Əsgərov Elməddin Firudin oğlu “ Azərbaycanda maşınqayırma sənayesinin yenidən qurulması və inkişaf prespektivləri

II FƏSİL 
Maşınqayırma sənayesinin yenidənqurulma işlərinin aparılması haqda 
strateji qəraraların qəbulu xüsusiyyətləri 

---

27 
2.1 
Yenidənqurulma əməliyyatının mümkünlüyü və zəruriliyinin 
iqtisadi əsaslandırılmasının xüsusiyyətləri. 
Sənaye üsulu metodu ilə neft hasili dünyada ilk olaraq 1848-ci ildə Bakıda tətbiq 
olunması ölkəmizdə sənayeləşmənin əsası hesab olunmuşdur. Sənayeləşmə prosesinə 
XIX əsrin ikinci yarısında neft hasilatının əhəmiyyətli dərəcədə artması təkan 
vermişdir, bu da öz növbəsində respublikada neftlə əlaqəli infrastrukturun və sənaye 
sahələrinin yaranması ilə nəticələnmişdir. Sənayeləşmə prosesi regionlara XX əsrin 
ortalarından etibarən nüfuz etmiş və bunun sayəsində də yeni sənaye şəhərlərinin əsası 
qoyulmuşdur. (4, s.206) 
Əsrin ikinci yarısında sənayeləşmə prosesi neft və sənaye sektorları ilə bağlı 
infrastrukturun yaradılması ilə nəticələndi. Bu da öz növbəsində ölkədə neft hasilatının 
əhəmiyyətli dərəcədə artmasını, ağır sənayenin inkişafına geniş miqyaslı vəsaitlər 
istiqamətlənməsinə, ittifaqmiqyaslı bir çox iri sənaye müəssisələri qurulmasına, ölkə 
üçün ənənəvi olmayan yeni sənaye sahələri yaradılmış, sənayenin diversifikasiyası 
daha da inkişaf etməsinə səbəb olmuşdu. (4, s.206) 
Sovet İttifaqının süqutu ilə əlaqədar olaraq və müstəqilliyin ilk illərində davam 
edən böhran mühitində iqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi sənayedə də 
geriləmə yaşanmış, bir tərəfdən planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid, 
digər tərəfdən Azərbaycan Respublikası torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalı 
nəticəsində sənaye istehsalının miqdarı və növü kəskin şəkildə azalmışdır. 
Azərbaycanın maşınqayırma sahəsinin inkişafının retrospektiv təhlili göstərir ki,
keçən əsrin 90-cı illərində maşınqayırma məhsullarının istehsal həcmi əhəmiyyətli 
dərəcədə azalmışdır. (24, s.154) 
Bəhs edilən dövrdə Azərbaycanda siyasi-iqtisadi sabitliyin bərqərar olması ilə 
1997-ci ildən başlayaraq sənaye istehsalında artım nəzərə çarpırdı. Müstəqillik 
dövründə sənayenin inkişafında ilk növbədə neft-qaz sektoruna cəlb edilən xarici 
investisiyalar həlledici rol hesab edilirdi, bu sahənin inkişafı həm birbaşa, həm də 
dolayısı ilə sənayenin digər sahələrinin yenidən canlanmasına zəmin yaratmışdı. 
Həmçinin sənaye müəssisələrinin özəlləşdirilməsidə məhz həmin dövrdə həyata 

---

28 
keçirilmiş və bununla da bazar iqtisadiyyatı institutlarının əsası qoyulmuşdur. (9, 
s.196). 
Yeni maşın , cizah, avadanlığın buraxılışı nəticəsində maşınqayırma onun 
məhsulunun istismarı sahəsində əmək məhsuldarlığının artırılmasına bilavasitə təsir
edir, müəssisələrin texniki cəhətdən yenidən silahlanmasına kömək edir, xammal , 
material , enerjini daha səmərəli istifadəsinə məhsulun materialtutum-luğu və 
enerjitutumluluğunun azaldılmasına əsas yaradır və bu, şübhəsiz ki, müəs-sisələrin 
rəqabət qabliyyətinin artmasına gətirir.
Maşınqayırmada həmin dövrdə baş verən bohranın səbəbi ölkə iqtisadiyyatının 
digər sahələrindəki böhran səbələrinə oxşadır. Birincisi, Sovet İttifaqının vahid 
iqtisadi 
məkanı 
dağılmışdır. İkincisi, istehsal olunan məhsul ümumən 
rəqabətqabliyyətli deyildi. Üsüncüsü, müəssisələr inkişaf üçün lazım olan 
investisiyalardan məhrum olmuşlar. 
Bunun belə, maşınqayırma sənayesinin maşınqayırma müəssisələrinə məxsus 
olan bir sıra spesfik xüsusiyyətlər maşınqayırmadakı böhranı daha dərin və ağrılı 
etmişdir. Bu xüsusiyyətlər sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: istehsal
rentabelliyinin nisbətən aşağı səviyyəsi, əlavə xərclərin yüksək səviyyəsi, 
texnologiyaların enerji və metaltutumluğu, uzunmüddətli istehsal tsikli və nəticə kimi 
inverstisiyaların artmasının uzun müddəti. 
2004-cü ildən etibarən Azərbaycanda sənayeləşmə templəri artımmağa başladı, 
sənayenin regional strukturunun təkmilləşdirilməsi əsas prioritetlərdən biri kimi aid 
edildi, sənaye istehsalı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən enerji təminatı məsələlərinin 
həlli istiqamətində məqsədyönlü tədbirlər yerinə yetirildi, respublika təbii qaz və 
elektrik enerjisi idxalçısından ixracatçıya çevrilmiş, sənayenin infrastruktur təminatı 
əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldir.
Ötən dövrdə infrastruktur layihələri ilə yanaşı, dövlət investisiyaları bir sıra 
istehsal təyinatlı layihələrə istiqamətləndirilmiş, ölkədə əlverişli biznes investisiya 
mühiti təmin edilmiş, özəl sektor tərəfindən icra edilən layihələrin güzəştli şərtlərlə 

---

29 
dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi və zərurət yarandığı halda dövlətin bu 
layihələrdə pay iştirakı müəyyən edilmişdir. (9, s.181) 
Sənaye yeni inkişaf mərhələsinə görülən işlər nəticəsində qədəm basmış, bu 
mərhələnin başlanğıcı olaraq Azərbaycan Respublikasında 2014-cü il “Sənaye ili” kimi 
elan edilmişdir. Real potensialdan düzgün və sərfəli istifadə etmək eyni zamanda 
sənayeləşmənin yeni mərhələsində Azərbaycanın regionda güclü sənaye mərkəzinə 
çevrilməsini təmin etmək məqsədi ilə “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf 
Konsepsiyasında müəyyən edilmiş fəaliyyət istiqamətləri əsas tutularaq, “Azərbaycan 
Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı” 
(bundan sonra – Dövlət Proqramı) tərtib olunmuşdur.(12, s.216) 
Əsasən, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində və ətraf rayonlarda Azərbaycanın ağır 
sənaye və maşınqayırma sahəsində fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri,
yerləşmişdir . Bununla başqa , ötən dövr ərzində ölkənin digər bölgələri də də ağır 
sənaye və maşınqayırmanın müvafiq növləri üzrə ixtisaslaşmışdır. 
Maşınqayırma sənayesinin yenidənqurulma işlərinin aparılması haqda strateji 
qəraraların qəbulu öz növbəsində Azərbaycanda maşınqayırma sahəsinin gələcək 
inkişafı üçün əsalə şərait yaradılmışdır. (19, s.169) 
2016-cı ildə ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin təşviqi məqsədilə qəbul olunmuş
sənədlər və həyata keçirilən tədbirlər sənaye sahəsinə investisiyaların cəlb edilməsi 
baxımından irimiqyaslı əhəmiyyət malikdir. İxtisaslı kadr potensialı, yenilənən 
infrastruktur, fəaliyyət göstərən institutlar və yüksələn biznes mühiti sahənin 
gələcəyinin əsas təminatı hesab edilir.Belə ki, yeni istehsal obyektləri qurmaq 
məqsədilə fiziki və hüquqi şəxslər maşınqayırma və digər sənaye sahələrinə 
investisiya yatıraraq, geniş vergi və gömrük güzəştlərindən istifadə edə bilərlər. 
Sadalanan tədbirlər ölkənin maşınqayırma sektorunun inkişafına çox müsbət təsir 
edəcəkdir. (7, s.259) 
Maşınqayırma sənayesinin inkişafı üçün birinci şərt makroiqtisadi sabitliyin 
təmin edilməsi və əlverişli biznes investisiya mühitinin qurulmasıdır. Maşınqayırma 
sənayesinin dayanıqlı inkişafını təmin etmək məqsədilə bundan sonra da metallurgiya 

---

30 
və neft-kimya sahələri baza məhsullarının təchizatçıları olaraq diqqət mərkəzində 
saxlanılacaq, maşınqayırma kompleksində yeni, əlavə dəyəri yüksək olan məhsulların 
mənimsənilməsi və keyfiyyət standartlarının yaxşılaşdırılması məqsədilə tədbirlər 
həyata keçiriləcəkdir. (10, s.168) 
Aparılmış tədqiqatlar söyləməyə əsas verir ki, sənayenin inkişafı daxili bazarın 
həcmindən asılı olmayaraq idxal əvəzləyici yanaşmadan ixrac yönlü istehsal modelinə 
keçidə dair əsaslı zəmin formalaşdıır. Ölkənin yüksək artım potensialına, daxili 
tələbata cavab verən ixrac imkanlarının formalaşdırılması gələcək illərdə sənaye 
istehsalının strukturunun təkmilləşdirilməsində əhəmiyyətlidir. İlk növbədə yerli 
xammala əsaslanan rəqabətqabiliyyətli maşınqayırma sənayesinin istehsalının 
yüksəlməsi zəruridir. Bəzi sıra ənənəvi istehsal sahələri ilə yanaşı, sənayenin 
diversifikasiyası ənənəvi olmayan, yeni istehsal sahələrinin qurulmasını tələb edir. 
Bunun əsas səbəbi kiçik iqtisadiyyatlarda daxili bazara hesablanmış istehsal həcminin 
maya dəyəri xərclərinin minimuma endirilməsinə imkan verməməsi, digər səbəbi isə 
daxili tələbatda uzun müddət yüksək artım sürətinin təmin edilməsinin
mümküsüzlüyüdür. (24, s.154) 
Son illər maşınqayırma müəssisələrinin yeni texnologiyalar əsasən təchiz 
olunması onların istehsal güclərinin yüksəlməsi ilə nəticələnmişdir.
Dövlət Proqramının əhatə etdiyi dövr ərzində ağır sənayesinin bir çox -
metallurgiya, neft-kimya və kimya sahələrində müasir texnoloji tələblərə cavab verən
yeni istehsal güclərinin yaradılması vacib faktorlardandır.
Dövlət Proqramının yerinə yetirildiyi müddətdə ağır sənaye əsasən də, 
maşınqayırması sektorunun inkişafı diqqət mərkəzində saxlanılmalı, bu sahəyə dair 
istehsal olunan texniki baza təsissatlaı sənayedə daxili tələbatın ödənilməsində payının 
artırılması istiqamətində həyata keçirilən yenidənqurma lahiyələrinin sayının artması 
vacibdir.Başlıca olaraq yerli xammala əsaslanan rəqabətqabiliyyətli ağır sənaye 
istehsalının genişlənməsi əsas şərtdir. Son illər maşınqayırma müəssisələrinin yeni 
texnologiyalara əsasən təchiz olunması müəssələrin istehsal güclərinin artmasına 
səbəb olmuşdur. (12, s.162) 

---

31 
Dövlət Proqramının əhatə etdiyi dövr ərzində metallurgiya, neft-qaz emalı, neft-
kimya və kimya sahələrində müasir tələblərə cavab verən yeni istehsal güclərinin 
qurulması vacibdir.Dövlət Proqramının yerinə yetirildiyi müddətdə maşınqayırma, 
xüsusən, neft maşınqayırması sənayesinin inkişafı diqqət mərkəzində olmalı, bu sahədə 
istehsal olunan məhsullar daxili tələbatın ödənilməsində istiqamətində tədbirlər həyata 
keçirilməlidir. (6, s.195)