i
apparati
In su lin
'
________
S ek retor
©
i
gra n u la r
O sh q o zo n osti bezi
p-
hujayralari
r
glyukoza
I< ^J)
m ushak
*
~
hujayralari, y o g ’
metabolit
hujayralari
89-rasm. Qayta bog'lanish mexanizmi
Insulinning ta’sir etish mexanizmi organizmda modda almashinuv
jarayonlarining insulinga bog'liq ekanligi to ‘g risidagi talaygina
ma’lumotlar bo‘lishiga qaramay, hanuzgacha to 'liq o ‘rganilgan emas.
«Unitar» nazariyaga muvofiq insulinning glyukoza almashinuviga ta siri
geksokinaza fermenti orqali sodir b o ‘ladi. Am m o yangi olingan
eksperimental dalillar ionlarning va am inokislotalarning transport
qilinishi, oqsil va boshqalar sintezi kabi jaray o n larn in g insulin
tomonidan kuchayishi va stimulyatsiya qilinishini mustaqil ekanligini
ko‘rsatadi (89-rasm). Bu esa insulin ta’sir qilinishining k o ‘p tomonlama
ekanligini taxmin qilishga asos bo'ladi. Hozirgi vaqtda insulin va boshqa
barcha oqsil tabiatli gormonlar birlamchi ta ’sirining membranada
joylashganligi ma’lumdir. Insulin maxsus retseptorining yog‘ hujayralari
tashqi plazmatik membranasida joylashganligi hiamda insulin-retseptor
kompleksining hosil bolish i isbotlangan; bu jarayonda sial kislota
ishtirok etadi. Insulin retseptori glikoprotein bo‘lib, molekulyar og irligi
135000 Da atrofidadir. Insulin-retseptor kompleksidan hujayra ichki
jarayonlarga axborot o'tkazilishining keyingi y o ‘llari to ‘liq aniqlangan.
Yog‘ hujayralari va qisman jigar hujayralariga insulin axborotning
o'tishida adenilatsiklaza va sAMF ishtirok etishi taxmin qilinmoqda;
muskullarda gormon ta’siri sAMF ishtirokisiz o ‘tadi. Chunki insulin
ta’sirining hujayra-ichki vositachisi, maxsus hujayra ichki retseptori
mavjudligini va insulin-retseptor kompleksining genom orqali ta sir
etishini qayd etish lozim. Insulin ta’sirining amalga oshishida, binobarin,
uning gormonal ta’sirining o ‘tkazilishida natriy, kaliyga bog liq ATF-
aza ham muhim rol o ‘ynaydi (uning faolligini ham insulin boshqaradi),
natijada umumiy substrat ATF uchun ATF-aza bilan adenilatsiklaza
o rtasida raqobatlashuv hamda hujayrada sAMF konsentratsiyasini idora
etuvchi q o ‘shimcha kanal vujudga keladi. Bundan tashqari, sAMF
m iqdori fosfodiesteraza tomonidan ham nazorat qilinadi, uning
faolligini ham insulin belgilaydi.
G ly u k a g o n peptid gorm on b o 'lib , bitta peptid za n jiri, 29
aminokislota qoldig‘idan iborat b o iib , m e’da osti bezida, Langergans
orolchalarining a-hujayralarida sintezlanadi. Glyukagonning qondagi
miqdori 100 ng/g (3 * 10'
4mol/l atrofida); uglevodsiz ovqat yeyilgandan
keyin va ochlik paytida glyukagon konsentratsiyasi
1,5-2 baravar
ko‘payib qoladi.
Glyukagon glikogen bilan yogiam ing safarbar etilishini jonlantiradi,
shu jih a tid a n u adrenalin bilan noradrenalinga o ‘xshab ketadi.
G lyukagon xuddi adrenalin singari hujayra ichidagi idora etish
m exanizm lariga adenilatsiklaza sistemasi orqali ta’sir o'tkazadi.
Bulaming o ‘rtasidagi tafovut quyidagicha: adrenalin muskullarga zo‘r
kelgan paytlarda yoki stresslar ta’siri ostida qonga ajralib chiqadi va
organizmning zudlik bilan zo‘r berib ishlab borishini ta’minlash uchun
xizm at qiladi, qondagi glyukagon konsentratsiyasi esa ovqatlanish
maromiga b o g iiq boiadi va ovqat hazmlanishi tugaganidan keyin asta-
sekin ortib boradi.
Qondagi insulin va glyukagon konsentratsiyalari bir-biriga qarama-
qarshi (resiprok) tarzda o'zgaradi: insulin/glyukagon nisbati ovqat hazm
bo layotgan vaqtda hammadan kichik bo‘ladi. Bu gormonlar moddalar
almashinuvi£a ham teskari ta’sir k o ‘rsatadi: insulin glikogen va yog‘lar
s in te z in i k u ch a y tirsa , glyukago n ularning safarbar b o iis h in i
kuchaytiradi (89-rasm).
Insulin ta’siri ostida qondagi glyukoza miqdori kamayadi, glyukagon
ta’siri natijasida esa ortadi. Gipoglyukozemik holatlarini davolash uchun
glyukagonni q o ilash shunga asoslangan.
Ovqat hazmlanish davridan postabsorbtiv davrga o'tilganidan so‘ng
insulin/glyukagon nisbati o ‘zgarishi natijasida jigar yog‘ kislotalari va
yog lam i sintezlashdan, yog‘ kislotalami oksidlash va keton tanalarini
sintezlashga o'tadi.
O vqat hazm boMayotgan vaqtda atsetil-KoA ning k o ‘p qismi
mal inil-KoAga va keyin yog‘ kislotalar hamda yogiarga aylanadi.
B unday sharoitlarda konsentratsiyasi k o ‘p b o ig a n malonil-KoA
mitcxondriyalarga yog‘ kislotalari borishi va ularning oksidlanishini
to xtatib, shunga ko‘ra, keton tanachalar hosil boim aydi. Depolarda
to‘planib turgan yogiarning safarbar etilishi, insulin konsentratsiyasi
yuqori bo‘lganligidan, bunday sharoitlarda sekinlashib qoladi. Barcha
a‘zolar energiya manbai sifatida asosan glyukozadan, shuningdek
lipoprotenlaming yog'laridan foydalanadi.
_
Postabsorbtiv holatda glyukagon konsentratsiyasi yuqori bo lib,
malonil-KoA sintezi atsetil-KoA karboksilaza fosforillanishi natijasida
pasayadi. Malonil-KoA konsentratsiyasi pasayib, yog
1 kislotalarinmg
mitoxondriyalarga o'tishi va ulam ing p-oksidlanishi mumkin b o ‘lib
qoladi. Insulin konsentratsiyasi kamayib, glyukagon konsentratsiyasi
ortishi natijasida depolarda y o g ‘ kislo talari bilan ta m in lan ish i
ku ch a y ad i. B unday s h a ro itla rd a jig a rd a g i atsetil-K o A k e to n
tanachalariga aylanadi. Shunday qilib, keton tanachalari glyukozadan
etnas, balki y o g ‘ kislotalaridan hosil b o ‘ladigan atsetil-K oA dan
sintezlanadi. Insulinga bog'liq a ‘zo uchun asosiy energiya m anba’lari
bo ‘lib yog* kislotalari va keton tanachalari xizraat qiladi. M iya
hujayralari va insulinga b o g ‘liq b o 'lm a g a n boshqa h u ja y ra la r
aminokislotalar bilan glitserindan glyukoneogenez jarayonida hosil
bo‘ladigan glyukoza bilan ta’minlanadi.
Aminokislotalardan glyukoza hosil bo ‘lishining (glyukoneogenez)
kuchayishi kortizol ta’siridayuzaga chiqadigan lkkita jarayon natijasidir.
1. Kortizol muskullarda va jigardan tashqari boshqa to'qim alarda
oqsillar sintezlanishini juda ham susaytirib qoyadi. Shuning natijasida
to‘qimalar bilan qondagi aminokislotalar konsentratsiyasi ortadi va ular
jigar bilan buyraklardagi glyukoneogenez uchun sarflanishi mumkin.
2. Jigarda kortizol oqsillar sintezini, jumladan, glyukoneogenezda
ishtirok etuvchi fermentlar (tirozinaminotransferaza, triptofanpirrolaza,
serin- treonindegidrataza, fosfoyenolpiruvat karboksikinaza) sintezini
kuchaytiradi. Gepatotsitlardagi bu fermentlar miqdori bir necha barobar
ko‘payishi mumkin bo‘lib, shunga yarasha glyukonegenez tezligi ham
kuchayadi.
Qondagi glyukoza konsentratsiyasining pasayishi glyukoneogenezm
jonlantirish uchun signal bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, bu signal buyrak
usti bezlariga to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri ta ’sir
0 ‘tkazmasdaa, balki boshqa
signallar zanjiri orqali ta’sir
0 ‘tkazadi (90-rasm). M arkaziy nerv
sistem asining nazorat etuvchi m exanizm lari qondagi g ly u k o z a
konsentratsiyasi pasayib qolganiga reaksiya ko'rsatib, gipotalam us
hujayralaridan kortikotropin liberin ajralib chiqishim jonlantiradi.
Liberin neyronlar o ‘simtalari b o 'y lab .g ip o fizg a
o‘fadt,
bu y erd a
k o rtik o tro p in (a d re n o k o rtik o tro p g o rm o n ) a jra lib c h iq is h in i
kuchaytiradi.
Gipotalamus
r - A
I
■
Gipofiz
|
Kortikotropin
©
I
0 |
- l i b e r i n ----------- H
Buyrak usti bezlari pofetlog’i
|
Kortikotropin
^
— ---------------— Kortizol
^
X
Glukoneogenez
Qondagi aminokislotalar
fermentlari sintezi (jigar)
kontsetratsiya ortishi
90-rasm. Kortizol sekretsiyasining idora etifishi
Kortikotropin 39 ta am inokislota qoldig‘idan tuzilgan peptidli
gormondir. U qonga tushib, buyrak usti bezlan po‘stloq qismi hujayralari
m e m b ra n alarin in g m ax su s re tse p to rlari bilan b o g ‘lanadi va
g ly u k o k o rtik o ste ro id lar sin te z id a qatnashadigan ferm entlarni
adenilatsiklaza sistemasi orqali faollashtiradi.
Buyrak usti bezlarining steroid goraionlar ishlab chiqaradigan
hujayralari da birtalay lipid tomchilan bo‘ladi. Bulaming asosiy tarkibiy
qismi oleilxolesterindir. Xolesterin o ‘z navbatida kortizol o ‘tmishdoshi
b o iib xizmat qiladi.
A ts e til-K o A
— *■
X o l e s t e r i n - > . . . - + P r e g n e n o l on —
Kortizol
O leilxole ste rin
Odam buyrak usti bezida bir kecha-kunduz davomida 10 mg atrofida
kortizol hosil bo lib, qonga chiqib turadi.
Glyukoneogenez tezligi odamda soatiga Odan
3-4g gacha (bir kecha-
kunduzda 80 g atrofida) o ‘zgarib turishi mumkin. Uglevodlarga boy
ovqat iste’mol qilgandan keyingi dastlabki soatlarda bu tezlik past
b o ia d i, jigardagi glikogen zaxiralari tugab borgan sari oriadi. Bir necha
soat davom etgan ochlik paytida eng yuqori darajaga yetadi.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan uchta gormon insulin, glyukagon va
kortizol moddalar almashinuvini to ‘qimalarda uglevodlar, y o g ia r va
oqsillar to ‘plab borishdan ovqatni hazm qilish davri tugab, ochlik davri
boshlanganida (hatto qisqa muddatli ochlikda) ulardan foydalanishga
o‘tkazadi. Yana bitta gormoh adrenalin jismoniy ish davrida va stress
holatlarida glikogen bilan y o g 'la m in g tezdan safarbar b o ‘lish in i
ta’minlaydi. Korsatib o'tilgan gormonlar asosan energiya almashinuvini
uglevodlar bilan yog'lami zaxira qilib to ‘plash va safarbar qilib borishni,
uglevod, yog'lar va aminokislotalar katabolizmini idora etib boradi.
Biroq moddalar almashinuvi boshqa ko'pgina gormonlarga ham
bog‘liq. Jum ladan, som atotropin ( o ‘sish gormoni) jigarda o q sil
gormonlar somatomedinlar hosil b o iish in i tezlashtiradi. Bular xu dd i
insulinga o'xshab muskul va yog* hujayralarga glyukoza o tish in i
kuchaytiradi-yu, lekin undan farq qilib, jigardagi glyukoneogenezni
susaytirmasdan,' balkii faollashtiradij Bundan tashqari, som atotropin
insulin bilan glyukagon sekretsiyasini kuchaytiradi,
som atostatin
esa
bu jarayonni pasaytiradi. Androgenlar va tiroksin oqsillar sintezi bilan
glyukozaning oksidlanish tezligini oshiradi. Hozir birma-bir ay tib
o‘tilgan gormonlaming asosiy funksiyasi, aftidan, o‘sish va m orfogenez
bilan aloqador bo‘lgan anabolik jarayonlam i idora etishdan iboratdir.
T flaming uglevodlar, yogiar va aminokislotalar energetik almashinuviga
ko‘rsatadigan ta’siri esa ikkilamchi b o ‘lib hisoblanadi.
Q andli d ia b e t
v
Qandli diabet eng keng tarqalgan kasalliklardan biridir. Qandli diabet
bilan o g ‘rigan kasallarning soni jahonda 30 mln. kishiga boradi. Bu
kasallikka, asosan, insulin ishlab chiqarilishining buzilishi sabab b o ‘ladi.
Diabetning ba’zi shakllarida insulin sintezi susayibqolgan, shunga k o ‘ra
uning qondagi miqdori me’yordagidan bir necha baravar kam b o ‘ladi.
Bunday shaklga insulin bilan davolash yaxshi natija beradi:
insulinga
bog'liq diabet
yoki I turdagi diabet deb kasalliklaming shunday shakliga
aytiladi. Qondagi insulin miqdori m e ’yorda bo‘lib turadigan shakli
insulinga bog'liq bo'lniagan dia b et
yoki II turdagi diabet deb ataladi.
Bunday hollarda, insulin sintezi buzilmaydi, balki insulinning retseptor
bilan bog‘lanishi buzilgan boiadi.
Kasallikning har ikkala turi ham insulin yetishmovchiligi tariqasida
namoyon bo‘ladi.
D iab etn in g asosiy b elg ilari v a u larn in g kelib c h iq ish id a g i
biokimyoviy mexanizmlar:
1.
Giperglyukozem iya va glyukozuriya. Insulin yetishmaganligi
uchun to‘qimalaming glyukozadan foydalanishining barcba jarayonlari
susayadi. Ichakdan so‘riladigan glyukozaning qonda konsentrateiyasi
ortib borib, unda uzoq ushlanib qoladi. Adrenalin, kortizol, glyukagon
qondagi glyukoza konsentratsiyasiga k o ‘rsatadigan ta ’siri jihatidan
insulinning antogonistlaridir. Qandli diabetda bu gormonlaming ta’sir
etishi davom etib, giperglyukozemiyani yanada kuchaytiradi. Ovqat
yeyilgandan keyin qondagi glyukoza konsentratsiyasi normal alimentar
giperglyukozemiyaga xarakterli boigan miqdordan ancha ortib ketadi
va 500mg/dl yetishi ham mumkin. Giperglyukozemiya postabsorbtiv
holatda ham saqlanib qoladi. Diabetning eng yengil shakllari ovqat qabul
qilgandan keyin b oshlanadigan giperglyukozem iya bilan, y a ’ni
glyukozaga tolerantlik pasayib ketishi bilan, namoyon boiadi. Yashirin
qandli diabet deb shunga aytiladi.
Qondagi glyukoza konsentratsiyasi buyrak bo‘sag‘asi (180mg/dl)
dan ortib ketganida glyukoza siydik bilan birga chiqa boshlaydi.
M e’yorda siydikdagi glyukoza konsentratsiyasi 10-20 mg/dl boiadi:
diabetda u bir necha
10 baravar ortib ketadi. M e’yorda bir kecha-
kunduzda siydik bilan 0,5 grammdankamroq glyukoza chiqadi: diabetda
lOOgr dan ko p chiqib turishi mumkin. Bu kasallikka diabetes mellitus
deb nom berilishiga xuddi shu glyukozuriya sabab b o ig an (diabetis -
orqali o'taman, melle - asal degan so'zlardan olingan). Kasallikning
bu nom i sh ifo k o rlar siy d ik n i tahlil qilib turib, m azasini tatib
k o ‘rishadigan vaqtlarda qoyilgan.
2.
Ketonemiya va ketonuriya. Insulin yetishmasligi tufayli insulin
bilan glyukagon nisbati kamayib qoladi, ya’ni glyukagon nisbatan
ortiq ch a b o ‘ladi. Shu sababdan, jig a r doim o s o g io m odam da
postabsortiv holat uchun xarakterli boigan tartibda ishlab boradi, ya’ni
yog' kislotalami zo ‘r berib oksidlab, keton tanalari hosil qilib turadi.
In su lin y e tis h m o v c h ilig id a glyukozani h u ja y ra la r yaxshi
o'zlashtirmaydi. Energiyaga b o ig an organizmning ehtiyojlarining
m a’lum qismi keton tanachalaridan foydalanish hisobiga boradi. Biroq,
keton tanachalari sintezining tezligi ularning to‘qimalar tomonidan ana
shunday sharoitlarida ortiqcha iste’mol qilishdan ham ustun kelishi
mumkin. Keton tanachalarining qondagi konsentratsiyasi m e’yorda
2mg/dl dan kam, ochlik davrida 30mg/dl gacha b o iish i mumkin.
Diabetda ketonemiya ko'pincha lOOmg/dl atrofida b o iad i, ba’zan
350mg/dl gacha yetishi mumkin. To‘qimalarda atsetosirka kislota
dekarboksillanadi, shuning uchun kasallardan atseton hidi kelib turadi.
Bu hid hattoki birmuncha masofadan ham sezilarli b o iad i.
Keton tanalari qon pHni pasaytiradi, natijada atsidoz vujudga keladi.
Atsidoz miya funksiyasiga ta’sir etib odamning hushidan ketishiga sabab
boiadi.
3. Azotemiya va azoturiya. Insulin yetishmovchiligida oqsillar
sintezi susayib, aminokislotalar k atabolizm i kuchayadi. K asallar
qonidagi siydikchil konsentratsiyasi ortib, siydik bilan birga chiqib
turishi ko‘payadi.
4. Poliuriya va polidipsiya. Buyraklaming konsentratsion qobiliyati
cheklangan bo ‘ladi. Shu sababli d iab et m ahalidagi k o ‘p m iqdor
glyukoza, keton tanachalar va siydikchilni chiqarib turish uchun k o ‘p
miqdorda suv chiqarish talab etiladi. 2-3 baravar ko‘p siydik chiqariladi.
Shu sababdan, suv iste’moli ortib ketadi (polidipsiya). Organizm
suvsizlanib qolishi vujudga keladi.
Q andli diabet asoratlarin in g biokimyosi
Diabetning hammadan ko‘p uchraydigan asoratlari buyraklar, k o ‘z
to ‘r pardasi va gavhari, nervlar, arteriyalarning zararlanishidir. Bu
asoratlar asta-sekin, ko‘p yillar davomida avj olib boradi. Ulaming eng
asosiy sababi giperglyukozemiyadir.
0 ‘rtacha yillik giperglyukozemiya
bemorda nechoglik katta bo‘lsa, asoratlar paydo bo‘lishining ehtimoli
va ulaming avj olib borish tezligi shuncha katta bo'ladi. Zararlanadigan
to'qimalar hujayralariga glyukoza o ‘tishi insulinga b o g iiq bo‘lmaydi.
U larda g ly u k o za k o n se n tra tsiy a si d o im o q ond ag i g ly u k o z a
konsentratsiyasi bilan bir xil boiadi.
Diabetda giperglyukozemiya oqsillam ing glyukozillanish tezligi
ortadi. Sog‘lom odamlarda barcha gemoglobinning 5-10% diabet bilan
og'rigan bemorlarda esa 2-3 baravar k o ‘proq qismi glyukozillangan
bo'ladi. Glyukozillanish oqsillar xossalarini o ‘zgartirib, ularning
fu n k siy a la rin i izd an chiqarib q o ‘y a d i. H u jay rad a g ly u k o z a
konsentratsiyasi yuqori bo‘lganida uning boshqa monosaxaridlarga
aylanish tezligi ortadi, shu tufayli g lik olipidlar, glikoprotein v a
proteoglikanlar sintezining tezligi ham ortib boradi. Sintez tezligining
parchalanish tezligidan ustunligi juda kam bo ‘lganida ham uzoq yillar
m obaynida h u jayrada shu m o d d alar o rtiq c h a to 'p lan ib , u n in g
funksiyalarini buzishi mumkin.
Hujayralarda glyukoza o'zgarishi natijasida olti atomli spirt sorbitol
hosil bo‘lishi mumkin.
Sorbitol ikkinchi uglerod atomi bo yicha degidrogenlanib fruktozaga
aylanadi. Arteriyalar devorlarining hujayralarida, Shvann hujayralari,
eritrotsitlar, k o ‘z gavhari va to ‘r pardasi, urugdonlarda glyukoza
o'zgarishining shu yo‘li b o iib turadi. Sorbitol hujayra membranalaridan
yaxshi o'tmaydi, uning to ‘planib qolishi hujayralarda osmotik bosim
ortib, ulaming shishib ketishi, bo'rtishiga va funksiyalarining buzilishiga
o lib k elad i. D ia b e td a buy rak lar z a ra rla n is h ig a sabab bazal
membranalaming qalin tortib qolishi va koptokchalardagi kapillyarlar
o ‘tk a z u v c h a n lig in in g p asayishidir. Bu g lik o p ro te in la r va
proteoglikanlaming to'planib qolishiga, kollagenning glyukozillanishiga
bog‘liq bo'lishi m um kin. Natijada koptokchalarda filtrlanish izdan
chiqadi. K o‘z to‘r pardasida ham shunga o ‘xshash o ‘zgarishlar yuz
beradi. Ko‘z to‘r pardasining shishishi va unga qon quyilishi ba’zi qandli
diabet bilan og‘rigan bem orlar kozining ko‘r b o ‘lib qolishiga sabab
b o ‘ladi.
Ko‘z gavharidagi kristallin oqsilining glikozillanishi k o ‘z gavharini
xiralashtirib qoyadigan k o ‘p molekulali agregatlami hosil qilishga moyil
bo'ladi, ko‘z gavhari xiralashib qoladi yoki katarakta yuzaga keladi.
K o‘z gavharining sorbitol to'planishi tufayli shishib, bo'rtib turishi
kristallinlarning ta rtib bilan joylashishini buzadi, bu ham k o ‘z
gavharining xira tortib qolishiga olib keladi. Galaktozemiyada sorbitol
to ‘planib qolishi katarakta paydo boiishining birdan-bir sababidir.
Nervlaming zararlanishi miyelin pardasining yupqa tortib qolishi
bilan nam oyon b o 'la d i, bu aksonlar o ‘tkazuvchanligining izdan
chiqishiga olib keladi. Tananing turli qismlari uvishib qolgandek bo‘ladi,
tuyg'u hissi o ‘zgaradi.
Y uqorida k o ‘r s a tilg a n o ‘zg a rish larn in g p ay d o b o 'lis h ig a
to'qimalaming kislorod bilan ta minlanishining izdan chiqishi yaxshi
sharoit tug‘diradi. Gemoglobinning glikozillanishi uning kislorodga
yaqinligini, kislorodni biriktirib olish xossasini o'zgartirib qoyadi. Qon
yopishqoqligi ortib, natijada kapillyarlarda qon oqish tezligi pasayadi.
h c
=
o
H - - O H
h o
- -
h
H - - O H
H - - O H
H - - O H
H — -O H
H jC —O H
glyukoza
H ,C —O H
sorbitol
Ochlik d avrida organizm da vujudga keladigan biokimyoviy
o‘zgarishlar
Ochlik chala (ovqatga yolchimaslik) va to‘liq b o iish i mumkin.
Chala ochlikning asosiy patologik ko‘rinishlari oqsil yetishmasligiga
bog iiq bo‘ladi va Kvashiorkoming rivojlanishiga olib keladi. Ushbu
bolimda to ia ochlik vaqtida ro ‘y beradigan biokimyoviy o ‘zgarishlar
kozdan kechirib chiqiladi. Bulami ovqatlanish maromining odatdan
tashqari, favqulodda buzilishi deb hisoblash mumkin.
Falokatlar va tabiiy ofatlar vaqtida yuz beradigan holatlami hisobga
olmaganda to iiq ochlik aksari hazm yo'lining kasalliklari va ovqat
iste’mol qila olmaslik bilan, shuningdek, bem oming ovqatdan bosh
tortishiga sabab bo'ladigan ruhiy kasalliklarga bog'liq bo'ladi. Bundan
tashqari b a’zi kasalliklam i odamni to ‘la och qoldirish y o ‘li bilan
davolanadi.
Toliq o c h lik d a m o d d alar a lm a sh in u v id a r o ‘y b erad ig an
o ‘zgarishlaming uch fazasini ajratish mumkin:
Birinchi faza taxminan bir sutka davom etadi. Bu vaqt ichida
glikogen zaxiralari tugaydi; qondagi insulin konsentratsiyasi ovqat
hazmlanish davridagiga qaraganda 10-15 baravar pasayadi, glyukagon
bilan kortizol konsentratsiyasi esa ortadi. Gormonal holat o ‘zgarib, idora
etishning hujayra ichi mexanizmlari ishga tushishi natijasida yog‘laming
safarbar bo'lish tezligi va aminokislotalar bilan glitserindan glyukoza
hosil bo‘lish (glyukoneogenez) tezligi asta-sekin ortib boradi. Bunga
qaramasdan, qondagi glyukoza konsentratsiyasi m e ’yom ing pastki
chegaralarigacha kamayadi (60 mg/dl ga yaqin) va ochlikning keyingi
davrlarida ham shu darajada turaveradi (glyukoneogenez hisobiga).
Ikkinchi faza bir hafta atrofida davom etadi. Yog‘laming safarbar
bo‘lishi davom etib boradi, qondagi yog* kislotalar konsentratsiyasi
odatda
2 mg\dl dan kam bo‘ladi, bir hafta ochlikdan keyin esa 20-30
m g/dl g acha k o 'p a y a d i. K eton ta n a c h a la ri an a shunday
konsentratsiyasida bo‘lganida atsetosirka kislota ferment ishtirokisiz
dekarboksillanib, atseton hosil qilish reaksiyasining tezligi sezilarli
bo‘lib qoladi:
CH
3 - CO - CH, - COOH -► CH3- CO - CH3+ CO,
Atseton organizm da foydalanilm aydi v a asosan nafas bilan
chiqariladigan havo bilan hamda teri orqali chiqarib yuboriladi. Och
yotgan kishining og‘zi va badanining terisidan ochlikning uchinchi-
t.o‘rtinchi kunida atseton hidi kela boshlaydi. Ana shu fazada muskullar
va boshqa k o ‘pgina a ’zolarning energiyaga bo'lgan ehtiyoji y o g ‘
kislotalari va keton tanalari hisobiga qoplanib boradi. Ochlikda qondagi
insulin konsentratsiyasi juda ham past bolganligidan, glyukoza muskul
hujayralariga otmaydi. Bunday sharoitlarda insulinga bog'liq hujayralar
va avvalam bor miya hujayralari glyukoza iste’molchilari bo‘lib qoladi.
Lekin, bu davrda miyada ham energiyaga bo'lgan ehtiyojning bir qismi
keton tanachalari bilan ta’minlanib boradi. Glyukoneogenez to‘qima
oqsillari parchalanishi hisobiga davom etadi. Moddalar almashinuvining
jadalligi umuman susaygan bo‘ladi: bir hafta ochlikdan keyin kislorod
iste’moli taxminan 40 foizga kamayadi.
Uchinchi faza
bir n echa h afta davom etadi. O qsillarn in g
parchalanish tezligi sutkasiga taxminan
20 g ga yetib, shu darajada
turg‘un b o ‘lib turadi; shuncha miqdorda oqsil parchalanib turganida 5
g atrofida siydikchil hosil bo'lib, tashqariga chiqarib turadi (meerda
25-30 g siydikchil hosil bo‘ladi va chiqarilib turadi). Ochlikning barcha
fazalarida azot balansi manfiy, chunki qabul qilinayotgan azot nolga
teng bo'ladi. Oqsillar parchalanishining tezligi pasayganligi sababli
glyukoneogenez tezligi ham kamayadi. Bu fazada keton tanalari miya
uchun ham asosiy energiya manbai bo‘lib qoladi. Mana shu fazada
organizmga alanin yoki boshqa glikogen aminokislotalar yuboriladigan
bo ‘lsa, qondagi glyukoza konsentratsiyasi darhol ko'tariladi va keton
tanalari konsentratsiyasi pasayadi.
Ochlik davom etaveradigan bo‘Isa, muskullar atrofiyasi kuchayib
boradi. Bir necha haftadan keyin (odatda 4-8 hafta orasida) yurak
muskuli bilan miya massasi 3-4 foiz, skelet muskullarining massasi 1/
3 hissa, jigar massasi teng baravar kamayib qoladi. Tana vazni 70 kg
b o 'lg a n o dam tanasida 15 kg atrofida oqsillar bo 'lad i; barcha
oqsillarning 1/3 dan 1/2 gacha qismi sarflanib ketganidan keyin odam
o‘ladi.
V kalsiy va fosfatlar almashinuvining boshqarilishi
Organizmda kalsiy quyidagi vazifalami bajaradi:
1. Kalsiy tuzlari suyaklaming mineral qismini tashkil etadi.
2. Kalsiy ionlari fermentlaming kofaktorlaridir.
3. Kalsiy ionlari kalmodulin bilan birikib sAMF singari ta’sir etadi.
Kalsiy almashinuvi fosfat almashinuvi bilan chambarchas bog‘liqdir.
K alsiy alm ashinuvining idora etilishida paratgormon, D
3 vitamini
unumlari va kalsitonin ishtirok etadi.
Organizmda 1,5 kg atrofida kalsiy mavjud b o iib , uning ikki fondi
mavjud:
1. Suyaklardagi kalsiy.
2. Suyuqliklardagi yoki to'qima oqsillari bilan birikkan kalsiy.
P aratgorm on
Paratgormon qalqonsim on bezning orqa yuzasida joylashgan
paratireoid bezlarda hosil boiuvchi peptidli (84 aminokislota qoldig'i)
gormondir. Kalsiy konsentratsiyasi pasayganda uning sintezi tezlashadi,
ortganda esa sekinlashadi. Paratgormonning yarim yashash davri
20
daqiqa. Nishon hujayralar suyak va buyraklardir, ularda paratgormon
bilan bog lanuvchi retseptorlar mavjud. Uning t a ’sirida suyakda
rezorbsiya boshlanib, kalsiy va fosfatlar qonga o ‘tadi. Buyraklarda esa
kalsiy rezorbsiyasi kuchayadi, fosfatlar rezorbsiyasi pasayadi, natijada
organizmda kalsiy tejab qolinadi, fosfatlar esa chiqarib yuboriladi.
Vitam in D,
Kaltsidiol (25 -oksiholekaltsiferol)
V ita m in D
3 gorm on sifa tid a t a ’sir etadigan m oddaning
o ‘tm ishd oshidir. Bu modda kalsitriol deb ataladi. Kalsitriolning
vitam inga aylanishi jigar va buyraklarda amalga oshadi. Kalsitriolning
nishon a ’zolari ingichka ichak va suyak. Ingichka ichakda kalsiy va
fosfatlam ing so'rilishini, suyaklarda kalsiy metabolizmini jonlantiradi.
Vitamin D
3 organizmga yuborilganda kalsiyni biriktirib oladigan va
uning so ‘rilishida ishtirok etadigan oqsilning sintezi tezlashadi. Vitamin
D
3 yetishm aganda bolalarda raxit kasalligi rivojlanadi.
Peptidli gormon kalsitonin (32 ta aminokislota qoldig‘ini saqlaydi)
p aratireo id bezlar bilan qalqonsim on bezlarning C-hujayralarida
s in te z la n a d i. Q ondagi k alsiy m iqdori k o 'p a y g an d a k alsito n in
sekretsiyasi kuchayadi. Nishon hujayralar bo‘lib suyaklar hisoblanadi,
suyaklarda u kalsiy safarbar bo'lishini susaytirib turadi.
Androgenlarga testosteron, androsteron va degidroepiandrosteron
kiradi; bulardan eng faoli testosterondir. Androgenlaming biosintezi
asosan u ru g ‘donlarda va qisman tuxumdon hamda buyrak usti bezlarida
sodir bo‘lib, gipofizning gonadotrop gormonlari (LG va FSG) tomonidan
idora etiladi (91-rasm).
0 ‘z navbatida androgenlar gonodotropinlar
sintezini m anfiy teskari bog‘lanish mexanizmi bo‘yicha pasaytiradi. Bu
gorm onlam ing xususan, testosteronning asosiy manbai va o‘tmishdoshi
atsetil-KoA va xolesterindir.
Kalsitonin
✓ E rkaklar jinsiy gormonlari (androgenlar)
Follikularni
stimullovchi
Gonadobelin
I
Dostları ilə paylaş: |