Biotexnologiya

NAZORATUCHUNSAVOLLAR 
1. Sut achituvchi bakteriyalarning qanday turlari mavjud? 
2. Probiotiklar tayyorlash qanday bosqichlardan iborat? 
3. Probiotiklar 
4. Prebiotiklar 
5. Simbiotiklar. 

---

O’simliklar gen muxandisligi. Ti-plazmida genetik haritasi 
 
Ma’ruza rejasi 
1.
Hujayra biotexnologiyasi 
2.
Ўсимлик ҳужайраларини суюқ озуқа муҳитида ўстириш ва унда ген мухандислиги 
усулларини қўллаш.
3.
Ўсимликларда ген мухандислиги ва биологик азотфиксация. 
4.
Колекцион марказда сақланадиган ўсимликлар генофонди. 
5.
Gen muhandisligining asosiy biotexnologik sxemasi 
Tayanch sozlar: 
Genlar ekspressiyasi, rDNK, Plazmidalar, biotexnologiya, Nuklein 
kislotalar, Genom, Ribosoma, Bakyeriofaglar,Gen muhandisligi, r DNK , Transgen o‘simlik 
Hujayra biotexnologiyasi
– hujayra, to‘qima va protoplastlarni ishlatishga asoslanadi. 
Hujayralarni manipulyasiya (faoliyatiga qandaydir o‘zgarishlar kiritish) qilish uchun, ularni 
o‘simlikdan ajratib olish, o‘simlik organizmidan tashqarida yashashi va ko‘payishi uchun sharoit 
tug‘dirib berish lozim. Ajratib olingan hujayra va to‘qimalarni sun’iy oziqa muhitida, steril 
sharoitda (
in vitro
) o‘stirish usuli ajratilgan 
to‘qimalar kulturasi
deb nom oldi va ularni 
biotexnologiyada ishlatish mumkinligi sababli katta ahamiyat kasb etdi. 
Biotexnologik jarayonlar sun’iy oziqa muhitida o‘stirilgan mikroorganizmlar, o‘simlik va 
hayvon to‘qimalari, hujayralari va organellalaridan foydalanishga asoslanadi. Hozirgi vaqtda 
dunyoni ko‘plab mamlakatlarida biotexnologiyani rivojlanishiga alohida e’tibor berilmoqda. Bunga 
asosiy sabab, biotexnologiyani boshqa texnologiyalarga nisbatan bir qator ustunlikka egaligidir. 
Masalan, biotexnologik jarayonlar juda kam energiya talab qiladilar, deyarli chiqindisiz, ekologik 
toza 
va 
h.k.SHuning 
bilan 
bir 
qatorda, 
biotexnologiya 
standart 
jihozlardan 
va 
preparatlardan foydalanadi va iqlim sharoitiga 
qaramasdan hamda ko‘p maydon egallamagan 
holda jarayonlarni yil bo‘yi o‘tkazishga asoslanadi. 
Aytib o‘tilgan ustunliklar, o‘simliklarni va 
hayvonlarni hujayralari, to‘qimalari va organlariga 
ham tegishlidir. 
O‘simlik hujayrasi orqali in vitro sharoitida 
yaratilgan biologik tizim, shakllangan o‘simlikning 
ayrim belgilarini o‘zida saqlaydi. Bunday sun’iy 
biologik tizim ikki xili mavjud: biri kallus 
ko‘rinishida bo‘lib, ikkinchisi esa hujayralarning 
suspenziya holatidadir. Kallus geterogenli bo‘lib, 
diffferensiyalanmagan hujayralarning yig‘indisidir. 
Mazkur massa, to‘liq o‘simlikka o‘xshash ayrim 
metabolitlarning sintezlash faoliyatiga ega. 
Hujayralarning suspenziyasi kallusga nisbatan 
gomogen bo‘lganligi uchun tezroq o‘sish va 
muhitga moslashish qobiliyati yuqori bo‘ladi. 
Hujayraning alohida o‘simlikka aylanishi u uchun 
juda kuchli stress omili desa bo‘ladi. Bu jarayonda 
hujayra metabolizmini ko‘p tomonlari o‘zgarishga 
yuz tutadi. Birinchi navbatda mazkur tizim 
genomning 
funksional 
qirralari 
o‘zgaradi. 
YAshashga moslashuvchi genlar faollansa, hujayralarning differensirovkasi uchun javob beradigan 
genlar repressiyalanadi. 

---

Hujayralar majmuasining bunday holati mikrob hujayrasiga nisbatan metabolitlarni ko‘proq 
sintezlaydi. O‘simlik hujayralarrining kallus xolati genetik va biokimyoviy tadqiqot izlanishlari 
uchun ajoyib modeldir. Masalan, to‘liq o‘simliklarda individual oqsillarning sintezi va ularning 
stabilligini kuzatish juda murakkab bo‘lib, hujayra ekmasida bunday ilmiy ishlarni osonlik bilan 
bajarish mumkin. Xujayralarning to‘plami bo‘lgan ekmada ilmiy-amaliy ishlar olib boriladi. 
Protoplastlarning qo‘shilishidan hosil bo‘ladigan o‘simlik regenerantlarini tayyorlash mumkin. 
O‘simlik hujayra qobig‘ini ferment yordamida gidrolizlab, “kiyimsiz” hujayra yoki protoplastlari 
ajratiladi. “Tashqi qobig‘i” yo‘q hujayralarni bir-birlai bilan qo‘shilishini, o‘simlik hujayralarini 
bunday qo‘shilishi hayvon hujayralarini qo‘shilishiga o‘hshasa ham, biroq jiddiy farqlar mavjuddir. 
Hayvon hujayralari qo‘shilsa yangi hujayra hosil bo‘ladi, o‘simlik protoplastlari qo‘shilishidan ham 
gibrid hujayra hosil bo‘lib, so‘ng o‘simlik shakllandi. Paraseksual gibridlanish asosida felogenetik 
bir-biridan uzoq, jinsiy yo‘l bilan chatishtirib bo‘lmaydigan, o‘simlik turlarini gibridlash mumkin. 
Mazkur usul orqali gibridlanayotgan ikki tur o‘simliklaridagi genlarni har xil variantlarda 
o‘zgartirish mumkin. 
Ikki xil protoplastlarni qo‘shilishini ta’minlaydigan induktor polietilenglikol yoki o‘zgaruvchan 
elektr maydoni bo‘lishi kerak. Aralashma oynaga tomizilib, 15-20 daqiqadan keyin qo‘shilgan 
aralashma ajratilib, maxsus oziqali muhitdao‘stiriladi. Ma’lum vaqtdan so‘ng, hujayra qobig‘i 
regeneratsiyaga uchrab, u gibridga aylanadi. SHunday somatik gibridlardan birlamchi va ikkilamchi 
metabolitlarni ajratish mumkin. Birlamchi metabolitlardan amaliyot uchun o‘simlik fermentlari 
katta ahamiyatga ega. 
O‘simlik fermentlarining ba’zilari mikroorganizm fermentlariga nisbatan kam toksik 
hususiyatga ega bo‘lib, toza holda bo‘lmasa ham sanoat va tibbiyotda ishlatish mumkin. O‘simlik 
hujayralari turli metabolitlarni sintezlaydi. O‘simlik hujayralari sintezlaydigan ikkilamchi 
metabolitlarni ko‘pchiligini laboratoriya sharoitida sintezlab bo‘lmaydi. SHunday qilib, o‘simlik 
hujayralari tomonidan sintezlanadigan juda ko‘p metabolitlar sanoat va tibbiyotda keng ishlatiladi. 
O‘simlik hujayralarini klonlash, maqsadga muvofiq mutatsiyaga uchatish orqali gen muhandisligi 
asosida arzon, sifatli, miqdori ko‘p bo‘lgan metabolitlar olinib, har xil maqsadlarda ishlatilmoqda. 
Ikkilamchi modda almashinuvi asosida hosil bo‘ladigan ko‘pchilik mahsulotlar, hozirgi kunda, 
o‘simlik hujayrasi ishtirokida laboratoriya va sanoat miqyosida ajratib olinmoqda. Jumladan, yurak 
glikozidlari, steroid, alkoloid va boshqa qimmatli dori-darmon yuqorida ko‘rsatilgan usul asosida, 
o‘simlik hujayralaridan ajratish yo‘lga qo‘yilgan. Mazkur sohaning muammolaridan biri shuki, 
genetik turg‘un o‘simlik hujayralarini yaratishdir. Ma’lumki, metabolitlar hujayra shirasida yoki 
vakuolalarda to‘planadi. Bu o‘rinda shuni aytib o‘tish joizki, hozirgi kunda gen muxandisligi ushbu 
metabolitlarni ajratish, tozalash o‘ziga xos qiyinchiliklarga ega ekanligi bilan ancha muammo 
tug‘dirmoqda. O‘simlik hujayralarini genetik transformatsiya qilish yaxshi natijalar bermoqda. 
Transformatsiyaning mohiyati shundan iboratki, protoplastlarga maqsadli genetik axborot kirgizilib, 
keyingi bosqichda klonlash va regeneratsiya asosida to‘liq o‘simlik hujayrasi hosil qilinadi (gen
muhandislik 
texnikasi 
keyingi 
bobda 
yozilgan. 
Ko‘rsatilgan 
rasmda 
(42-rasm) 
transformatsiyalangan protoplast → hujayra suspenziyasi → kallusli to‘qima → to‘liq o‘simlik 
hosil bo‘lishi tasvirlangan. Mazkur usulning o‘tkazish jarayonida birinchi va oxirigi bosqichlar bir 
oz murakkab va muhim hisoblanadi. So‘nggi operatsiya qimmatli va samarali bo‘lib, bu jarayonda 
yangi maqsadli transgen o‘simlik etishtiriladi.