Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

SİSTEM PROQRAM TƏMİNATI. 
MS DOS ƏMƏLIYYAT SİSTEMİ 
 
Disk  əməliyyat  sistemi  (
MS  DOS)  Microsoft 
Corporation  tərəfindən  IBM  PC  ilə  uzlaşan  fərdi 
kompüterləri üçün hazırlanmışdır. 
Əməliyyat  sisteminin  bir  hissəsi  –  giriş-çıxış  baza 
sistemi 
(
BİOS) 
kompüterin 
sabit 
yaddaşında 
quraşdırılmışdır. 
BİOS  kompüterin  elektrik  cərəyanı 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________157________________________ 
 
şəbəkəsinə qoşulması ilə bağlı qurğularının, yaddaşlarının 
işini  və  bütövlükdə  kompüterin  fəaliyyətini  testləşdirir. 
Əməliyyat  sistemin  yüklənməsi  proqramı  da 
BİOS 
tərəfindən  çağrılır.  Əməliyyat  sistemi  yükləyən  proqram 
çox qısadır və əməliyyat sistemi yazılmış sistem diskinin 
sıfırıncı  cığırında  yerləşir.  Fərdi  kompüterdə  sistem  diski 
ya  Vinçesterdə,  ya  da  çevik  (
floppi)  diskdə  yerləşir. 
Yükləyici  proqram  əməliyyat  sisteminin  əsas  modullarını 
və 
DOS-un  əmr  prosessorunu  (Command.com)  sistem 
diskindən  oxuyub  operativ  yaddaşa  yazır.  Bununla 
yükləmə prosesi başa çatır. Əmr prosessoru istifadəçinin 
daxil  etdiyi  mətn  əmrlərini  işləyir.  Əməliyyat  sistemin 
Type, Dir və ya Copy əmrlərini Command. com özü icra 
edir.  Çünki  bu  əmrlər  əməliyyat  sisteminin  daxili 
əmrləridir.  Digər  (xarici)  əmrlərin  icrası  üçün  əmr 
prosessoru Vinçesterdə uyğun adlı utilitlər axtarır, tapırsa, 
yaddaşa yükləyir və idarəni həmin utilitə ötürür. İş başa 
çatan kimi əmr prosessoru həmin utiliti yaddaşdan silir və 
əmr  icrası  üçün  hazır  olduğunu  xəbər  verir.  Buna 
DOS 
dəvəti deyilir. Utilitlər əməliyyat sistemi ilə birlikdə, lakin 
ayrıca  fayllar  şəklində  göndərilir.  Bunlar  disklərin 
formatlaşdırılması, yoxlanması və s. kimi köməkçi əməlləri 
icra edir. 
Qurğu  drayverləri  – 
DOS-un  giriş-çıxış  sistemini 
tamamlayan  xüsusi  proqramlardır  və  xarici  qurğulara 
xidməti  təmin  edirlər.  Məsələn,  klaviatura,  monitor, 
printer  və  s.  drayverlə  işləyir.  Drayverlər  əməliyyat 
sistemilə  birgə  yüklənir  və  onların  adları 
config.sys 
faylında  göstərilir.  Bu  sxem 
DOS-un  sistem  fayllarına 
toxunmadan yeni qurğular qoşmağa imkan verir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________158________________________ 
 
MS  DOS-da  multiməsələ  rejimi  yoxdur.  MS  DOS 
köhnəlmişdir və indi praktiki olaraq istifadə edilmir. Lakin 
MS DOS dövründə külli miqdarda proqramlar yazılmışdı və 
onların bir çoxu indi də istifadə edilir.
 
 
WINDOWS ƏMƏLİYYAT SİSTEMİ 
 
Bu əməliyyat sistemini də 
Microsoft firması IBM PC 
fərdi kompüterləri üçün işləyib hazırlamışdır. 
Windows MS 
DOS-a  nisbətən  daha  geniş  imkanlara  malikdir  və 
istifadəçilər  üçün  daha  rahatdır.  Bu, 
Apple  firmasının 
maşınlarını yaradanlar tərəfindən düşünülmüş prinsiplərə 
əsaslanır. Faktiki olaraq 
Windows fərdi kompüterlər üçün 
qrafik standarta çevrilmişdir. 
Windows MS DOS-dan köklü 
fərqlənən  prinsiplərə  əsaslanır. 
MS  DOS  peşəkar  üçün 
idisə, 
Windows  peşəkar  olmayan  üçündür.  Windows-un 
əsas  fərqləndirici  cəhəti  cari  momentdə  işləyən 
proqramların  və  əməliyyat  sisteminin  monitor  ekranında 
“pəncərə” adlanan xüsusi qrafik obyekt kimi təsviridir. Bu 
o  deməkdir  ki, 
Windows  çoxməsələli  sistemdir.  Lakin 
burada  da  hər  bir  vaxt  momentində  yalnız  bir  proqram 
işləyir.  Bununla  yanaşı,  operativ  yaddaşda  olan  bir 
proqramdan digərinə keçmək üçün “pəncərə”ni dəyişmək 
kifayətdir. 
Windows-un əsas üstünlüyü münasib istifadəçi 
interfeysidir.  Burada  əmri 
MS  DOS-dakı  kimi  mətni  sətr 
şəklində verməyə ehtiyac yoxdur. Lazımi element mausla 
seçilir.  Kompüterin  interfeysin  dizaynı  baxımından 
fərdiləşdirilməsi 
imkanı 
da 
Windows-un 
vacib 
üstünlüklərindəndir. 
Windows-da  işçi  masa  konsepsiyası 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________159________________________ 
 
mühüm  rol  oynayır.  Çünki  istifadəçi  işçi  masanın 
məzmununu  özü  tərtib  edə  bilir.  İstifadəçi  proqramlarla 
yazı  masası  üzərindəki  sənədlərlə  işlədiyi  kimi  işləyir. 
Windows-un  çox  mühüm  xüsusiyyətlərindən  biri  də  işin 
çoxvariantlı  təşkili  imkanıdır.  Kimə  necə  münasibdir,  elə 
işləyir.  Tez-tez  rast  gələn  əməliyyatlar  piktoqrafik 
menyudə  əyaniləşdirilmişdir.  Tipik  əməliyyatlardan  biri 
Alt,  Shift,  Ctrl  kimi  registr  dəyişən  düymələrlə  digər 
düymələrin kombinasiyasından (isti düymələrdən) istifadə 
edilməsidir. 
Windows  –  inteqrasiya  edilmiş  sistemdir.  Buraya 
xüsusi  təyinatlı  proqramlar:  mətn  və  qrafik  redaktorlar, 
sazlama  proqramları,  çap  proqramları  və  s.  daxildir. 
Windows-da  hazırlanan  bir  sənədin  müxtəlif  hissələri 
müxtəlif  proqram  əlavələrinin  köməyi  ilə  yerinə  yetirilə 
bilir.  Məsələn, 
Word  mətn  redaktorunda  hazırlanmış 
mətnə 
Paintbrush  qrafik  redaktorunda  hazırlanmış  şəkli 
obyekt  formasında  daxil  etmək  mümkündür.  Şəkildə 
dəyişiklik  etmək  üçün  onun  üzərində  mausun  sol 
düyməsinin ikiqat sıxılması kifayətdir. 
Windows  sistemi  həqiqətən  çoxməsələli  əməliyyat 
sistemi deyildir. Burada bəzi sistem cədvəlləri bütün icra 
edilən  məsələlər  üçün  ümumidir.  Bu,  eyni  zamanda  bir 
neçə  proqramın  paralel  icrasına  imkan  vermir. 
Windows 
çoxlu cari informasiyanı operativ yaddaşda saxladığından, 
kompüteri  lazımi  qaydada  söndürmək  tələb  olunur.
 
Windows 32 mərtəbəli əməliyyat sistemidir. Windows-da 
müxtəlif  proqramların  əlaqələndirilməsi  üçün  mübadilə 
buferi (
Clipboard) vardır.
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________160________________________ 
 
UNİX ƏMƏLİYYAT SİSTEMİ 
 
UNİX digər sistemlərdən müsbət mənada fərqlənən 
əməliyyat 
sistemidir. 
Bunun 
təməlində 
proses 
konsepsiyası  dayanır.  Proses  dedikdə,  işə  buraxılmış 
proqramın  (UNİX-də  proqram  dedikdə,  sadəcə, 
kompilyasiya  edilmiş  proqram  faylı  nəzərdə  tutulur) 
ixtiyari nüsxəsi nəzərdə tutulur. UNİX baxımından, hər bir 
proses  öz  virtual  kompüterində  icra  edilən  və  öz  virtual 
yaddaşından  istifadə  edən  proqramdan  ibarətdir.  Bir 
proses digər prosesi işə qoşa bilir. Bu halda hansı prosesin 
hansı  kompüterdə  getməsi  vacib  deyil.  UNİX
-də  
proseslərarası  informasiya  mübadiləsi  üçün  paralel 
hesablamaları  sinxronlaşdıran  siqnallar,  semoforlar, 
proseslərarası  kanallar,  ötürmə  növbələri,  paylanmış 
yaddaş  kimi  geniş  imkanlar  mövcuddur.  Siqnallar 
proseslər  mühitində  kəsilmələr  rolunu  oynayır.  Semofor 
prosesdaxili  dayanma  və  davametmə  işini  icra  edir. 
Proseslərarası  kanallar  proseslər  arasında  informasiya 
mübadiləsini  reallaşdırır.  Bir  prosesin  nəticələri  kanala 
yazılır  ki,  digər  proses  onu  kanaldan  oxusun.  Lakin  bu 
zaman  kənar  proseslər  həmin  kanala  müdaxilə  edə 
bilmirlər.  Proseslərarası  kanaldan  fərqli  olaraq,  ötürmə 
növbələri bütün proseslər üçün açıqdır. Paylanmış yaddaş 
iki  prosesin  yaddaşdan  şərikli  istifadəsi  imkanıdır.  Yəni, 
eyni verilən paralel olaraq hər iki prosesdə istifadə edilir.  
UNİX  nüvədən  (
Kernel),  əmr  interpretatorundan 
(
Shell) və xidməti proqramlardan (utilitlərdən) ibarətdir. 
UNİX  utilitləri 5 qrupa bölünür: 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________161________________________ 
 
 Fayl sistemini idarə edən utilitlər; 
 Prosesləri idarə edən utilitlər; 
 Kommunikasiyaları idarə edən utilitlər; 
 Xidməti proqramlar kitabxanası; 
 Proqramlaşdırma mühiti. 
 
Nüvə 4 hissədən ibarətdir: 
 
 Yaddaşı idarə edən; 
 Fayl sistemini idarə edən; 
 Sistem resurslarını yerləşdirən; 
 Müdaxilə hüququ verən hissə. 
Nüvə hesablayıcı şəbəkənin quruluşunu təsvir edən 
sorğu cədvəlləri əsasında işləyir. 
 
QEYD
: Linux əməliyyat sisteminin yaranması 1991-ci ilə 
təsadüf  edir.  Finlandiyalı  aspirant  Linus  Torvalds  Minix 
əməliyyat sistemində proqram emulyasiyasını istifadə edərkən 
müəyyən  bir  problemlə  rastlaşır.  Torvalds  qərara  gəlir  ki, 
proqram  emulyasiyasının  kod  hissəsini  elə  yazmalıdır  ki, 
ondan  istifadə  edən  istifadəçi  heç  bir  əməliyyat  sisteminə 
müraciət  etməsin.  Torvalds  həyata  keçirdiyi  əməliyyatlar 
nəticəsində  məqsədinə  nail  olur.  O,  hazırladığı  əməliyyat 
siteminin proqram kodunu serverə yazır, nəticədə mükəmməl 
əməliyyat sistemi əldə edir. Hazırlanmış proyekt həmin vaxt 
istifadə olunan Unix əməliyyat sisteminin əksər funksiyalarını 
özündə  birləşdirirdi.  Əvvəlcə  əməliyyat  sistemini  Freax 
adlandırmaq (ingiliscədən tərcüməsi pulsuz, sərbəst anlamını 
verir) qərara alınır. 
Sonrakı  illərdə  Linux  və  Unix  əməliyyat  sistemləri 
üzərində tədqiqat işləri AT&T Bell Labs kompaniyasının işçisi 
Ken Tompson tərəfindən aparılır (bu 1969-cu ilə təsadüf edir). 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________162________________________ 
 
Hazırlanmış əməliyyat sisteminə məzəli ad (UNİCS - Uniplexed 
İnformation  and  Computing  Service  -  Sadə  informasiya  və 
hesablama  xidməti)  verilir.  Sonralar  isə  sistemin  rahat 
adlandırılması üçün Unix adından istifadə olunur. 
 
 
UNIX əməliyyat sisteminin yaradıcıları 
Ken Tompson və Dennis Ritci 
 
Sonrakı  ərəfədə  əməliyyat  sisteminin  daha  da 
təkmilləşdirilməsi ilə Dennis Ritci və onun komandası məşğul 
olur.  Tədqiqatçılar  Unix  əməliyyat  sistemini  yeni  nəsil 
komputerlər  üçün  nəzərdə  tutmuşdular.  Yüksək  səviyyəli 
alqotitmik dildən istifadə olunmaqla hazırlanan Unix əməliyyat 
sistemi  tez  bir  zamanda  universitetlərdən  başlayaraq  böyük 
şirkətlərə  qədər  hər  yerdə  istifadə  olunmağa  başlanır.  Unix 
əməliyyat sisteminin bir çox versiyaları ((məsələn, BSD, MİNİX 
(holland  professoru  Endro  Tanenbauman  tərəfindən 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________163________________________ 
 
hazırlanmışdı), SCO Unix, System V (AT&T şirkətinin original 
versiyası), Solaris (Sun şirkətinin məhsulu), XENİX və Linux)) 
istifadəçilər arasında geniş yayıldı. 
Bunlardan  məşhuru  Berkli  universitetinin  hazırladığı 
Berkeley  Unix  versiyası  oldu.  Əməliyyat  sisteminə  yeni 
imkanlar  və  proqramlar  da  əlavə  olundu,  bu  da  əməliyyat 
sisteminin  komputer  sahəsində  geniş  yayılmasına  şərait 
yaratdı. 
  
PROQRAMLAŞDIRMA SİSTEMLƏRİ 
 
EHM-lərin ilk inkişaf mərhələsində proqramlaşdırma 
maşın dilində idi. Bu, çox çətin, böyük zəhmət tələb edən 
iş idi. O vaxt hər maşının özünəməxsus dili var idi. Bu dildə 
yazılmış proqramı oxumaq mümkün deyildi. Buna görə də 
səhvi tapmaq müşkül məsələ idi. 
Proqramlaşdırma  texnologiyasında  ilk  tərəqqi 
əməliyyatın  kodu  və  verilənin  ünvanı  əvəzinə  adlardan 
istifadə ideyası ilə bağlıdır. Bu, proqramın oxunuşunu və 
redaktəsini  köklü  şəkildə  asanlaşdırdı.  Bu  ideya  üzrə 
yazılan əmrlər dili 
Assembler dili adlanır. Lakin Assembler 
dili də birbaşa maşının konstruksiyasına bağlandığından, 
dil fərqi problemi həll edilməmiş qaldı. Həm də Assembler 
dilində yazılmış proqramı kompüter bilavasitə istifadə edə 
bilmir. Bu problemi 
translyator həll etdi. Assemblerdən az 
sonra  yüksək  səviyyəli  dillər  yarandı.  İlk  olaraq 
Fortran, 
Cobol, sonra Alqol-60 alqoritmik dili yarandı. 
Proqramlaşdırma 
dilləri: 
ixtisaslaşdırılmış 
və 
universal olmaqla 2 yerə bölünür. İxtisaslaşdırılmış dillər 
xüsusi sinif məsələlərin həlli üçündür. Universal dillər hər 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________164________________________ 
 
cür məsələni həll etməkdən ötrüdür. Universal dillər, şərti 
olaraq,  sadə  və  mürəkkəb  dillərə  bölünür.  Sadə  dillərə: 
Paskal, C və Basic aiddir. Mürəkkəb dillərə: Ada, Modula-
2, Algol-68, C++ aiddir. 
Paskal  1970-ci  ildə  Algol-60  dilinin  ideyaları 
əsasında,  tədris  məqsədi  ilə  yaradılsa  da,  geniş  praktiki 
tətbiq tapdı. 
Alqoritmik  dilləri,  həmçinin,  prosedur  və  qeyri-
prosedur  dillərinə  bölürlər.  Prosedur  dillərində  alqoritm 
ayrı-ayrı  əməliyyatlar  ardıcıllığı  kimi  təsvir  edilir.  Qeyri-
prosedur  dillərində  proqramın  məqsədi  formalaşdırılan 
kimi məsələnin həll alqoritmi avtomatik tərtib edilir. Qeyri-
prosedur dillərinə 
Prolog və Planner misal ola bilər. 
Proqramlaşdırma  dillərinin  ən  vacib  anlayışlarından 
biri  dəyişən  anlayışıdır.  Dəyişən,  müraciət  gözləyən 
verilənin yerləşdiyi yaddaş yuvasının məzmunudur ki, bu 
da  proqramın  gedişində  dəyişikliyə  uğrayır.  İkinci  vacib 
anlayış dəyişənin tipi anlayışıdır.  
Prosedur  proqramlaşdırma  dillərinin  mühüm 
elementi  operatordur.  Bu  proqramlar  operatorlar 
ardıcıllığı kimi tərtib edilir. 
Məsələnin  maşında  həlli  aşağıdakı  mərhələlərdən 
keçir: 
 Proqramı tərtib ediləcək məsələnin qoyuluşu, məqsədin, 
şərtlərin və funksiyaların formalaşdırılması; 
 Proqramın ümumi sxeminin qurulması; 
 Formal  (riyazi)  modelləşdirmə,  yəni,  məsələnin 
düsturlaşdırılması və verilənlərin modellərinin qurulması; 
 Məsələnin metodiki həlli; 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________165________________________ 
 
 Müəyyən dildə, məsələn, blok-sxem dilində və ya bilavasitə 
proqramlaşdırma dilində alqoritm tərtibi; 
 Proqram mətninin tərtibi; 
 Proqram komponentlərinin testləşdirilməsi və sazlanması; 
 Proqramın sənədləşdirilməsi; 
 Proqramın sınaq istismarı; 
 Proqramın praktiki istifadə üçün tətbiqi. 
Proqramın layihələşdirilməsi tərtib edilən proqramın 
məqsəd  və  funksiyalarının  ardıcıl  surətdə  xırdalaşdırılıb 
dəqiqləşdirilərək modullara çevrilməsi prosesini ifadə edir. 
Layihələşdirmə:  prosedur-istinad  və  verilən-istinad 
olmaqla  2  metodla  həyata  keçirilir.  Prosedur-istinad 
metodunda  proqramın  quruluşu  məsələnin  funksional 
sxemini  təkrar  edir.  Verilən-istinad  metodunda  ilk 
növbədə  obyektin  tam  funksional  təsvirini  verən 
verilənlərin quruluşu müəyyən edilir. 
Mürəkkəb  məsələlərin  həll  alqoritmini  qurarkən  2 
üsuldan istifadə edilir: yuxarıdan-aşağı təhlil və aşağıdan-
yuxarı  sintez.  Təhlil  zamanı  ümumidən  xüsusiyə,  sintez 
zamanı isə xüsusidən ümumiyə doğru hərəkət edilir. 
Obyekt-istinad  proqramlaşdırması  prosedur-istinad 
və verilən-istinad metodlarını vahid tam halında birləşdirir. 
Burada  əsas  anlayış  sinif  anlayışıdır.  Hər  sinif  bir  real 
obyektin  modeli  olub,  həmin  obyekti  təsvir  edən 
məlumatları  saxlayır  və  onların  emalına  icazə  verir. 
Məsələn  Verilən  bazası  üçün  axtarış,  əlavəetmə, 
dəyişdirmə və təqdimetmə kimi prosedurlarının hər biri bir 
obyektə verilən xassədir. 
Proqramlaşdırma  sistemi  dedikdə,  bir  və  ya  bir 
neçə  proqramlaşırma  dilindən  istifadə  etməklə  proqram 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________166________________________ 
 
üzərində aparılacaq bütün iş mərhələlərinin icrasına imkan 
verən instrumental proqram vasitələri nəzərdə tutulur. 
Proqramlaşdırma sistemi aşağıdakıları əhatə edir: 
 Proqram  mətnini  yazmaq  və  modifikasiya  etmək  üçün 
mətn redaktoru; 
 Verilmiş dildə mətn translyatoru; 
 Proqramı kompanovka edici; 
 Proqramı icra edən; 
 Standart prosedur və funksiyalar kitabxanası; 
 Proqram sazlayıcı. 
Proqram 
sazlanmasının 
bütün 
mərhələlərini 
birləşdirən proqram kompleksinə proqramlaşdırma mühiti 
deyilir.  
Borland 
firmasının 
Turbo 
Pascal 
adlı 
proqramlaşdırma mühiti geniş yayılmışdır. 
  
TƏTBİQİ PROQRAM TƏMİNATINA NÜMUNƏLƏR. 
MƏTN VƏ QRAFİK REDAKTORLAR 
 
Mətn  redaktoru  (mətn  prosessoru)  mətn  hazırlayıb 
çap edən proqram kompleksidir. Ən geniş yayılmış mətn 
redaktoru  Microsoft  firmasının  Word  proqramıdır.  Bu 
redaktor  mətni  klaviaturadan  yığmağa,  mətnin  bir 
hissəsinin və ya bütövlükdə mətnin üzünü və ya özünü bir 
yerdən  başqa  yerə  köçürməyə,  başqa  redaktorlarla 
informasiya mübadiləsinə imkan verir.  
Qrafik  redaktorlar  üçölçülü  şəkilləri  kölgə  effektləri 
ilə yaratmağa imkan verən proqramlar kompleksidir.  
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________167________________________ 
 
ELEKTRON CƏDVƏLLƏR 
 
Elektron cədvəllər sistemi irihəcmli (adətən iqtisadi 
xarakterli)  verilənlər  üzərində  aparılacaq  hesablama 
işlərini  avtomatlaşdırmaq  üçündür.  Bu  sistem  peşəkar 
olmayan  iştifadəçilərdən  ötrü  nəzərdə  tutulmuşdur. 
Elektron  cədvəlləri  1980-ci  illərin  əvvəlində  meydana 
çıxmışdır.  
Ən  geniş  yayılmış  elektron  cədvəlləri  sistemi 
Microsoft  Offise  paketinə  daxil  olan  Microsoft  Excel 
proqramıdır.  
Excel proqramı 65536 sətr və 256 sütunlu matrislə 
işləyir.  Bu  matris  iş  vərəqi  adlanır.  Sətr  və  sütunun 
kəsişməsindəki  xanaya  (hücrəyə)  ixtiyari  ədəd  və  ya 
düstur daxil etmək olar. Excel sənədinə iş kitabı deyilir. İş 
kitabı bir neçə iş vərəqindən ibarət olur. İş vərəqləri və iş 
kitabları arasında əlaqə yaratmaq, həmçinin Excel-lə digər 
redaktorlar arasında informasiya mübadiləsi mümkündür. 
Excel-in  ən  mühüm  üstünlüklərindən  biri  analitik 
verilənlərin diaqram təsvirinə imkan verməsidir. 
 
MƏLUMAT BAZALARININ İDARƏ EDİLMƏSİ 
SİSTEMLƏRİ (MBİS-LƏR) 
 
MBİS-lər  fəaliyyətdə  olan  informasiya  sistemlərini 
qurmaq üçündür. Adətən hər bir konkret sistem müəyyən 
verilən  modelinə  əsaslanır  və  həmin  model  üçün 
xarakterik olan əməliyyatları saxlayır. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________168________________________ 
 
Müasir  MBIS-lərin  əksəriyyəti  verilənlərin  iqtibaslı 
(relyasiyalı)  modelinə  əsaslanır  və  verilənlərin  axtarılıb 
seçilməsi üçün SQL (Struktured Query Language) dilindən 
istifadə edilir.  
Relyasiyalı  bazanı  Microsoft  Access  proqramının 
köməyi ilə yaratmaq mümkündür. 
    
PROQRAM TƏMİNATININ YAYILMASI 
 
Proqram  məhsullarını  yayılma  xarakterinə  görə, 
sərbəst  yayılan,  şərti  sərbəst  yayılan  və  kommersiya 
proqram təminatına bölürlər.  
Müftə  proqramlar  (
freeware)  istehsalçı  tərəfindən 
pulsuz  yayılır  və  istifadəçi  bu  proqram  mətni  üzərində 
dəyişiklik  edə  bilir.  Şərti  sərbəst  yayılan  proqramlar 
(
shareware)  da  pulsuz  yayılır.  Lakin  istifadəci  ondan 
kommersiya məqsədi ilə istifadə etməmək barədə öhdəlik 
götürür. Kommersiya proqramları adi bazar məhsullarıdır. 
Proqram bazarının artıq 30 ildən artıq yaşı vardır. 1969-
cu  ildə  IBM  firması  özünün  proqram  məhsullarını  satışa 
çıxardı. 
Səmərəli və rəqabət qabiliyyətli fəaliyyət göstərmək 
istəyən ixtiyari müəssisə proqram təminatını satın almağa 
məcburdur. 
Proqram  məhsulu  dedikdə,  müəyyən  funksiyaların 
icrası üçün yaradılmış qarşılıqlı əlaqəli proqramlar yığımı 
(proqram paketi) nəzərdə tutulur. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________169________________________ 
 
Proqram  bazarındakı  məhsulları  3  əsas  qrupa 
bölürlər: sistem proqramları, proqram tərtibi sistemləri və 
tətbiqi proqramlar. 
Sistem  proqramlarına  əməliyyat  sistemləri, utilitlər, 
drayverlər  və  s  aiddir.  Bunları  adətən  bazara  kompüter 
istehsalçıları göndərir. 
Proqram 
tərtibi 
sistemləri 
proqramların 
layihələşdirilməsi, 
tərtibi 
və 
sazlanmasını 
avtomatlaşdırmaq  üçündür.    Buraya:  kompilyatorlar, 
MBİS-lər, proqram generatorları, redaktorlar, sazlayıcılar 
və s. texnoloji vasitələr aiddir. 
Tətbiqi  proqram  paketləri  (TPP)  müəyyən  tətbiq 
oblastına (məsələn, iqtisadiyyata, texnikaya, tibbə və s.), 
və ya müəyyən fəaliyyət növünə aid məsələləri həll etmək 
üçündür (mətn redaktorları, elektron cədvəllər sistemləri, 
qrafik paketlər, statistik paketlər və s.). Proqram təminatı 
10  min  dollardan  bir  neçə  100  min  dollaradək 
dəyərləndirilir.         
 
İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN BAZA 
TEXNOLOGİYALARI 
 
Müasir  informasiya  sistemlərində  informasiya 
texnologiyaları  mühüm  rol  oynayır.  Təəssüf  ki,  bu  iki 
termin yanlış olaraq tez-tez eyniləşdirilir. Halbuki bunlar 
fərqli anlayışlardır. 
İnformasiya  texnologiyaları  dedikdə,  verilənlərin 
yığılması, saxlanması, emalı, ötürülməsi və istehlakçılara 
təqdim  edilməsi  metodları  nəzərdə  tutulur.  İnformasiya 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________170________________________ 
 
sistemləri  isə  informasiya  texnologiyalarından  istifadə 
edilməklə yaradılıb işlədilən kompüter sistemləridir. 
İnformasiya sistemlərində istifadə edilən informasiya 
texnologiyaları olduqca müxtəlifdir. Lakin bunların hamısı 
son  yekunda  informasiya  resursları  ilə  işləyir.  Bu 
baxımdan,  həm  informasiya  sistemlərində,  həm  də 
informasiya  texnologiyalarında  mərkəzi  yeri  verilənlərin 
idarə  edilməsi  texnologiyası  tutur.  Bu  texnologiyanın 
xarakteri emal edilən verilənin təbiətindən asılıdır. 
Müasir iqtisadi informasiya sistemlərində, həmçinin, 
digər təyinatlı informasiya sistemlərində verilənlərin idarə 
edilməsi  texnologiyasının  3  istiqaməti  fərqləndirilir  ki, 
bunlara da baza texnologiyaları deyilir: 
 Verilənlər bazası texnologiyaları; 
 Veb-texnologiyaları  (İnternet  mühitində  fəaliyyət 
göstərən  ümumdünya  hörümçək  toru  (WWW  - 
World  Wide  Web)  adlı  qlobal  hipermediya 
paylanmış  informasiya  sistemi  bir  çox  nəşrlərdə 
sadəcə, Veb kimi işlədilir); 
 Mətn axtarış texnologiyaları.  
Verilənlər  bazası  texnologiyaları  verilənlər  bazası 
adlanan  strukturlaşdırılmış  verilənlərin  yaradılmasını, 
saxlanmasını,  aktuallaşdırılmasını,  tamlığını,  səmərəli  və 
kollektiv istifadə edilməsini təmin edir. 
Veb-texnologiyaları şəbəkə mühitində və ayrıca fərdi 
kompüterdə  hipermediya  informasiya  resurslarının  idarə 
edilməsi  üçündür.  Ümumdünya  hörümçək  toru  adlanan 
WWW,  mahiyyətcə,  qlobal  paylanmış  hipermediya 
informasiya sistemidir.