2. Alohida loyihalar asosida quriladigan nodir binolar - teatrlar, muzeylar,
sport binolari, ma'muriy binolar va h.k.
1.6. BINONING KONSTRUKTIV ELEMENTLARI
Binolarning konstruksiyalari, ularning nomi va vazifalari quyida keltirilgan:
1. Poydevorlar - binoning yerosti qismi bo'lib, ular bino og'irligini o'ziga qabul
qilib, uni asosga uzatuvchi konstruksiyalardir.
2. Devorlar - o'z vazifasiga va joylashishiga ko'ra ichki va tashqi to'siq, ya'ni
xonani tashqi muhit ta'siridan himoyalovchi yoki xonalarni bir-biridan ajratib
turuvchi elementlar.
Devorlar yuk ko'taruvchi va yuk ko'tarmaydigan turlarga bo'linadi.
Yuk ko'taruvchi devorlar yuqorida joylashgan konstruksiyalar, jihozlar,
mebellar va shu kabilardan tushadigan og'irlikni ko'tarib turadi. Ham ichki, ham
tashqi devorlar yuk ko'taruvchi bo'lishi mumkin. Binolarni kichik-kichik xonalarga
ajratuvchi to'siq (parda) devorlar yuk ko'tarmaydigan hisoblanadi. Bunday devorlar,
odatda, poydevorsiz bo'ladi. To'siq vazifasini o'tovchi devorlar poydevorlarga yoki
poydevor to'siniga tayanib, o'zini ko'tarib turuvchi va ustunlarga ilingan osma
devorlar tarzida ham bo'lishi mumkin.
3. Alohida tayanchlar - tom yopmasi va oraliq yopmalardan tushayotgan yukni
poydevorga uzatuvchi vertikal vaziyatdagi yuk ko'taruvchi elementlardir (ustunlar,
tirgaklar).
4. Qavatlararo yopmalar - binoning ichki bo'shlig'ini qavatlarga bo'ladi va
ustunlarga maxsus mahkamlangan rigel yoki «progon xari» deyiluvchi to'sinlarga
yotqiziladi, ayrim hollarda esa to'g'ridan-to'g'ri ustunga mahkamlanadi. Qavatlararo
yopmalar doimiy va vaqtinchalik yuklarni ko'tarish bilan birga devorlarni o'zaro
bog'laydi, ularning ustivorligini ta'minlaydi va butun binoning fazoviy bikrligini
oshiradi.
Oraliq yopmalar binoda joylashgan o'rniga qarab quyidagicha bo'ladi:
14
- qavatlararo yopmalar (binoni qavatlarga ajratadi);
- yerto'la usti orayopmasi (birinchi qavatni yerto'ladan ajratib turadi);
- chordoq yopmasi (tepa qavatni chordoqdan ajratadi).
5. Tom - bino konstruksiyasini va xonalarni atmosfera yog'in-sochinlari va
boshqa xildagi salbiy ta'sirlardan saqlaydigan konstruksiya. U tepa qavat yopmasi,
chordoqli va chordoqsiz yopma hamda tom yopmasidan iborat bo'ladi. Chordoq -
binoning tepa qavati yopmasi bilan tom yopmasi orasida joylashgan bo'shliq qismdan
iborat.
Chordoqsiz tomda binoning tepa qavati yopmasi bilan tom birlashgan bo'ladi.
Tomlar nishabli va tekis bo'lishi mumkin. Tekis tomlardan dam olish maydoni
sifatida va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin.
6. Zinalar - bino qavatlarini o'zaro bog'laydi va odamlarni binodan evakuatsiya
qilish vazifasini ham bajaradi. U zina marshlari va zina maydonchalaridan iborat
bo'ladi.
Balkon, lodjiya va erkerlar binolarning me'moriy-kompozitsion yechimni
boyitadigan muhim konstruktiv elementlar hisoblanadi. Ular atrofni o'rab turuvchi
tabiat bilan xona ichkarisini bog'lovchi qo'shimcha elementlar vazifasini o'taydi.
Ayniqsa, turar-joy binolarida ularning ahamiyati katta.
7. Liftlar - besh va undan ortiq qavatli turar-joy binolarida qo'llaniladi. Ular uch
xil bo'ladi:
odamlar xizmati uchun;
yuklar uchun (sanoat binolarida);
xizmat (meditsina) liftlari.
Liftlarning asosiy elementi mashina bo'linmasiga o'rnatirilgan ko'taruvchi
«Iebyodka»ga po'lat arqonlar yordamida osilgan kabinadan iborat bo'ladi. Lift
shaxtasi butun balandligi bo'yicha to'rt tomonlama o'raladi va uning ostki qisrnida
balandligi 1300 mm ga teng bo'lgan chuqurcha bo'lib, u yerga amortizator va tortib
turuvchi uskuna joylashtiriladi. Mashina bo'limi shaxtaning yuqori bo'limida yoki
ostki qismida joylashgan bo'lishi mumkin.
Hozirgi paytda turar-joy binolarida o'rnatiladigan lift shaxtalari devorlarining
15
qalinligi, aksariyat, 120 mm bo'lgan yig'ma temirbeton elementlardan tashkil topadi.
Lift shaxtalarini, odatda, zinapoya oldiga o'rnatish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Yuqorida sanab o'tilgan konstruksiyalar binoning asosiy konstruksiyalari
hisoblanadi. Asosiy yuk ko'taruvchi konstruksiyalardan tashqari, binoda ikkinchi
darajali konstruktiv elementlar borki, ularsiz bino o'z funksiyalarini bajara olmaydi
yoki binoga ular yordamchi konstruktiv elementlar (balkonlar, lodjiya va erkerlar)
sifatida loyihalanadi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Balkonlar - yuk ko'taruvchi temirbeton plita, pol va o'rovchi elementlardan
iborat bo'lib, u bir tomoni bilan devorga ilintiriladi va devor ichida qoldirilgan
ankerlarga hamda qavatlararo yopma panellariga payvandlanadi.
2. Lodjiyalar - binoning old tomoniga joylashgan bir tomoni ochiq, uch tomoni
esa yuk ko'taruvchi devor bilan o'ralgan konstruktiv elementdan iborat. Lodjiyalar
xonani quyoshdan saqlash uchungina o'rnatilgan bo'lib, ular faqat janubiy rayonlarda
quriladigan binolarda uchraydi.
3. Erkerlar deb, xonaning, binoning old qismidan tashqariga bo'rtib chiqqan,
tashqi devor bilan o'ralgan, bir va bir necha derazali ma'lum bir bo'lagiga aytiladi.
Erkerlarni birinchi qavatdan boshlab o'rnatish ko'p qavatli binolar uchun ko'proq
ahamiyatga ega. Bu holda erkerni o'rab turuvchi devorlarga alohida poydevor
quriladi. Erkerlar xonani yoritilganlik darajasini va quyosh tushishini oshirganligi
uchun ular ko'proq shimoliy rayonlarda hamda mo'tadil iqlimli joylarda quriladi.
4. Eshiklar - xonalarni bir-biri bilan bog'laydi, shuningdek, xonaga kirish va
undan chiqish yo'li hisoblanadi. Ular devordagi yoki parda devordagi eshik o'rni,
eshik qutisi (kesakisi) va tabaqasidan iborat bo'ladi. Turar-joy binolarida bulardan
tashqari boshqa konstruktiv elementlar, ya'ni daxliz, ayvon, eshik usti soyaboni va
boshqalar bo'lishi mumkin.
5. Derazalar - xonalarga yorug'lik, quyosh nuri tushishi hamda xonalarni
shamollatish uchun xizmat qiladi. Ular deraza o'rni, deraza kesakisi va deraza
tabaqalaridan iborat.
6. Pollar - turli asoslarga, masalan, ko'pincha lagalarga, temirbeton yopma
16
paneli ustidan yoki «podval»siz binolarda birinchi qavatning ostiga to'g'ridan-to'g'ri
zax o'tkazmaydigan asos ustiga o'rnatiladi.
Polning eng yuqori qatlarni qoplama yoki haqiqiy pol deb ataladi.
Pol materiali oldindan tayyorlangan yuza sathiga o'rnatiladi. Bunda tagiga
solingan tekislovchi qatlam betondan, sement-qum qorishmasidan, asfaltdan yoki
gipsdan iborat bo'lishi mumkin.
Qavatlararo orayopmada pol asosi bo'lib, orayopma ko'taruvchi konstruksiya
hisoblanadi. Bunda tagiga solinadigan beton qatlami bo'lmaydi. Pol konstruksiyasiga
tovush o'tkazmaydigan, issiqlik va suv o'tkazmaydigan qatlamlar qo'shimcha bo'lib
kirishi mumkin. Binoning vazifasiga va ishlab chiqarish jarayonlari xarakteriga ko'ra
pollar pishiq bo'lishi, issiqni kam o'tkazuvchi sirpanmaydigan, ho'llanganda
shishmaydigan,
ko'rinishi
chiroyli,
chang
olmaydigan,
yurganda
tovush
chiqarmaydigan, oson tozalanuvchan, industrial va arzon bo'lishi kerak.
Namlik yuqori darajada bo'ladigan xona pollari namlik ta'siriga chidamli va
suv o'tkazmaydigan, yong'indan xavfli binolarda esa yonmaydigan bo'lishi kerak.
Pol qurilishiga ko'ra yaxlit, quyma, alohida elementlardan qurilgan va
bukiluvchan yumshoq rulon materiallardan iborat bo'lishi mumkin.
Qaysi materialdan qilinishiga ko'ra pollar yog'och taxtali, parketli, linoleumli,
kerarnik plitkali, sementli kabi turlarga bo'linadi. Yaxlit quyma pollarga sementli pol,
mozaik pol, asfalt pol, mastika pol va tuproq pollar kiradi.
7. Ekspluatatsiya va sanitariya-gigiyena shartlarini ta'minlash uchun binolar
sanitariya-texnika va muhandislik qurilmalari bilan jihozlanadi. Bularga isitish
qurilmalari, issiq va sovuq suv ta'minoti, ventilatsiya, kanalizatsiya, gaz ta'minoti,
elektr energiyasi ta'minoti, telefonlashtirish, radio, televideniya va h.k. kiradi.
1.7. ZAMIN VA POYDEVORLARNI LOYIHALASH
Zamin va poydevorlarni loyihalashda nazarda tutilgan asosiy maqsad ularni
turini (ya'ni tabiiy zamin yoki sun'iy zamin) tanlashdan va poydevorning
o‘lchovlarini (chuqurligi, asosiy maydoni va uning ko‘rinishi, o‘lchamlari va
17
hokazo) izlashdan iboratdir. Bunda bino va inshootlarning mustahkamligini,
turg‘unligini va uzoq muddatga ishlashini ta'minlovchi birdan bir yo‘l, poydevorning
normal ishlashini va turg‘unligini ta'minlaydigan cho‘kish qiymatini va bir necha
poydevorlar orasidagi cho‘kish farqini izlashdan iboratdir. Buning uchun
har bir loyihalashtirilayotgan bino va inshootning zaminga bo‘lgan hisoblash
bosimi esa o‘z navbatida uning kutiladigan absolyut cho‘kishiga va poydevorlar
orasidagi cho‘kish farqiga bog‘liq bo‘ladi. Bular esa, umumiy holda, qurilish
maydonining injener-geologik va gidrogeologik shart-sharoitlariga, inshoot
og‘irligidan zaminga tushadigan yuk miqdoriga, turli qatlamlardagi gruntlarning
fizik-mexanik xossalariga hamda bino va inshootlarning h a r x i l c h o’ k i s h l a r i n i
q a b u l q i l i s h x u s u s i y a t l a r i b i l a n xarakterlanadi. Hozirgi zamon zamin va
poydevorlar loyihasi asosini grunt, poydevor va inshoot konstruksiyasini
birgalikda olib qarash tashkil etadi.
Shuning uchun zamin va poydevorlarni loyihalashda ikki asosiy masalani hal
qilish talab etiladi: birinchisi inshootni tegishli mustahkamligi va
turg‘unligini ta'minlashdan iborat bo‘lsa, ikkinchisi esa material sarfi, ish haqi
va ularning tannarhi yuzasidan iqtisodiy arzon variantini o‘ylab topishdan iboratdir.
Odatda zamin va poydevorlarga aloqador bo‘lgan masalalar bir necha
nus’hada hal etiladi va ulardan texnik-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq
bo‘lgan loyiha uchun qabul qilinadi.
Zaminlarni
deformatsiyaga
hisoblashda
poydevorlar
tuzishni
arzonlashtiradigan birdan bir yo‘l zaminning yuk ko‘tarish qobiliyatini to‘la-to‘kis
hisobga olishdan iboratdir. Shuning uchun zamin va poydevorlarni
deformatsiya metodi bilan hisoblashda har vaqt bino va inshoot zaminiga ta'sir
etuvchi yuqori bosim hisobga olinishi kerak. Bu yuqori bosim qiymati esa, aytib
o‘tganimizdek, inshootning yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan deformatsiyasiga bog‘liq
bo‘lmay, balki zamin o‘lchovlari, grunt qatlamlarining turlari va ularning fizik -
mexanik xossalari bilan belgilanadi.
18
Gruntlarning
fizik-mexanik
xossalari o‘rganilayotgan vaqtda grunt
xossalarining faqatgina inshoot eni yoki bo‘yiga emas, balki uning chuqurligi
bo‘yicha ham turlicha bo‘lishini nazarda tutish kerak.
Gruntlarning turlicha xossalari ularning geologik tashkil topishi keyinchalik
turli tuman o‘zgarishlarga duch kelishi natijasida yuzaga keladi. Shuning uchun
gruntlarning turlicha xossalari ularning o‘ziga xos tabiati bilan belgilanib, ularning
solishtirma va hajm og‘irligi, namligi, ichki ishqalanish burchagi va bog‘lanishni
turlicha bo‘lishi bilan farqlanadi.
Shunday qilib, zamin gruntlari to‘g‘risida to‘la xulosaga kelishi kerak, ularni
tajriba va dala sharoitida o‘rganilgan fizik-mexanik xossalaridan tashqari ularning
o‘zgaruvchanligi ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu o‘zgaruvchanlik grunt bir
jinslik koeffitsienti yordami bilan xarakterlanadi.
Grunt fizik xossalarini me'yoriy qiymatlarini grunt bir jinslik koeffitsienti
ko‘paytirish yo‘li bilan izlanayotgan zaminning eng kam qarshilik ko‘rsatish
qobiliyati aniqlanadi. Grunt bir jinslik koeffitsienti ko‘plab tajribalar natijasini
yig‘imi sifatida tashkil topadi. Poydevor loyihasini tuzishdan oldin zamin gruntlari
xossalarini o‘zgaruvchanligini baholash talab etiladi. Bu esa deformatsiya modullari
nisbati orqali hal etiladi, ya'ni
Dostları ilə paylaş: |