B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

3.5. Dunyoning tabiiy-ilmiy qiyofasi va ijtimoiy ong.
Hozircha ijtimoiy to ‘lqinsimon jarayonlar endi tadqiq qilina bosh- 
landi, lekin tebranishlar nazariyasi shakllangan tushunchalar ularning 
tahlili uchun hozirning o ‘zidayoq qo‘llanila boshlandi. Jamiyatning 
taraqqiyoti takrorlanish va sikllilik elementlariga ega bo'lgan spiral- 
simon qaytmas jarayon sifatida tasavvur qilinmoqdaki, u dialektika- 
ning inkomi inkor qonuni va qarama-qarshiliklar birligi va kurashi 
qonuni nuqtayi nazaridan talqin qilinmoqda. Sotsiologik tadqiqotlar 
o ‘z ichiga “ijtimoiy jarayonning boshqarilishi”ni, “sotsial mojarolar”, 
“madaniyat, siyosat, iqtisodiyot hamda ijtimoiy tizimlarning o ‘z- 
o ‘zidan tashkil bo‘lishi va o ‘z-o‘zidan boshqarilishi”ga xos ijtimoiy 
institutlarning xususiyatlarini tahlil qilishga asoslangan.
Yangi tabiiy fanlar yutuqlariga tayanadigan dunyoqarash ehti- 
mollar, tasodiflar, tanlashlar, axborotlar va ulami kodlash asosida ish 
yuritishga asoslangan. Bizning hayotimizga kibernetika va EHMning 
shiddat bilan kirib kelishi o ‘zining oqibat ko‘rsatkichi jihatidan kitobni 
chop etilishini boshlash ko'rsatkichiga nisbatan ham ancha ulkanroq 
o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Mikro va nano elektron texnologiyalar 
hisoblash mashinalarining mislsiz darajada miqdoriy ko‘payishi, arzon- 
lashuvini ta’minlaydi hamda kompyuter axborot tarm og‘ini ommaviy 
iste’molchilaming foydalari uchun imkoniyat yaratadi. Bu o ‘zgarishlar 
axborotni uzatish va qayta ishlash vositlariga ham tegishli bo‘ladi.
Ta’lim texnologiyalarida o ‘qituvchi bilan bo‘ladigan shaxsiy 
suhbat, m a’ruza, muloqotning roli kamaya boshladi. Uning o ‘rniga 
masofadan ta ’lim berish kirib kelmoqda. Bu ta ’limda aloqaning yangi 
kanallari va umumdunyoviy axborot resurslari, masalan, “ Internet” 
tizimidan foydalanish odat b o ‘lib bormoqda.
Insoniyat industrial davridan postindustrial davriga, y a’ni infor- 
matsion davriga kirib bormoqda. Bu yerning har qanday joyida is- 
tiqomat qiluvchi har qanday kishi uchun axborot manbalaridan be- 
malol foydalanish imkoniyati mavjudligini ko'rsatadi. Aksincha, 
ko‘p odamlar tomonidan yuzaga keltirilgan yangi axborotlar juda tez 
ravishda butun insoniyat uchun boylikka aylanadi. Tabiatshunoslik
43

---

tomonidan hosil qilingan xulosa, ya'ni o ‘z-o‘zini boshqarish tizimi- 
ning xususiy ichki zaruriy o ‘zgarishlaridir, degan xulosa ijtimoiy ja- 
rayonlar uchun ham xosdir. Aslida bu moddiy tuzilmalarni stixiyali 
evolyutsion-biologik tashkiliy jihatdan ijtimoiy-tashkiliy darajasiga 
o ‘tish demakdir. Kropotkinning e ’tiro f etishicha, insoniyat hayvon- 
lardagi ijtimoiy xulq-atvor xususiyatlarini koTsatadigan o'zining 
mehnat faoliyati tufayli ajralib chiqib, tashqi muhit bilan o ‘z munosa- 
batlarining ijtimoiy shakliga aylantirishga erishgan [3].
Davrning rejasiga asoslanib, evolyutsiyaning progressiv qonunla- 
rini tadqiq qilish asosida uchta asosiy qoidani ajratish mumkin:
Biotik muhitning murakkablashuvi, tirik mavjudotning tirik mav- 
jud o t bilan o ‘zaro aloqasi.
Rivojlanishning y o ‘nalishini belgilovchi ichki jarayonlar rivojla- 
nish bosqichlarining natijasidir.
Evolyutsiya jarayonida antropogen omil dominant ahamiyatga 
egadir. Tizimlarning o ‘z-o‘zidan tashkil bo4ishiga oid tushunchalar 
asosida insoniyatning tabiiy-tarixiy rivojlanishini o ‘rganish, evolyut­
siyaning yaxlit nazariyasini yaratish uchun imkoniyatlar ochadi.
Moiseev evolyutsiyaning har bir bosqichi ikki tarmoqli tavsifga 
ega bo'lishi mumkinligini e ’tirof etib, har lahzada u kutilmagan nati- 
jali yo'nalish bo ‘lib ketishi mumkin, lekin inson intellektining rivoj- 
lanishi tashqi axborotga uning muqobil tarzda munosabat bildirish, 
hodisalarni oldindan bashorat qilish va tegishli yechimlarga kelish 
imkoniyatini yaratadi. Yangi ijtimoiy munosabatlarining shaklla- 
nishida qadimgi ibtidoiy jamoatchilikka barham berildi, bu jara- 
yonning yuz berishi sakrashlar orqali dialektik inkor etish yo‘li bilan 
amalga osha boshladi. Turlarning differensiatsiyasi va guruhlarning 
har xil sifatliligi hamda bu “morfologik” o ‘zgarishlar integratsiya 
shakllarining evolyutsion samaradorligini ta’minlovchi omil sitatida 
namoyon b o ‘ldi. 0 ‘z naslini qoldirish imkoniga kuchli vakillar bilan 
birga individlarni intellektual va boshqa (shaxsiy) xususivatlari shu- 
ningdek, podada jam oaning eng yaxshi sifatlarini namoyon qilgan 
ko‘proq ega bo‘ladi. Podalararo kommunikatsiya (munosabat)larda 
ochiq tizimli holat namoyon b o is a , guruhlararo tanlov guruhning
44

---

muvaffaqiyatlarini belgilaydi. Bu narsalar guruhli tizimda ilg‘orlikni 
bildirib sotsiogenez jarayonida tajribani qayd etish, tcf plash va uza- 
tishning barqaror ravishda bo‘lishini ta'm inlaydi.
Insoniyatning potensial imkoniyatlarining yuqori darajadaligi va 
zamonaviy jamiyatning tashkiliy tizimining samarasiz bo‘lishi sha- 
roitiga tatbiq qilinishining past ko‘rsatkichda boMishi rivojlanishning 
xavfli yo'nalish olishiga sababchi bo‘lishi mumkin. U o‘z-o‘zidan 
taraqqiyot yoMiga ham, o ‘z-o‘zini yemirish yo‘liga ham kirib ketishi 
mumkin. XVIII asrda Mopertyu mexanikada ta’sir deb nomlangan, kat- 
talik uchun ekstremal tamoyilni ilgari surgan paytda, Eyler hamma 
real trayektoriya imkoniyatlaridan ular bo‘ylab, albatta, faqat mini­
mum g'oyasi tanlanmasdan, balki maksimum ham bolishi mumkin deb 
e ’tirof etdi.
Muhimi, boshlang‘ich raqam nol, ya'ni ekstremum sharoitini 
qoniqtiradi, shuning uchun, mexanika bilan analogik (butun tabi- 
atshunoslik bilan ham) sxemani rivojlantirib aytish mumkinki, tirik 
tabiatda ekstremum ta’sirning maksimumi real b o isa , notirik tabi- 
atda minimumi real bo‘ladi. Jamiyatning rivojlanish yoki yemirilish 
tomon harakati istiqboli uning tizimli tashkiliy darajasiga bog‘liq 
bo‘ladi. Tizimli tashkiliy darajasini belgilovchi mezonlar qatoriga 
va, demak ijtimoiy jam iyatning nisbiy barqarorligi zamonaviy fay- 
lasuf L.M.Gutnerning fikriga ko ‘ra, “tizimning tashkiliy muhitdagi 
destruktiv tendensiyalar va ta ’sirlarga qarshi tura olishi, muvozanatli 
va muvozanatsiz jarayonlar, gradiyentlar darajasi va boshqalardagi 
nisbatlaming o ‘rtasidagi mutanosiblikni saqlab turish kiradi”.
Jamiyatning rivojlanishi uning tizimli tashkiliy jihatiga bog‘liq 
u obyektiv va subyektiv sabablar bilan belgilanadi. Ikkilamchi yoki 
subyektiv sabablar sifatida odatda ong, bilim darajasi va intellektual 
tafakkur qilish darajasi, ruhiy va madaniy holati kabilami ajratish 
mumkin. Jamiyatning tizimli tashkiliy tuzilish jarayoni insoniyat­
ning tarixiy tajribasiga ko‘ra, voqealami tushunish va baholashdagi 
kompetentlik darajasi m a’lum maqsadga erishish yo‘lini va vosita- 
sini aniqlash orqali ta ’minlanadi. Bu holatda jam iyatning rivoj­
lanishi tomon yo'naltirilgan, m a’lumotlari havoyi va aldash orqali
45

---

bayon etilishidan xoli bo‘lgan yo'lni inkor etish asosida rivojlanishga 
o ‘tiladi. Faylasuf V.V. Selivanov fikriga muvofiq, odamiylikka oid 
mohiyatli jihatlarning k o 'p qirrali tarzda namoyon bo'lishi san’at hi- 
soblanadi. U insomii uning zamonaviy darajadagi madaniyat daraja- 
sigacha ko‘tarib ulug‘laydi. Uning tafakkuri tushunchasi jam iyatning 
tashkiliy va o ‘z-o‘zidan rivojlanish darajasining in’ikosiga avlanadi.
XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Kant, Gegel, Sngelling va 
Fixtelaming paydo bo'lish bilan birgalikda Gyote, Shiller, Betxoven- 
larning Germaniyada birdaniga paydo bo'lishi tasodifiy hodisa emas. 
Fan va sanoatning gullab-yashnash jarayonlari o'zaro bir-biri bilan 
bog'liq bo'lib, rivojlanishining jadallashuvidan darak beradi. Bi- 
roz keyinroq xuddi shu xildagi jarayon Rossiyada ham yuz berdi, 
bu ulug' zotlar jum lasiga olimlardan: G.V. Plexanov, V.V. Rozanov, 
N.A. Kropotkin, N.A. Berdyayev, P. A. Sorokin , G. P. Fedatov , G.P. 
Florenskiy, K.E. Siolkovskiy, V.I. Vernadskiy, N.D. Kondratyev, N.I. 
Vavilovlar kirsa, A.P. Chexov, L.N. Tolstoy, F.M. Dostoyeskiy, S.V. 
Ramaninov, A.N. Skryabin, I.E. Repin, 1.1. Levitan, K.S. Stanislavs- 
kiy, A.A. Bloklar esa san’at arboblari sifatida gavdalandilar.