccadəyə qul olunca/Get bir yetimin saçını öp/Ərəbin daşını öpüncə/- Xəritədə Laçını öp” (Murad Köhnəqala) ağır problemin kinayəli ifadəsi var. Azad Yaşarın «Aşıq Qurbanidən bir deya və parodiya» şeirində “Başına döndüyüm a şair bala/Adətdir, dərərlər yaz bənövşəni/Bu yaz gecəsində ölməyə nə var/oğulsan şeirə sal, yaz bənövşəni.//Ayrı düşdüm vətənimdən elimdən/Hələ gəncsən, çox söz etmə ölümdən/Adını eşitsək bir qız dilindən/Şairlər qız öpər, qız bənövşəni”, - yazır. Eyni sözü «Nəsimi və Qarabağ konflikti» (postmodernist analiz) haqqında da demək olar. Analizdə Nəsiminin erməni rədifli qəzəli təhlil olunub. Bir şeir fərqli yozumda təqdim edilib. Postmodernist şeirdə ən çox narahatlıq doğuran postmodernist ironiyadır. Və bu özünü ilk növbədə ifadə aqressivliyində, kəskin etirazda göstərir. Yəni qarşıya qoyulan məqsəd təkcə mövcud qəliblərin dağıdılması yox, həm də şeirin xaotik
Filologiya məsələləri – №5, 2014
358 təsəvvür və çaşqınlıq yaratmasıdır. Ən maraqlısı isə odur ki, bu şairləri yaradıcı xüsusiyyətlərindən əlavə ədəbi mühitə, prosesə, cəmiyyətin mövcud qanun və çərçivələrinə əks mövqdə durmaları birləşdirir. Yekun olaraq qeyd eilməlidir ki, «…yalnız özündən əvvəlki ədəbi irsin ən yaxşı nailiyyətlərinə arxalanmaqla, onu şüurlu və yaradıcı surətdə davam etdirməklə yanaşı, sənət qarşısında öz borcunu dərk etmək, yəni fərdi yaradıcılıq kəşfləri ilə bu sənəti tamamlamaq, sənətdə tamamilə yeni özünəməxsus bir cığır açıb əsərdən əsərə bu cığırı geniş yola çevirmək vasitəsilə müstəqilliyə və beləliklə də gələcək nəsillər üçün layiqli bir irs yaratmağa – ənənəyə çevrilməyə nail olmaq mümkündür (1, 31). Azərbaycan şeirində isə ənənənin, şeir qanunlarının möhkəmliyi eksperi- mentlərə yol versə belə, yalnız öz xarakterinə, daxili poetik xüsusiyyətlərinə uyğun olan dəyişiklikləri qəbul edə bilir. Ruhuna və daxili poetikasına yad eksperimentlər və meyllər isə özünü təsdiqləməmiş qalır.
Ədəbiyyat 1. Abdullazadə Arif, Novatorluq və üslub, Bakı, 2004 2. Alışanov Şirindil, Sözün estetik yaddaşı, Bakı, Elm, 1994, 226 səh. 3. Cabbarlı Nərgiz, Yeni nəsil ədəbiyyatı, Bakı, Elm, 2006, 456 səh. 4. Cəfərov Nizami, Klassiklərdən müasirlərə, Bakı, Çaşıoğlu, 2004, 272 səh. 5. Бахтин М.М. Эпос и роман// Бахтин М.М, Вопросы литературы и эстетики. М., 1975, с.447-483
Белая Н.В. Традиция и новаторство как важнейшие составляющие литературного творчества//Вестник Адыгейского Государственного Университета. Серия2. Филология и искусствоведение, 2007, №2 Николаев А.И. Основы литературоведения: учебное пособие для студентов филологических специальностей. Иваново: ЛИСТОС, 2011
Nargiz Abdullayeva (Jabbarlı) The tradition and new creative trends in the modern Azerbaycan poem – 1993-2005 Summary
The article investigated the emergence of new trends, new creative trends of modern Azerbaijan poetry is comment a number of literary school and associations activities jam in the form of declaration, is determined that deve- lopment confirm himself not knowing. The initial manifistations of a postmo- dernism in literature began to appear in the late of 1990's. Especially in Azerbaijani publications and poetry its various functions were illegally appropriated and applied. Society takes own place in a political situation. Everything what happened in the country, ironical approuch to life, traditions, subjects, forms of reconsidera- tion created opportunity to break. Explores of poem indicating himself in the form at the end of 90 years, since the early 2000 s in the modern literature, the trend of postmodernism as a creative modern manifestations can be seen, but could not confirm.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
359 Наргиз Абдуллаева (Джаббарлы) Традиция и новые творческие тенденции в современной Азербайджанской поэзии 1993-2005 Резюме
жанской роэзии. Так же новые тенденции и творческие направления, воз- никшие в современной азербайджанской поэзии. Путем анализа ряда ху- дожественных школ и объединений, было установлено, что их развитие ос- талось на уровне манифестаций, а их самоутверждение в ходе развития стало невозможным. Так же исследуется тот факт, что постмодернизм, появившийся в современной литературе в конце 90-х начале 2000-х гг., как творческое нап- равление и проявляющийся в современной поэзии в форме явлений, так и не нашел подтверждения. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|