Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Davranışların sahibinə dönük nəticələri

Kim bir yetimə, malı mövzusunda haqsızlıq etsə, etdiyi bu haqsızlıq arxada buraxacağı öz yetimlərinə dönər. Bu Quranın çaşdırıcı gerçəklərindəndir. Yaxşı və pis davranışlar ilə xarici hadisələr arasında əlaqə olduğu gerçəyi uca Allahın sözündən çıxan detallardan biridir. İkinci dəridə əməllərin hökmlərini araşdırarkən bu nöqtəyə bir az toxunmuşduq.

İnsanın davranışlarının meyvələrini yığacağını, yaxşı insanların həyatda xoşbəxt olacaqlarını, pislərin və zalımların da enində sonunda davranışlarının cəzasını dadacaqlarını ümumiyyətlə hər kəs qəbul edər. Quranda mütləq oluşuyla bu gerçəyi vurğulayan ayələr vardır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Kim yaxşı bir iş etsə o yaxşılıq özünədir. Kim də pis bir iş etsə etdiyi pislik öz əleyhinədir." (Fussilət, 46) "Kim zərrə qədər yaxşılıq etsə, qarşılığını görər. Kim zərrə qədər pislik etsə, qarşılığını görər." (Zilzal, 8) "Bəli. Mən Yusufum, bu da qardaşım. Allah bizə lütf etdi. Heç şübhəsiz kim pisliklərdən çəkinər və səbr etsə, Allah yaxşı işlər edənləri mükafatsız buraxmaz." (Yusuf, 90) "Dünyada onun üçün pərişanlıq vardır." (Həcc, 9) "Başınıza gələn hər müsibət mütləq öz əllərinizlə etdiklərinizin qarşılığıdır..." (Şura, 30) Quranda bu mənanı verən daha bir çox ayə vardır. Bu ayələr yaxşı və pis davranışların dünyada sahiblərinə bu ya da bu şəkildə əks olunacaqlarına dəlalət edərlər.

Cəmiyyətdə əldə edilmiş təcrübələrə söykənən düşüncələrlə ünsiyeti olan zehinlərimiz bu ayələrdən ilk planda bu nəticəs(n)i çıxarar. Bu əks olunma, insanın davranışının nəticəs(n)i olaraq yenə özünə dönükdür. Tək vəziyyətin bundan daha geniş əhatəli olduğunu, insanın yaxşı və pis davranışının bəzən uşaqlarına və soyundan gələcək qurşaqlara əks olunacağını göstərən ayələr vardır. Uca Allah belə buyurur: "O divar var ya; o şəhərdə yaşayan iki yetim uşağın malı idi və bu divarın altında o yetimlərə miras qalmış bir xəzinə vardı. Ataları yaxşı bir insan idi. Rəbbin istədi ki, o yetimlər yetkinlik çağına çatdıqdan sonra Rəblərinin bir mərhəməti olan xəzinələrini öz əlləri ilə divarın altından çıxarsınlar." (Kəhf, 82) Ayədən aydın olduğuna görə atalarının yaxşı adam olmasının uca Allahın o yetimlərə istiqamətli rəhmət diləməsi üzərində təsiri vardır. Yenə uca Allah buyurur ki: "Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar, (yetimlərə haqsızlıq etməkdən) qorxub titrəsinlər." (Nisa, 9) Buna görə, davranışların əks olunması daha geniş əhatəli və daha ümumidir. İnsanın qarşılaşdığı nemət və ya müsibət öz əli ilə işlədiklərinin nəticəs(n)i ola biləcəyi kimi atalarının davranışlarının nəticəs(n)i də ola bilər.

Ayələri irdələmək bizi bu qaydanın gerçək səbəbinə çatdırar. İkinci dəridə dua mövzusunu araşdırarkən bu ayə üzərində dayanmışdıq: "Qullarım Məni sənə soruşacaq olsa, şübhəsiz ki Mən çox yaxınım, Mənə dua etdiyi zaman dua edənin duasına cavab verərəm." (Bəqərə, 186) Bu ayə bunu sübut edir: İnsanın qarşılaşdığı hər aqibət, Rəbbindən onu istəməsi nəticəs(n)i reallaşmışdır. O aqibətə bağlı bütün hazırlıqlar, ön şərtlər və təsir edici səbəblər, o qulun başına gələcək hadisələrə və nəticələrə bağlı Allahdan istəməsidir. Uca Allah belə buyurur: "Göylərdəki və yerdəki hər kəs ONA yalvarar. O hər gün yeni bir fəaliyyət içindədir." (Rəhman, 29) "O sizə özündən istəyə biləcəyiniz hər şeyi verdi. Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız onları bitirə bilməzsiniz." (İbrahim, 34) Ayədə "əgər Allahdan istədiklərinizi sayacaq olsanız onları bitirə bilməzsiniz" deyilmir. Çünki qulların istəkləri arasında nemət olmayanlar da vardır. Mövqe nemətlər verərək lütf etməyi və nemətlərə nankorluq edənləri qınamağı ifadə edən bir mövqe olduğu üçün uca Allah, qulların istəklərinin bir hissəsini zikr edir, ki onlar da nemət olan istəklərdir.

Kənar yandan düşünək ki, yaxşı və ya pis bir hərəkət edir ya da yenə yaxşı və ya pis bir hərəkəti başqasına edir; o başqası da özü kimi bir insan olduğuna görə o hərəkəti onun adına bəyənirsə, onu özü hesabına da bəyənir, istəyir deməkdir. Çünki ortada yalnız insanlıq vardır. Bundan bu ortaya çıxır. Əgər insan birinə yaxşılıq etsə, gerçəkdə o yaxşılığı rədd edilməmiş və qəbul edilmiş bir şəkildə özü üçün istəmişdir. Əgər birinə pislik və ya haqsızlıq etmiş isə, bu pisliyi və haqsızlığı özü üçün istəmiş, onu bəyənmiş deməkdir. Başqalarının uşaqları və yetimləri üçün bəyəndiyi və istədiyi yaxşılığı və pisliyi, öz uşaqları üçün bəyənmiş və istəmiş deməkdir. Uca Allah "Hər kəsin yönəldiyi bir istiqaməti vardır. Buna görə xeyirli işlərdə bir-birinizlə yarışın." (Bəqərə, 148) buyurur. Bu ayənin mənas(n)ı "yönəldiyiniz istiqamətin xeyr ola bilməsi üçün yaxşı işlərdə bir-birinizlə yarışın" şəklindədir.

Bu vaxt qan bağı ortaqlığı və rəhm birliyi "itret" dediyimiz soy ağacını tək bir şey halına gətirər. Buna görə bu bütünün hər hansı bir tərəfinə arıq olan bir vəziyyət, hər hansı bir parçasına gələn bir dərd, bütünün gövdəsinə arıq olmuş, gəlmiş deməkdir. Bütünün gövdəsi bütün tərəflərin hesabına daxildir. Bu surənin başında rəhm haqqında qısa bir şərh etmişdik. Bu şərh bunu ortaya qoyur: İnsanın başqasına və ya başqasının uşaqlarına etdiyi bir rəftar, qaçınılmaz olaraq ya özünə ya uşaqlarına geri dönər. Tək Allah əksinəni diləsə o başqa. Bu istisnanı bunun üçün edirik. Çünki kainatda sərhədsiz faktorlar və istiqamətlər vardır ki, insan bunların hamısını sayıb təyin edə bilməz. Bundan ötəri hər hansı bir hadisədə fərqində olmadığımız, təyin edə bilmədiyimiz bəzi faktorların və səbəblərin təsiri ilə söylədiyimizə tərs düşəcək bir nəticə ortaya çıxa bilər. Bu ayə bu gerçəyə az çox işarə edir: "Başınıza gələn hər müsibət öz əllərinizlə etdiklərinizin nəticəsidir. Allah etdiklərinizin çoxunu da bağışlayır." (Şura, 30)

"Şübhəsiz, haqsızlıqla yetimlərin mallarını yeyənlər ancaq, qarınlarını odla doldurarlar..." Birinin yeməsi ifadə edilincə, həm "ekelehu" yəni "onu yeddi" deyilir, həm də "ekelehu fi bet-nihi" yəni "onu yeyib qarınına endirdi" deyilir. Bu cümlələrin ikisinin anlamları da eynidir. Tək ikinci cümlə daha açıq ifadəlidir. Bu ayə bir əvvəlkisi kimi məzmun baxımından "Ana-atanın... kişilərə bir pay vardır." deyə başlayan ayələ əlaqəlidir. Ayə, yetimlərin mirasdakı haqqlarını yemə mövzusunda insanları qorxutma və daşındırma məqsədi daşıyır.

Bu ayə davranışların konkretləşməsinə dəlil təşkil edər. Bu mövzuya birinci dəridə "Allah bir ağcaqanadı... nümunə olaraq göstərməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini araşdırarkən toxunmuşduq. "qarınlarını odla doldurarlar" ifadəsinin məcazi deyil, həqiqi bir ifadə olduğunu irəli sürən təfsirçinin məqsədi bəlkə də budur. Əgər elə isə təfsirçilərdən birinin bu etirazı ona yöneltilemez: Ayədəki "ye'kulune=doldururlar" hərəkətinin zamanı, gələcək zaman deyil, indiki zamandır. Başında gələcəyi bildirən ədat daşıyan "seyaslevne sairen" hərəkətinin buna ətf edilməsi, buna istiqamətli bir ipucudur. Əgər onun həqiqətən "yeyib doldurar" anlamını verməsi istənsəydi, zamanı qiyamət günü olduğuna görə başına gələcək zamana dəlalət edən bir ön əkin gəlməsi lazım idi. Bu səbəbdən həqiqətən buradakı yemə və doldurma hərəkəti məcazi mənadadır və bu kəslər yetim malı yemədə mədəsinə atəş dolduran kimsə kimidirlər. Adı çəkilən təfsirçinin xülasəylə sözü bundan ibarət idi. Bu şərh davranışların konkretləşdirilməsi anlayışının nə demək olduğundan xəbərsiz olmaqdır.

"Və yaxın bir zamanda alovlanmış atəşdə yanacaqlar." ifadəsi isə axirət əzabına işarədir. Ayədə keçən "sair" axirət atəşinin adlarındandır. Yenə ayədə keçən "seyaslevne" sözünün törəmələri və kökü olan, "salan nara, yeslaha, salan və salan" sözləri, "atəşdə yandı, onun əzabına dözdü" mənasını verər.