Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Булуд Гарачорлу Сехенд
- FİRİDUN BƏY KÖÇƏRLİNİN PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİ
|
baġın” kimi təqdim olunub. Göründüyü kimi, adi səhvlər misraları mənasız söz yığınına çevirmişdir. Bu cür səhvlər isə kitabda elə də az deyil. 1984-cü ildə Azərbaycan SSR-də “Yazıçı” nəşriyyatında Səhəndin “Sazımın sözü” adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Fiolologiya elmləri namizədi R.Qəmbərqızı tərtib edib çapa hazırladığı bu nəşrə ön söz və “Dədəmin kitabı”nın ilk altı bölümü ilə yanaşı şairin bir neçə şeirini və mənzum məktublarını daxil etmişdir. Sonda çətin başa düşülən sözlərin lüğəti verilmişdir. Kitab Səhəndin həmin dövrdə Sovet Azərbaycanında tanıdılması və yaradıcılığının təbliği baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etsə də, bəzi qüsurlardan da xali deyildir. Belə ki, heç bir izahat verilmədən bəzi şeirlərin ixtisarla dərc edilməsi, ikinci və üçüncü ərmağanların kitaba daxil edildiyi halda birinci ərmağana yer verilməməsi bu baxımdan xüsusilə diqqəti çəkir və oxucuda müəyyən suallar doğurur. Təəssüflər olsun ki, kitabın 2006-cı ildə “Seçilmiş əsərlər” adı ilə çap olunmuş ikinci nəşrində (“Şərq-Qərb”) həmin qüsurların aradan qaldırılması bir yana, onların üstünə yeniləri də əlavə edilmişdir. Belə ki, “Fədailər marşı” [29/26], “Düşünmək” [29/27] şeirləri yarımçıq, “Taleyimə sən bax!” şeiri yarımçıq və “Yasaq” adı ilə [29/28] təqdim olunmuşdur. Kitaba daxil edilmiş “İkinci ərmağan”ın bir parçası isə “Kükürd kibritilə hər axşamüstü” adı ilə ayrıca şeir kimi verilmişdir. Bütün bu qüsurlar nəşriyyatda kitaba başdansovdu yanaşılmasına bariz sübutlardır. Səhəndin vəfatından sonra onun əlyazmalarının demək olar ki, əsas hissəsi nəşr və yayımlanmaq üçün dostu M.Fərzanəyə həvalə olunmuşdu. Lakin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, hörməli ədəbiyyatşünas uzun illər ərzində bu işi başa çatdıra bilməmişdi. 1998-ci ildə Marağada “Səhənd əsərlərini nəşrə hazırlama topluluğu” adlı bir təşkilat yaradılsa da, o da problemi həll edə bilmədi. Yalnız 2001-ci ildə M.Fərzanə “Dədəmin Kitabı”nı xaricdə – Stokholmda hər iki əlifba ilə bir cilddə çap etdirməyə nail oldu. Əslində bu, Səhəndin şah əsərinin ana dilində latın əlifbası ilə ilk tam nəşri idi. Lakin onu da qeyd etməliyik ki, bu nəşrin latın əlifbası ilə verilmiş mətnində çoxlu sayda orfoqrafik səhvlərə yol verilmişdir. Əgər belə demək mümkündürsə, Cənubda bir çox vətənpərvər ziyalının qoşul- duğu və 30 il davam edən Səhəndin əsərlərini nəşretmə “marafonu”nu Bəhruz İmani tamamlamışdır. O, 2003-cü ildə Təbrizdə “Əhtar” nəşriyyatında şairin 14.692 misradan ibarət olan iki cildliyini nəşr etdirmişdir [4]. Kitabda əsərlər “Sazımın sözü”, “Qardaş andı”, “Dədəmin kitabı” və “Başqa şeirlər” başlıqlı bölmələrdə verilmişdir. 2010-cu ildə nəhayət ki, Səhəndin bütün Azərbaycan ədəbi ictimaiyyətinin həsrətlə gözlədiyi “Divan”ı işıq üzü gördü [3]. Şairin əsərlərinin nəşri və öyrənilməsi tarixində bu nəşrin əhəmiyyətini ayrıca qeyd etmək lazım gəlir. Belə ki, onun adları ədəbiyyatşünaslığa çoxdan məlum olan poemaları (“Xatirə”, “Araz”, “Fərhad”) və şeirlərinin əksəriyyəti, o cümlədən fars dilində yazdığı beş şeiri ilə
Filologiya məsələləri – №5, 2014
370 oxucular ilk dəfə tam şəkildə məhz bu kitab vasitəsilə tanış olmaq imkanı əldə etmişlər. Ona görə də “Divan”ı Səhəndin əsərlərinin həmin vaxtadək işıq üzü görmüş ən mükəmməl nəşri hesab etmək olar. Əlbəttə, bütün üstün cəhətlərinə baxmayaraq, “Divan” da qüsurlardan xali deyil. Belə ki, şairin oxuculara yaxşı tanış olan bir sıra əsərlərinin – “Alqış”, “Fədailər marşı”, “Keçmiş fədailərimizin yadı” və “Sovet gözəli” sərlövhəli şeirlərinin, “Elimin dayağı, yurdumun fəxri” sərlövhəli mənzum məktubunun “Divan”a daxil edilməməsini nəşrin siyasi konyunkturaya uyğunlaşdırılması və ya senzura müdaxiləsinə məruz qalması kimi qiymətləndirmək olar. Elə “Şallaq” şeirindəki aşağıdakı misraların ixtisarı da bunu sübut edir:
Mollaların, keşişlərin Vur başına! [29/17]
“Bir məzar boyunda yer sorağında” adlı şerin [3/110-115] kitaba həm də “Qardaşım Valehin məktubuna cavab” [3/265-295] kimi müəyyən dəyişikliklərlə daxil edilməsini də düzgün hesab etmirik. Bu, eyni əsərin bir nəşrə iki dəfə daxil edilməsindən başqa bir şey deyil. Onu da qeyd edək ki, şeir özü 60 bənd olduğu halda, məktub 109 bənddir. Bütün bu qüsurlar isə son nəticədə şairin yaradıcılığını, ədəbi və siyasi görüşlərini bütöv şəkildə qiymətləndirməyə imkan vermir. Onu da qeyd edək ki, naşir E.M.Sədiq “Divan”a fars dilində “Çənd kəlmə” (“Bir neçə kəlmə”) sərlövhəli təqdimat, şairin həyat və yaradıcılığını əhatə edən “Qaraçorlu elinin sağanaq buludu” sərlövhəli ön söz, doktor H.M.Sədiq isə “Fəlsəfi düşüncəli və mübariz ruhlu şair” sərlövhəli giriş məqaləsi yazmışdır [3/11-22]. 2012-ci ildə isə tanınmış şair və araşdırmaçı Səid Muğanlı Tehranda Səhəndin “Qardaş andı” adlı daha böyük həcmli – 1074 səhifədən ibarət kitabını çap etdirmişdir. Bu nəşrə şairin müxtəlif illərdə fərqli nəşrlərdə dərc olunmuş əsərləri ilə yanaşı, M.Fərzanə, G.Səbahi, U.Barışmaz və S.Muğanlının şair haqqında məqaləlri də daxil edilmişdir. Lakin “Səhəndin bütün şeirlərni əhatə edir” iddiası ilə buraxılmış bu kitaba “Alqış”, “Fədailər marşı”, “Keçmiş fədailərimizin yadı” kimi dərsliklərə daxil edilən şeirlərin daxil edilməməsi təəssüf doğurur. Şairin 1974-cü ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevə ünvanlandığı “Elimin dayağı, xalqımın fəxri” sərlövhəli 13 bənddən ibarət mənzum məktubunun “Səfər yarağı” (?!) adı ilə, həm də son 2 bəndinin ixtisarla dərc olunmasının məntiqi də anlaşılmır. Belə ki, ixtisar olunan –
– misraları əslində ünvan sahibinin şairin düşüncəsindəki və qəlbindəki yerini göstərir. Deməli, şeirin bu misralarsız çap olunması onu yalnız ünvasızlaşdırmır, həm də mənasız hala salır. Digər tərəfdən, Səhəndin qəddar şah rejimi dövründə yazdığı əsərin XXI əsrdə hələ də tam şəkildə çap edilə bilməməsi onun həyatını
Filologiya məsələləri – №5, 2014
371 həsr etdiyi mübarizənin bu gün də aktual olduğunu göstərir... Səhəndin əsərləri istər Azərbaycan Respublikasında, istər Türkiyədə, istərsə də İranda ayrı-ayrı toplularda da dərc olunmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Ədəbiyyat İnstitutunun 1988-ci ildə nəşr etdirdiyi “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası”nın III cildinə “Alqış”, “Fədailər marşı”, “Keçmiş fədailərimizin yadı” adlı şeirləri və “Araz” poeması daxil edilmişdir [10/279-292]. Antologiyanın 1994-cü ildə nəşr olunmuş IV cildində isə şairin “Qardaşım Əliağa Kürçaylıya” başlıqlı mənzum məktubu və “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul” poeması dərc olunmuşdur [11/188- 190]. Professor Ali Kafkasiyalının tərtibatı ilə Ərzurum Atatürk Universitəsinin 2002-ci ildə nəşr etdiyi “İran Türk edebiyyatı antolojisi”nin VI cildinə Səhəndin həyat və yaradıcılığı haqqında məqalə ilə yanaşı “Alqış”, “Fədailər marşı”, “Keçmiş fədailərimizin yadı” sərlövhəli şeirləri, “Araz” poeması, “Qardaşım Əliağa Kürçaylıya” başlıqlı mənzum məktubu və “Sazımın sözü”ndən “Duha Kocaoğlu Deli Dumrul” poeması daxil edilmişdir [20/46-67]. Hər şeydən göründüyü kimi, professor A.Kafkasiyalı bu bölməni hazırlayarkən Bakıda nəşr olunmuş “Cənubi Azərbaycan antologiyası”nın III və IV cildlərindən, eləcə “Sazımın sözü” kitabından bəhrələnmişdir. Səhənd irsinin nəşri və təbliği sahəsində İran İslam İnqilabından sonra Tehranda professor Cavad Heyətin rəhbərliyi altında dərc olunan “Varlıq” jurnalının xidməti ayrıca qeyd olunmalıdır. İlk nömrəsi 1979-cu ildə şairin ölümündən sonra işıq üzü görən bu jurnal uzun illərdir ki, Səhənd mövzusunu daim nəzərdə saxlayır, “çap olunmamış əsərlərindən nümumələr, xidmətlərini işıqlandı- ran məqalələr nəşr etməklə yanaşı, diqqəti daim şairin ədəbi irsinə yönəldir, onun yaradıcılığını tədqiq etməyə, obyektiv dəyərləndirməyə çağırır” [22/143]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, jurnalın ilk nömrəsi tamamilə Səhəndin vəfatına həsr olunmuş, cənublu ziyalıların, ümumiyyətlə, Azərbaycan xalqının bu böyük itkiyə dərin üzüntüsünü əks etdirmişdir. Səhəndin əsərlərinin nəşri ilə bağlı ən təəssüf doğuracaq məsələlərdən biri, bu günədək onun nə “Dədəmin kitabı” poemalar silsiləsinin, nə də digər əsərlərinin əksəriyyətinin latın qrafikalı əlifba ilə akademik nəşri bir yana, heç olmasa, onların mükəmməl bir nəşrinin də ortada olmamasıdır. Ona görə də şairin əsərlərinin bir çoxu hələ də fərqli adlarla, bəzən də yarımçıq şəkildə çap olunmaqdadır. Ümimiyyətlə, Səhəndin əsərlərinin nəşri məsələsindən danışarkən bir amilə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Belə ki, onların əksəriyyəti müəllif redaktəsindən keçmədən (ölümündən sonra) dərc edilmiş və çox vaxt əlyazmalarındakı sətri bölgüyə, dil və üslubuna əməl olunmamışdır. Şairin əsərləri- nin sənətkarlıq məsələləri ilə bağlı mötəbər fikir söyləmək üçün belə “əməliyyat”ların yaratdığı problemləri isə yalnız onları müəllifin öz əlyazmalarına uyğunlaşdırmaqla – akademik nəşrini çap etməklə aradan qaldırmaq olar.
Ədəbiyyat 1. Azərbaycan” yurnalı, № 5, 1974. 2. Balaş Azəroğlu. Üç tale. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 6 aprel 1984. 3. Bulud Qaraçorlu Səhınd. Divan (hazırlayan E.M.Sədiq). Təbriz, 2010. 4. Bulud Qaraçorlu Səhınd. Əsərləri (hazırlayan B.İmani), Təbriz: “Şəms”,
5.
Bulud Qaraçorlu Səhınd. Qardaş andı (hazırlayan S.Muğanlı). Tehran, 2012. Filologiya məsələləri – №5, 2014
372 6.
Bulut Karaçorlu Sehend. Dedem Qorqudun dilinden Qardaş andı-I-II (basıma hazırlayan D.Yıldırım). Ankara, 2002. 7.
Bulut Karaçorlu Sehend. Dedem Qorqudun dilinden Sazımım sözü-I-II (basıma hazırlayan D.Yıldırım). Ankara, 2002. 8.
Ankara, 1980. 9.
1998.
10. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası (III c.), Bakı: “Elm”, 1988. 11. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası (IV c.), Bakı: “Elm”, 1994. 12. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (II c.). Bakı: “Qanun”, 2013. 13. Doktor Salamullah Cavid. O günün həsrətiylə (Xatirələr). s.78. 14. Esmira Fuad. Muhammed Hüseyn Şehriyar. “Peon kitab”. İstanbul”, 2014.
c.). Bakı: “Qanun”, 2013. 16. Gəncəli Sabahi. Səhənddən xatirələrim. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1 aprel 1983. 17. Gəncəli Sabahi. Səhənd həmişəlik həyata göz yumdu. “Varlıq” jurnalı, 1358, № 1.
18. http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20030721 19. İran türk edebiyyatı antolojisi, V c. Erzurum, 2002. 20. İran türk edebiyyatı antolojisi, VI c. Erzurum, 2002. 21. Mirzə İbrahimov. Dəli Domrul. “Ədəbiyyat” qəzeti, 17 aprel 1965. 22. Pərvanə Məmmədli. “Varlıq” jurnalında ədəbiyyat məsələləri. Bakı: “Elm”, 2000.
23. Rüstəm Əliyev. Şəhriyarla görüşlərim. “Şəhriyar” qəzeti, 5 noyabr 1979. 24. Sabir Nəbioğlu. Səhənd. Bakı: “Nurlan”, 2006. 25. Səhənd. Araz. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 24 sentyabr 1982. 26. Səhənd. Dədəmin kitabı (redaktor M.Ə.Fərzanə). Stokholm, Durna och Tribun. 2001. 27. Səhənd. Sazımın sözü. Tehran: “Şəms”, 1965. 28. Səhənd. Sazımın sözü (tərtib edən R.Qənbərqızı). Bakı: “Yazıçı”, 1984. 29. Səhənd. Seçilmiş əsərləri (tərtib edən Ruqiyyə Qənbərqızı). Bakı: “Şərq- Qərb”, 2006. 30. Səməd Vurğun. Seçilmiş əsərləri, c. II. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2005. 31. Şairlər məclisi. Təbriz, № 3-4, 1945. 32. “Varlıq” jurnalı, 1981, №1 (24). Фикрет Сулейманоглу Из истории издания роизведении Булуда Гарачорлу Сехенда Резюме
тавителей тюркоязычной литературы и истории национального самосознания в Южном Азербайджане. Он вошел в историю литературы Азербайджана как поэт-патриот, имевший огромный поэтический талант и трагическую судьбу. Его жизнь, творчество, общественно-политическая деятельность была тесно, Filologiya məsələləri – №5, 2014
373 органично связана с национально-освободительным движением азербайд- жанских тюрков Ирана в середине ХХ века.От 35-ти летнего литературного творчества Сехенда до нас дошло его поэтическое наследие, состоящее почти из 16 тысяч строк. Сехенд создал все свои произведения на родном языке, исключение составляют несколько стихотворений, переводов и статей, написанные на персидском языке. Сехенд был одним из ведущих поэтов, сыгравших исключительную роль в процессе формирования модернистcкой поэзии в расширении границ содержания и формы политической лирики в Южном Азербайджане.В предлагаемой статье рассматриваются вопросы публикации отдельных книг, произведения Сехенда в журналах и сборниках, изданных в Азербайджанской Республике, Турции, Иране, Швеции. Анализируется ряд различий и недостатков, в этих изданиях, привлекающих наше внимание. Автор статьи отмечает, что необходимо академическое издание произведений Сехенда, которое позволит исследователям глубоко исследовать, анализировать творчество видного азербайджанского поэта. Fikrat Suleymanoqlu From the history of the publication of Bulud Garachorlu Sahand ’ s works Summary
One of the brilliant personalities of the native literature history and national consciousness in southern Azerbaijan Bulud Garachorlu Sahand (1926-1979) has been included to our history of literature as a patriotic poet owned a great poetic talent and a tragic destiny. All his life, his literary and socio-political activities are related in part to the national freedom movement of Azerbaijani Turks in Iran in the middle of the XX century. Nearly 16000 hemistiches of poetic heritage of Sahand ’ s 35 years literary activities has been kept as a keepsake in our literature. Besides of his some poems, translations and articles that were written in Persian he wrote all his works in his native language. Sahand also was a leading person in the formation of the modern poetry in the South. The published issues of Sahand ’ s works printing as a separate book, journal and collections in the Azerbaijan Republic, Iran, Turkey and Sweden are being reviewed and the distinctions and shortcomings between these editions are being appreciated in this article. The publication of the academic edition of the poet ' s works is the main work to investigate his literary activities deeply.
Rəyçi: İslam Qəribli filologiya üzrə elmlər doktoru
Filologiya məsələləri – №5, 2014
374 PƏRİXANIM MURADOVA Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin şöbə müdiri perixanum@gmail.com
Ключевые слова: Педагогика, образования, просвещениe, школа, литература, язык. Keywords: Pedagogy, edication, enlightenment, school, literary, language.
Azərbaycan ədəbiyyatında görkəmli yerlərdən birini tutmuş böyük tənqidşünas Firidun bəy Köçərli ədəbiyyatşünas, maarifpərvər, publisist olmaqla yanaşı eyni zamanda çox gözəl bir pedaqoq olmuşdur. O bir ziyalı olaraq Azərbaycan ədəbiyyatında öz sözünü demişdir. Firidun bəy Köçərlinin pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan ədəbiyyatında öz dərin izini qoymuşdur. Azərbaycanın ədəbi fikrinin inkişafında böyük xidmətləri olan ədəbiyyat, dil, fəlsəfə, tarix, iqtisadiyyat və beynəlxalq siyasi hadisələr haqqında bir çox qiymətli əsərlər yazan Firidun bəy Köçərli eyni zamanda, görkəmli pedaqoq olmuş, tədris və təlim-tərbiyə məsələlərinə həsr edilmiş əsərlər müəllifi kimi tanınmışdır(1. s. 311). Firidun bəy Köçərli peşə xatirinə dərs deməmişdir. O tədris və təlim-tərbiyə məsələlərində canını fəda etmiş ziyalımız olmuşdur. Eyni zamanda pedaqoji fəaliyyətə həsr olunmuş əsərləri ilə də məşhurlaşmışdı. F. b. Köçərlinin müəllimlik fəaliyyəti 1885 -1920-ci illərə qədər olan dövrü əhatə edir. O bu illər ərzində Azərbaycanın təhsil və maarif məsələləri ətrafında gedən bütün müzakirə bə mübahisələrdə demək olar ki, fəal iştirak etmişdir. O müəllimlikdən əlavə həm də bir nəzəriyyəçi kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Tədris kitablarının hazırlanması, dərsliklərin tərtib edilməsi və nəşrə göndərilməsi üçün hazır vəziyyətə gətirilməsi işi birbaşa Firidun bəy Köçərlinin adı ilə bağlıdır. F. b. Köçərlinin böyük bir müəllim nəslinin yetişməsində əməyi çox böyük olmuşdur. F b.Köçərli yorulmadan çalışaraq 35 il pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Ümumiyyətlə F. b. Köçərlinin çox zəngin ədəbi irsi olmuşdur. Məktəblərin açılmasında, şagirdlərin təhsilə cəlb edilməsində, gələcək nəslin savadlanmasında, qadınlarımızın çadradan çıxaraq təhsilə yiyələnmələri üçün məsələlər qaldırır və bu məsələlər ətrafında ara-sıra mübahisələr də edirdi. Öz peşəsinin vurğunu olan böyük ədib, həyatını əsasən ədəbiyyatşünaslığa və pedaqoji fəaliyyətə həsr etmişdir. Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasını bitirdikdən sonra Firidun bəy Köçərli Qafqaz tədris dairəsi popeçitelinin 14 iyun 1885-ci il tarixli qərarı ilə İrəvan gimnaziyasına şəriət və tatar dili müəllimi təyin olunur. 1887-ci ilin 6 noyabrında isə yenə popeçitelin 6801 № li qərarı ilə İrəvan gimnaziyası mürəbbisinin müavini vəzifəsinə irəli çəkilir. 1886-cı ildən başlayaraq “əla və həvəslə” müəllimlik etdiyi üçün demək olar ki, hər il mükafat alır. 1892-ci ilin 20 aprelində 1887-ci ilin 7 noyabrından hesab edilmək şərti ilə ona “Kollejiski sekretar” rütbəsi verilir. Belə ki,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
375 bu illərdə ona “Titulyar sovetnik”, “Statski sovetnik” kimi rütbələr verilir. 1894-cü ildə “Əla xidmətinə görə” üçüncü dərəcəli Stanislav ordeni ilə təltif olunur. 1895-ci ilin oktyabr ayında isə Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının tatar şöbəsinə şəriət müəllimi təyin edilir. Bundan sonra F. b. Köçərlinin pedaqoji fəaliyyətində yeni bir dövr başlanır(1. s. 312). Bütün bunlar Firidun bəy Köçərlinin əmək fəaliyyətini yüksək dərəcədə həyata keçirdiyini, verilən tapşırıqların öhdəsindən layiqincə gəldiyini və vicdanlı bir müəllim olaraq şagirdlərə bilik verdiyini göstərir. F. b. Köçərli təkcə pedaqoji fəaliyyəti ilə kifayətlənməyirdi. O müxtəlif mətbuat orqanlarında tez-tez məqalələr dərc etdirir, tərcümə işləri ilə məşğul olur və eyni zamanda dərsliklərin də nəşr edilməsində çalışqanlıq göstərirdi. Həmin illərdə “Təlimi-lisani-türk” adlı dərsliyin buraxılmasında da F. b. Köçərlinin böyük əməyi olmuşdur. Firidun bəy Köçərlinin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olduqda onun pedaqoji fəaliyyətinin çox yüksək olduğunu, əsl müəllimə xas olan müəllimlik həvəsinin olduğunu aydın görmək olur. O öz üzərində müntəzəm çalışır, öz məlumat dairəsini genişləndirmək üçün başqa xalqların bir çox ədəbiyyatlarını mütaliə edirdi. Bunun üçün Qori müəllimlər seminariyasının o dövr üçün çox zəngin olan kitabxanasından istifadə edirdi. Firidun bəy Köçərlinin mütaliəsi təkcə bu kitabxana ilə məh- dudlaşmayırdı. O, Azərbaycanın və Zaqafqaziyanın, demək olar ki, bütün bölgə və rayonlarında yaşayan və əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan həmkarları ilə məktublaşır və dostlarından yeni ədəbiyyatlardan ona da göndərmələrini xahiş edirdi. Yorulmadan çalışan F. b. Köçərli pedaqoji fəaliyyətini daha da genişləndirərək daha da böyük müvəffəqiyyət qazanır. Təhsil, təlim-tərbiyə Firidun bəy Köçərlinin ən vacib saydığı məsələlərindən birincisi idi. Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasında canını təhsilə, təlim-tərbiyə işinə həsr edən Firidun bəy Köçərli, orada daha da yüksək vəzifəyə keçməyə səy göstərirdi. Onun məqsədi sadəcə vəzifə tutmaq xatirinə yüksəlmək deyildi, yalnız seminariyanın Azərbaycan şöbəsində olan nöqsanların düzəldilməsinə çalışmaqdan ötəri idi. Firidun bəy Köçərli seminariyada çoxdan bəri arzuladığı vəzifəyə müvəqqəti də olsa təyin olunur. F. b. Köçərli Azərbaycanın istər ictimai, istər sosial, istərsə də siyasi həyatı ilə maraqlanmış, millətinin çətin həyat tərzi, cəhalət içərisində yaşaması və başqa millətlərdən çox geridə qalması bir vətəndaş kimi onu narahat edirdi. Bu səbəbdən o ilk növbədə xalqın qəflət yuxusundan oyanması yolunda mübarizə apararaq, millətinin maariflənməsi üçün çalışırdı. Görkəmli pedaqoq F. b. Köçərli pedaqoji fəaliyyətində təkcə dərs deməklə kifayətlənməmişdir. O, eyni zamanda savadlı, oxumuş, mədəni yeni bir nəslin formalaşmasında məxsusi olaraq çalışır və bu yolda heç nədən çəkinməyərək maariflənmə işini daha da geniş təbliğ edirdi. Ailələrlə, valideynlərlə mütəmadi görüşən, onlarla söhbətlər aparan F. b. Köçərli sonunda qismən də olsa istəyinə nail ola bilirdi. Ona belə ağır işində dayaq duran ömür-gün yoldaşı Badisəba xanım həmişə köməklik göstərirdi. Böyük bir müəllim nəslinin yetişməsində diqqətəlayiq işlər görən F, b. Köçərlinin pedaqogikaya aid yazılmış “Didaktika haqqında” üç məktub və “Ümumi pedaqogika” adlı əsər yazmışdır. Filologiya məsələləri – №5, 2014
376 Öz peşəsinin vurğunu olan F. b, Köçərli pedaqoji fəaliyyətə başladığı ilk vaxtlardan bu sahədə istedadını göstərərək yaxşı müəllim adını qazanmışdır. Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasında F. b. Köçərlinin həyatında yeni bir dövrün başlanğıcı olur. Gənc bir müəllimin düşdüyü yeni mühit onun həyatının formalaşmasında bö- yük rol oynamışdır. Artıq tez-tez dövrü mətbuatda məqalələr dərc etdirən F. b, Kö- çərli pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı tənqidçilik, ədəbiyyatşünaslıq və s. Maarif- ləndirici işlərlə də məşğul olur. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində böyük tənqidşünas və pedaqoq kimi yadda qalan F. b. Köçərli 1899 -1902-ci illərdə üçüncü dərəcəli müqəddəs Anna və ikinci dərəcəli müqəddəs Stanislav ordenləri ilə və başqa mükafatlarla da təltif edilmişdir. Görkəmli pedaqoq və maarifpərvər F. b. Köçərli 1910-cu ildə Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsinə təlimatçı vəzifəsinə təyin olunur və uzun müddət bu vəzifəni icra edir. F b.Köçərli 1896-cı ildə Qori seminariyasına şəriət və türk dili müəllimi təyin edilir. Buraya köçürülməsi ruhanilərə xoş gəlmirdi, çünki qorxurdular ki, “başı şapkalı” molla sonralardan şeyxislamlıq iddiasına düşsün. Amma necə ki, aşağıda görəcəyik, ruhanilərin zənni yanlış idi. Onun məqsədi bütün Qafqazda müəllimlər hazırlayan seminariya məktəbində müəllimlik yerini tutmaq idi. Burada öz fikrini tələbələr vasitəsilə həyata keçirə bilərdi, yəni milləti savadlandırıb tərbiyə verə bilərdi. Odur ki, öhdəsinə götürdüyü bu ağır vəzifəni layiqincə aparırdı və ömrünün axırına kimi bir müəllim sifəti ilə yaşadı. Halbuki, başqa köhnə müəllimlər kimi, istəsə idi (özü üçün) faydalı bir vəzifə də ala bilərdi. Bunu Firidun bəy yapmadı və yapanlardan da razı qalmazdı, çünki müəllimlik onun nəzərində ən müqəddəs bir iş idi(2. s. 20). O, şəriət dərslərini keçməklə heç də o dövrün mollaları və dindarları kimi düşünməyirdi. Dininə böyük hörmətlə yanaşan ədibin düşüncələri tamamilə fərqli idi. Baxmayaraq ki, o şəriət dərsi deyirdi bununla belə dinin bəzi məsələlərini onlar kimi qəbul etmirdi. Yəni ilk növbədə millətin əməlli-başlı təhsilə yiyələnməsini, qadınlarımızın savadlanmasını, hətta çadradan çıxmasını həyatın ən vacib problemlərindən hesab edirdi. Bundan başqa Firidun bəy Köçərli dinin düzgün təbliğ olunmamağından irəli gələn məsələləri görərək bunlara etirazlını bildirirdi. Onun şəxsi arxivindən toplanmış məktublar əsasında hazırlanmış kitabında çox maraqlı məqamlar vardır. Bir məqaləsində deyilir: Məsəla, müharibənin şəriət nəzərincə zərərlərini göstərərək bir yerdə yəhudi peyğəmbərlərinin sözlərini zikr edir: “Qılıncı sındırın, cüt qayırın, nizəni sındırın kotan və oraq qayırın...” (“Həyat”, 1905)(2. s. 22). Bu dövrdə mütərəqqi ictimaiyyətin qadın təhsilinin genişləndirilməsi və Azərbaycan qadınlarının həyata cəlb olunması uğrunda daha fəal çıxış etməyə başladılar. Pedaqoq və publisist firidun bəy Köçərli yazırdı ki, yalnız təhsil müsəlman qadınına ailəni dolandıran, tərbiyəçi və evdar xanım kimi layiqli yer tutmağa imkan verə bilər( 9. s. 7). Ədəbi irsin nəşri, ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafı üçün nəşriyyatın, ədəbiyyatı intişar etdirən cəmiyyətin olmasını zəruri məsələlərdən sayan Yusif Vəzir Çəmənzəminli Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi kimi klassiklərin Filologiya məsələləri – №5, 2014
377 çap olunub geniş xalq kütləsinə çatdırılmamasından şikayətlənirdi: “...Keçmişlərin əsərləri çap olunmamış dururlar. Firidun bəy Köçərli kimi məqtədir bir ədib on beş il zəhmət çəkib, üç cild “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi”ni vücudə gətirib. Bunları çap etdirən yoxdur”. Bu kitabı bir əcnəbi yazsa, Avropada onun ilə böyük ad qazanardı. Görəsən nə üçün bizim aramızda Firidun bəy Köçərli cənabları kimi adamların əmələ gəlməsini şövq və həvəslə qarşılamırıq? ”(3. s. 254). Firidun bəy Köçərli elm və maarifin insanın mənəvi inkişafında müsbət təsirini göstərməklə bərabər qeyd edir ki, “elmsizlikdən və avamlıqdan müsəl- manların ürəyinə qorxu bərk sirişt edibdir, cəhl və nadanlıq onları cürətsiz, hünərsiz və bir növ üftadə, xar və zəlil edibdir(4. s. 71). Firidun bəy Köçərlinin həyat və yaradıcılığını araşdırdıqda onun pedaqoji fəaliyyətinin həyatının ayrılmaz hissəsi olduğunu görürük. Sözsüz ki, bu məhəbbət ilk olaraq onun böyüyüb boya-başa çatdığı ailəsindən, eləcə də yaşadığı Şuşa şəhərinin o dövrdəki mühitindən qaynaqlanmışdır. Atasının ədəbiyyata olan həvəsi onun tanınmış şairlərin dövrəsində böyüməsi balaca Firidun bəyin gələcəyinin formalaşmasında rol oynamışdır. Bir tərəfdən də özünün ağıllı, zəkalı olması buna rəvac vermişdir. Pedaqoji fəaliyyəti dövründə bir pedaqoq kimi artıq tanınan, məşhurlaşan Firidun bəy Köçərlini hətta o zaman Tiflisin ali məktəblərinə mühazirələr oxumağa çağırırdılar. Ona tapşırılan hər bir işi o şərəflə yerinə yetirirdi. Firidun bəy Köçərli təkcə pedaqoji sahədə istedadlı olmamışdır, o eyni zamanda bir ədəbiyyatşünas, folklorşünas, publisist və filosof kimi də ədəbiyyatsevərlərə yaxşı tanışdır. Pedaqoji fəaliyyətində tələbələrə ən çox Azərbaycan dilinin estetikasını aşılayan Firidun bəy Köçərli bu dilin dünya xalqları dilindən heç də geri qalmadığını, sadəcə dili özünəməxsus formada işlədilməsinin və təbliğ olunmasını tövsiyə edirdi. O bir pedaqoq olaraq ilk növbədə Vətənimizi və dilimizi sevməyi öz şagird və tələbələrinə öyrədirdi. Bunu Firidun bəy Köçərlinin dərs dediyi tələbələrinin yazdıqları xatirələrindən görmək olur. Görkəmli alimin daima Azərbaycan dilinin üzərində çalışması, dil üslubunun zənginləşdirməyə, təkmilləşdirməyə çalışması onun əsl pedaqoq olduğunun göstəricisidir. Firidun bəy Köçərlinin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə tanış olduqda bunun müəllimlikdən əlavə bir vətəndaşlıq borcu hesab etdiyinin anlamına gəlmək olur. Firidun bəy Köçərlinin dərs dediyi tələbələrinin əksəriyyəti sonralar özlərinin pedaqoji fəaliyyəti dövründə müəllimlərinin öyrətdiyi yolla getməyə və bəzən ona bənzəməyə çalışırdılar. Bu da müəllimin tələbələr yanında qazandığı məhəbbətindən irəli gələn bir hadisədir. Firidun bəy Köçərli haqqında yazılmış xatirələrdən bunu aydın görmək mümkündür. Müəllimlərə və məktəblərə bu qədər böyük mənalar verdiyi üçün müəllimlərin və şagirdlərin də Firidun bəyə ürəkdən hörmətləri var idi. Firidun bəy Qafqazın hər yerinin özünə vətən bilirdi və hər yerinə məhəbbəti var idi. 1910-cu il Firidun Köçərlinin pedaqoji fəaliyyətinin ən qızğın dövrlərindən biri olmuşdur. Məsələn 1910-cu ildə çap etdirdiyi “cənab Şirvanskinin “Vətən dili” dərsliyinə yazdığı resenziyaya dair ” adlı məqalədə, müəllifin bəzi iradlarının əley- hinə çıxaraq, göstərir ki, birinci sinif üçün tərtib edilmiş dərslik, hər şeydən əvvəl, sadə, anlaşıqlı, canlı və şirin dildə yazılmalıdır, dərsliyin şəkilləri mətn ilə tamamilə uyğun olmalıdır(1. s. 315 -316). Filologiya məsələləri – №5, 2014
378 Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin tarixi, klassiklərimizin bu tarixi yaratması məhz ədəbiyyatımızın dünya ədəbiyyatları içərisində tanınmasına səbəb olmuşdur. Dilimizin poetikliyi, səlisliyi ədəbiyyat nümunələrimizin bir ana laylasını xatırladan axıcılığı başqa xalqların tərəfindən də yüksək qəbul edilmişdir. Bunun təbliğində sözsüz ki, müəllimlər böyük rolu olmuşdur. Ədəbiyyat elə-belə meydana gəlməmişdir. Bu ədəbiyyatın yaranması yaşadıqları hər bir dövrdə mühitə uyğun olaraq müəllimlərin çəkdikləri zəhmətlərin və fədakarlıqlarının sayəsində meydana gəlmişdir. Məlumdur ki, istər mollaxanalar da ruhani dərsləri alan, istərsə də ölkəsinin hüdudlarından kənarda təhsil alan və keçmişdən üzü bəri gələn klassik- lərimizin hər birinin bu ədəbiyyatın əmələ gəlməsində rolu olmuşdur. Daha çox əziyyəti isə bu yazıların, deyimlərin toplanaraq kitab halına gətirilməsində sözsüz ki, görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firidun bəy Köçərlinin əməyi danılmazdır. Bütün ömrünü ədəbiyyata, pedaqoji fəaliyyətə həsr edən ədibin bu gün ki, ədəbiyyatımızda qoyduğu izi silinməzdir. Yəni yenə müəllimin zəhməti burada da özünü göstərir. F. b. Köçərlinin pedaqoji fəaliyyəti tənqidçiliyi ilə birləşirdi ki, bu da xalqın səadəti, xoşbəxt, mədəni gələcəyi uğrunda ardıcıl mübarizə idi. Sonralar, Qori seminariyasında Azərbaycan şöbəsi Qazağa köçəndə(1918) F. b. Köçərli seminariyanın direktoru olur. Bütün səy və bacarığını milli ziyalıların yetişməsinə sərf edir. Xalq şairi S. Vurğun, O. Sarıvəlli və başqaları bu zaman Firidun bəyin tələbələri olmuşlar(5. s. 378). Görkəmli pedaqoq Mehdixan Vəkilov öz xatirəsində qeyd edir ki, F. Köçərli vətənini, xalqını və dilini böyük məhəbbətlə sevən vətənpərvər bir alim idi. Ömrünün axırına kimi övladı olmayan Firidun bəy bütün məhəbbətini, mehr və ülfətini, ümid və arzularını seminariyada oxuyan azərbaycanlı balalarına bağ- lamışdı(2. s. 10). Azərbaycan oxucuları Firidun bəy Köçərlinin təkcə pedaqoq kimi deyil, eyni zamanda Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyatşünası, tənqidçisi, folklorşünası, publisisti və alimi kimi də tanıyırlar. O, topladığı ilk materiallar əsasında əvvəlcə 1895-ci ilin ortalarında “Tatarskiye komedii” adlı silsilə məqalələri çap etdirir. 1903-cü ilin ikinci yarısında isə “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” adlı kitabçası da çapdan çıxır( 8. s. 11). Onun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə verdiyi ən böyük hədiyyəsi öz sağlığında 1903-cü ildə Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” və 1925-ci ildə isə onun ölümündən 5 il sonra həyat yoldaşı Badisəba xanımın nəşr etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları” kitabları olmuşdur. Bu kitabın sonrakı nəşrlərdə “Azərbaycan tarixi materialları” adı “Azərbaycan ədəbiyyatı” adı ilə əvəz olunmuşdur. Firidun Köçərlinin vətəninə, millətinə olan məhəbbəti onun xalqı üçün qoyub getdiyi qiymətli irsindən məlumdur. O dövrdə kitab nəşrinin çox çətinliklərlə üzləşdiyini nəzərə alsaq Firidun bəyin bu yolda nə qədər əzab-əziyyət çəkdiyini müəyyən edə bilərik. Maraqlısı budur ki, F. b. Köçərli bu əziyyətinin maddiyyat tərəfini qətiyyən düşünməyirdi. Onun bir qeydində oxuyuruq “...Bu zəhmətlərimin (oxu kitablarımın) çap olunmasından mənim niyyətim pul qazanmaq deyil, ancaq ədəbiyyatımıza cüzi bir xidmət etməkdir” deyən təvazökar, vətənpərvər alimin uzun
Filologiya məsələləri – №5, 2014
379 illərdən bəri böyük zəhmət və çətinliklə yazıb, yaratdığı əsərini çap etdirə bil- məməsi tərəqqipərvər Azərbaycan ziyalılarını çox düşündürürdü(6. s. 26). Firidun bəy Köçərlinin pedaqoji fəaliyyəti çox şaxəli olmuşdur. Onun istər tələbəlik illərindən, istər İrəvan gimnaziyasındakı fəaliyyətindən, istərsə Qori müəllimlər seminariyasındakı fəaliyyətindən və nəhayət min-bir əziyyətlə əmələ gətirdiyi Qazax müəllimlər seminariyasındakı fəaliyyətinin eynilik təşkil etdiyini görərik. Görkəmli pedaqoqun bu illər ərzində vətənə, xalqa olan sevgisi nəinki azalmamış, əksinə daha da artmışdı. Yüksək maarifpərvərlik nümayiş etdirən Firidun bəy Köçərlinin haqqında yazılan xatirələrdən bunu aydın görmək müm- kündür. Vətənpərvər, maarifpərvər və tərəqqipərvər olan Firidun bəy Köçərlinin ən böyük arzusu yuxarıda sadaladıqlarımın həyata keçirilməsinə çalışması idi. O, xalqını təhsilli, mədəni görmək üçün var qüvvəsini bu yola sərf etmişdir. O hələ müəllimlik etdiyi vaxtlarda Azərbaycan xalqının klassikləri haqqında materiallar toplamağa başlamışdır. Gələcək nəsillərin Azərbaycan klassiklərini tanıması üçün zəhmət çəkmişdir. bu məqsədlə o, bir tərəfdən mövcud kitabxana və arxivlərdən istifadə edir, digər tərəfdən isə ziyalılarla, ayrı-ayrı şeir, kitab həvəs- karları ilə əlaqə saxlayır, lazım olan materialları toplayırdı. Bu gün də məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində klassiklərimiz Nizami, Füzuli, Firdovsi, Sədi, M. P. Vaqif, Q. Zakir, S. Ə. Şirvani, Sabir və başqaları haqqında məlumatlı olmağımız Firidun bəy Köçərlinin və onun timsalında olanlarımızın zəhmətinin nəticəsidir. Belə ziyalılarımız bəzən həyatları bahasına qadağan olunmuş mövzular ətrafında gizlin də olsa tələbələrini maarifləndirməyə çalışmış və onlara kimliklərini tanıtdırmağa səy göstərmişdilər. Firidun bəy Köçərlinin övladı olmamışdır. Lakin o dərs dediyi bütün şagird və tələbələrini öz övladı hesab edərək, ata qayğısı ilə yanaşmış və onları narahat edən məsələlərin həllinə çalışmışdır. Bu səbəbdən də dərs dediyi tələbələri F. b. Köçərlini ata kimi qəlbən sevmiş və ona hörmət etmişlər. Firidun bəy Köçərli hətta seminariyanı bitirən tələbələrlə mütəmadi əlaqələr saxlayırdı və məktub vasitəsi ilə onlara məsləhətlər verirdi. Onları ölkədə baş verən hadisələrdən kənarda qalmamağı, bu hadisələr barəsində yazıb mətbuatda dərc etdirməyi də tövsiyə edirdi(7. s. 369). Firidun bəy, müəllimin yüksək pedaqoji hazırlığa malik olmasını, uşaq psixologiyasına nüfuz etməsini tələb edirdi və köhnə məktəblər üçün səciyyəvi olan “əti sənin, sümüyü mənim” prinsipini qəti şəkildə rədd edirdi. F. b. Köçərli həmçinin pedaqoji fəaliyyət zamanı ədəbiyyatın, istər Azərbaycan ədəbiyyatının istərsə də başqa xalqların ədəbiyyatının təbliğinə geniş yer verirdi(8. s. 6). Firidun bəy Köçərlinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində həm publisist, həm ədəbiyyatşünas, həm pedaqoq, həm də bir folklorşünas olaraq zəhməti çox böyükdür. F. b. Köçərlinin yaradıcılığının öyrənilməyən tərəfləri hələ də öyrə- nilməkdədir. Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri içərində Firidun bəy Köçərlinin xüsusi yeri vardır. Ailə həyatında onu anlayan, onu hamıdan yaxşı başa düşən ömür-gün yoldaşı Badisəba xanımın Firidun bəy Köçərli yaradıcılığında əvəzsiz rolu olmuşdur. F. b. Köçərlinin yazdıqlarının ilk oxucusu və məsləhətçisi məhz Badisəba xanım olmuşdur. Bacarıqlı tənqidçi, gözəl ədəbiyyatşünas və istedadlı pedaqoq Firidun bəy Köçərlini ədəbiyyatsevərlər heç zaman unutmayacaqdır. Filologiya məsələləri – №5, 2014
380 Ədəbiyyat
1. Kamal Talıbzadə: “Ədəbi irs və varislər”. Bakı, 1974, səh 317. 2. Firidun bəy Köçərlinin şəxsi arxivi. Bakı, 2006. s. 279. 3. Kamran Məmmədov: “Yusif Vəzir Çəmənzəminli ”, Bakı, 1981, səh. 263. 4.XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı, 1979, s. 260. 5.Mir Cəlal, F.C. Hüseynov: “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı ”, Bakı, 1974, səh. 390. 6.Firidun bəy Köçərli: “Azərbaycan ədəbiyyatı”. Bakı, 1978, səh. 596. 7.Ş. Nəzirli: “Qoridən gələn qatar”. Bakı, 2011, səh. 490. 8.Firidun bəy Köçərli: “Əsərləri”. Bakı , 2013, səh. 493. 9.Fərhad Cabbarov: “H. Z. A. Tağıyevin qız məktəbinin tarixindən”, Bakı, 2011. səh. 390.
Периханум Мурадова Педагогическая деятельность Ф. б. Кочарлинского Резюме
Фиридун бек Кочарли занимает видное место в азербайджанской литературе. Он являлся не только литературный критиком, но и хорошим педагогом. Ф.б. Кочарли также был фольклористом. Ярким примером этому служит его книга «Материалы по истории азербайджанской литературы». Ф. Кочарли был интеллигентом и патриотом, любящим свой народ. Он стремился к просвещению своего народа. К своим ученикам и студентам Ф. Кочарли относился как к родным детям. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|