ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
261
nışıq dilində zaman və dövr sözləri əsaslı dəyişiklik olmadan bir- birini əvəz edib işlənir. Şifahi ədəbiyyatda, xüsusən nağıllarda zaman, vaxt (keçmiş zamanlarda, keçmiş vaxtlarda) ədəbi dildə isə dövr, əsr sinonimləri işlənir. Sabirin satiralarında dövr anlayışı müxtəlif məna çalarlığı ilə zaman-əyyam-dövr-dövran-əsr ilə də ifadə olunmuşdur: “Getdi o zaman xalq sizə eyləyə hörmət... Ax keçən əyyam olasan indilər!...” 1 . Bütün bunlar bir daha göstərir ki, “zaman” sözünün sinonimliyi ədəbi dilimizin zənginliyi, həm də təkmilləşməsi ilə bağlıdır. Temporal sifətlər (zaman məzmunlu sifətlər) Araşdırmalar göstərir ki, “Kitab”da temporal sifətlər isim və zaman zərfləri ilə müqayisədə üstün mövqedə görünmür və cəmi bir neçə sözü əhatə edir. Bu sözlərin hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirək:
təqil leksik mənaya malik düzəltmə sifətlər kimi verilib: “Ağlı, qaralı seçən çağda” 2 . Mətnin semantik yükü isə “ağlı, qaralı” dü- zəltmə sifətlərini bir leksik mənanı ifadə edən mürəkkəb söz kimi düşünməyə imkan verir.Təsadüfi deyil ki,“ağlı-qaralı”nı O.Ş.Gök- yay da məhz mürəkkəb söz kimi təqdim edir: “Aklı karalı – alaca, iki renk, gece ile sabah arası” 3 . “Kitab”da eyni sintaktik bütöv da- xilində iki dəfə təkrarlanmış “ağlı-qaralı” sözü günün hissələrin- dən birinin adı hesab oluna bilər. Ötəki. “Kitab”da “gün” sözü ilə birlikdə, daha doğrusu, I növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi işlənməsi müşahidə
1 R.Məhərrəmova. Mirzə Ələkbər Sabirin söz dünyası. Bakı, 2006, səh.138. 2 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.34. 3 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. Ankara, 2000, səh.160. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 262
olunur: “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan keçdi” (D-47). Bu cümlədəki “ötəki gün” birləşməsi “o biri gün” mənasındadır. Yarınkı. “Sabahkı” anlamlı bu sözə “Kitab”da az təsadüf olunur: “Yarınkı gün zəman dönib, bən ölib sən qalıcaq tacım- taxtım saηa vermiyələr...” (D-125). Bir cəhəti də qeyd edək ki, “yarınkı” sözü “Kitab”da yalnız I növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi işlənib.
Temporal qoşmalar (zaman məzmunlu qoşmalar)
“Kitab”da zaman anlayışının ifadə olunmasında soηra, əvvəl, bərü və s. kimi qoşmaların da rolu qabarıq şəkildə görünür. Həm qoşma, həm də zaman zərfləri kimi işlənmiş bu tip vahidlərin hər birinə mətn daxilində diqqət yetirək:
nur: zərf kimi – “Bərü gəlgil, başum bəxti, evüm təxti!” (D-12); qoşma kimi. “Ərə varalıdan bərü dəxi qarnım toymadı” (D-8). Bu cümlədəki “bərü” qoşması -dan çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul etmiş feli bağlamadan (-alı şəkilçili feli bağlama) sonra işlənməklə za- man mənasının reallaşmasına xidmət edir. Daha dəqiqi, feli bağ- lama ilə birlikdə hərəkətin başlanğıc zamanını bildirib. Müasir ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi olmayan “bərü” qoşmasını H.Mirzə- zadə belə səciyyələndirir: “Bərlu qoşması müasir canlı danışıq di- lində və ya dialektlərimizdə feli bağlama şəkilçisi -əli, -alı ilə əvəz edilərək zaman məzmununu mühafizə edir: alandan bəri (bərlu) – alalı; oxuyandan bəri (bərlu) – oxuyalı və s.” 1 .
bu söz “Kitab”da təkcə gələcək zaman məzmunlu zərf yox, həm də qoşma kimi üstün mövqedə çıxış edir: zaman zərfi kimi: “Soη- ra oğlana gərək olur, a bəglər!” (D-126); qoşma kimi: Öylədən
1 H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.196. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 263
soηra (öynədən sonra). “Öylədən soηra evinə gəldi” (D-8); andan soηra (ondan sonra) “Andan soηra Qazan ilə işimiz xeyir ola!” (D- 295). Bəzi cümlələrdə “soηra” qoşmasının ellipsisə uğraması mü- şahidə olunur. Məsələn, “Emdi mən varayım, əlin-ayağın bağlıya- yım, andan siz gələsiz” (D-266) cümləsində “andan” sözündən sonra “siz” sözü işlənib. Əslində isə belə olmalı idi: “andan soη- ra”. Həmin cümlənin sadələşdirilmiş şəkli də dediklərimizi təsdiq- ləyir: “İndi mən gedim, əl-ayağını bağlayım, ondan sonra siz gələrsiz” 1 .
Əvvəl. Ərəb mənşəli “əvvəl” sözü “Kitab”da iki məqamda özünü göstərir: keçmiş zaman məzmunu ifadə edən zərf kimi. “Qızlarıη yolu əvvəldir, əvvəl sən at!” (D-199); keçmiş zaman məzmunlu qoşma kimi. “Oğuzıη ögincə bundan əvvəl kimsə köç- məzdu” (D-214). Bu cümlədəki “əvvəl” qoşması çıxışlıq hal şəkil- çisi qəbul etmiş sözlə birlikdə (bundan) hadisənin baş verdiyindən əvvəlki zamanı, konkret desək, keçmiş zamanı ifadə edir.
bu qoşma “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənir: “Şimdiyə dəkin Qazanıη evin bilə yağma edərdik” (D-292); “Qırq günə dəkin sıravardı geyəgüz” (D-89)... Birinci nümunədəki “dəkin” qoşması hərəkət və əlamətin qurtaracaq zamanını, ikinci nümunədə isə müəyyən zaman kəsiyini ifadə edir. Amma burada onu da qeyd etmək yerinə düşür ki, “dəkin” qoşması hər iki halda zaman zərfli- yinin yaranmasında iştirak edib. “Kitab”dakı “dəkin” qoşması müasir ədəbi dilimizdə şəkilçiləşib, konkret desək, -dək şəklində sabitləşib. “Kitab”da eyni mənanı ifadə edən iki qoşmanın paralel işlənməsinə təsadüf olunur: “Öyləyədəncə gəzdi” (D-8). Buradakı -dən və -cə qoşmaları “günorta” anlamlı “öylə” sözündən sonra işlənməklə müəyyən bir zaman həddini ifadə edir. Bu qoşmaların “Kitab”dakı funksiyasına, eyni zamanda müxtəlif şəkillərdə trans- kripsiya olunması kimi məsələlərə S.Əlizadə tarixi-linqvistik müs-
1 Kitabi-Dədə Qolrqud. Bakı, 1988, səh.211. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 264
təvidə aydınlıq gətirib: “Öyləyədəncə... Drezden nüsxəsində za- man mənalı “öylə” ismi ilə “dən”, “cə” (cən) qoşmalarının para- lelizmi və şəkilçiləşib zərf əmələ gətirməsi daha inandırıcıdır. V-də (Vatikan nüsxəsi – Ə.T.) isə “dəgincə” feli bağlaması işlədilmişdir” 1 . Müəllif haqlıdır. Amma “öyləyədəncə” “öynəyə- dək” formasında sadələşdirilə bilirsə, deməli, -dən və -cə morfem- ləri müəyyən zaman həddini bildirən qoşmalar kimi izah oluna bilər. Yuxarıdakı qoşmaların ismin halları ilə işlənmə səviyyəsi- ni belə qruplaşdırmaq olar: yönlük hal tələb edənlər (-dəkin, -dən, -cə); çıxışlıq hal tələb edənlər (bərü, soηra, əvvəl).
Q.Kazımov haqlı olaraq qeyd edir ki, “elmi ədəbiyyatda bağlayıcı sözlər mənşə etibarilə yalnız nisbi əvəzliklərlə məhdud- laşdırılır. Verilən fakt və nümunələr isə bağlayıcı sözlərin əvəzli- yin başqa növləri və başqa nitq hissələri ilə bağlı olduğunu gös- tərir. Misallara diqqət yetirək: o gündən ki, nə zaman ki ...” 2 . “Ki-
tab”dakı bağlayıcı sözlərə, o cümlədən zaman məzmunlu bağla- yıcı sözlərə də məhz bu kontekstdə yanaşmaq lazım gəlir. “Ki- tab”da zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr rəngarəng- liyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu tip tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlənin baş cümləyə bağlayan vasitələr sırasında bağlayıcı söz- lər də qabarıq şəkildə müşahidə olunur. Müasir dilimizdə olduğu kimi, “Kitab”dakı bağlayıcı sözlər də, əsasən, budaq cümlələrin əvvəlində işlənib: qaçan (haçan). “Qaçan Qazan evin yağmalatsa, həlalınıη əlin alur, tışra çıqar, andan yağma edərdi” (D-291); qa- çan kim (haçan ki). “Qaçan kim Budaq atsa, Beyrək “Əlüη var ol- sun! – dedi” (D-107); ol vəqt kim (o vaxt ki, o zaman ki). “Mərə Qılbaş, ol vəqt kim Üç, Boz oq yığnaq olsa, ol vəqt Qazan evin
1 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.228. 2 Q.Kazımov.Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.309. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 265
yağma edərdi” (D-293). Burada bir həqiqəti də qeyd edək ki, za- man anlayışlı bağlayıcı sözlər “temporallıq sahəsinin uzaq perife- riyasına aid edilir” 1 .
Zaman anlayışlı frazeoloji vahidlər “Kitab”da frazeoloji vahidlər rəngarəngliyi və zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Qorqudşünaslıqda bu tip vahidlərin səciyyəvi cə- hətlərindən, eyni zamanda leksik-semantik qruplarından kifayət qədər bəhs olunsa da, zaman anlayışlı frazeoloji vahidlərə, demək olar ki, münasibət bildirməyib. Fikrimizcə, “Kitab”dakı temporal frazeoloji vahidlərin araşdırılması təkcə zaman anlayışının uzaq periferiyasını müəyyənləşdirməyə yox, həm də “Kitab”dakı bir sı- ra gizli məqamları aşkarlamağa, ümumən dilimizdəki zaman anla- yışlı frazemlərin inkişaf tarixini izləməyə imkan verə bilər. Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”dakı zaman anlayışlı frazeoloji va- hidlərin əksəriyyətinin tərkibində gün, dün (gecə), vədə, gecə, gündüz kimi zaman məzmunlu isimlər işlənib. Amma bu da var ki, bir sıra frazeoloji vahidlərin tərkibində zaman anlayışlı sözlər iştirak etməsə də, zaman mənası frazeoloji vahidin ümumi seman- tik yükündə açıq-aydın şəkildə müşahidə olunur. Bu mənada “Kitab”ın dilindəki zaman anlayışlı frazeoloji vahidləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: − tərkibində zaman məzmunlu sözlər iştirak edən frazeoloji
eylədi” (D-263); dünli-günli yortmaq (gecəli-gündüzlü at çapmaq). ”Üç gün dünli-günli yortdı” (D-263);
1 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı,2007,səh.69. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 266
rilmiş parçada altı dəfə təkrarlanması ilə poetik məna qüvvətlən- dirilib:
“Güni gəldi, ağ meydanda səgirdərin səniη içün!.. Güni gəldi, qaba qarın-geη köksdə oynadam səniη içün!... Güni gəldi, sası dinlü kafər başın kəsdirəyim səniηçün... Güni gəldi, yeη-yaqalar dikdürəyim səniηçün... Güni gəldi, qaba çomaq altında yorğadım səniη içün... Güni gəldi, kafər başın kəsdürəyim səniηçün” (D-129);
oldı. Bəg nökərdən, nökər bəgdən ayrıldı” (D-152); qiyamət güni əli yaxasında olmaq. “Yarın qiyamət günində mənim əlüm Qazan xanıη yaqasında olsun, mənim qanım Aruza qoarsa!” – dedi” (D-298);
Düzmürd qələsinə gəldi” (D-202). E.Tağıyeva “amanın bir günü”, “günlərin bir günü”, “gecənin bir aləmi” kimi frazeoloji vahidlər- dən bəhs edərkən göstərir: “Günlərin bir günü üçüncü növ təyini söz birləşməsi quruluşunda formalaşmışdır və xalq danışıq dili, şifahi xalq ədəbiyyatının dili üçün xarakterik formadır. Burada “gün” sözünün iki dəfə təkrar olunması obrazlılıq yaratmağa xid- mət edir. Təsadüfi deyil ki, həmin ifadə “günlərin birində” forma- sında da işlədilir. Hər iki formada “bir” birləşmə üçün əhəmiyyətli rol oynayır” 1 . Bu fikirləri eynilə qəbul etmək olmaz. Çünki “gün- lərin bir günü” frazeoloji vahidinin ilkin forması heç də müəllifin qeyd etdiyi kimi deyil. Konkret desək, ilkin forma məhz “Ki- tab”dakı “günlərdə bir gün”dür. Bu frazemin ilk sözündəki -də çı- xışlıq hal şəkilçisi funksiyasındadır, yəni yerlik hal çıxışlıq halın qrammatik semantikasını yerinə yetirib. Bu isə “Kitab”dakı həmin
1 E.Tağıyeva. Müasir Azərbaycan dilində “bir” sayının söz yaradıcılığında rolu. Fi- lologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası. Bakı, 2013, səh. 106. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 267
frazemi “günlərdən bir gün” şəklində sadələşdirməyə imkan verir. Yeri gəlmişkən, “Kitab”ın dilindəki “günlərdə bir gün” frazemi “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində düzgün sadələşdirilib: “Gün- lərin bir günü Düzmürd qalasına gəldi” (səh.192). Bütün bu qeydlər onu deməyə əsas verir ki, “günlərdə bir gün” frazemi dili- mizin sonrakı inkişaf dövrlərində müəyyən deformasiyalara uğra- yıb. Yəni birinci sözdəki -da şəkilçisinin (-dən funksiyalı) -in yiyəlik hal şəkilçisi ilə əvəzlənməsi (günlərdə-günlərin) və sonun- cu komponentin (gün)-ü mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməsi ilə “günlərin bir günü” şəklində sabitləşib;
kimsə ölməz” (D-3); vədə qoymaq (vaxt qoymaq. “Ulu dügünə vədə qodı” (D- 94). Bu cümlədən əvvəl işlənmiş cümləyə diqqət yetirək: “Kiçi dügünin eylədi”. Deməli, “vədə qomaq” (vaxt qoymaq) frazeoloji vahidi nişanla toy arasındakı zaman kəsiyini ifadə edir – qənaətinə də gəlmək mümkündür. Təqdim etdiyimiz zaman anlayışlı frazeoloji vahidlərin əksə- riyyəti müasir ədəbi dilimizdə eynilə mühafizə olunur.
“Kitab”dakı “Göz açuban gördügim, Köηül verüb sevdügim” misraları intensivliyinə və poetik siqlətinə görə xüsusilə fərqlənir. Burada ilk sevginin təməlinin çoxdan qoyulması, onun paklıq və müqəddəsliyi feli sifət tərkibi daxilindəki temporallıq vasitələri kontekstində canlandırılıb. Bu vasitələrə danışıq vaxtı və ya nitq anı baxımından diqqət yetirək: həmin misralar oğlu Uruzu axtaran Burla xatunun dilindən verilib. Bu, onu deməyə əsas verir ki, Burla xatun təqribən 40 yaşındadır. Belə bir zaman kəsiyinin ifadə olunması, heş şübhəsiz ki, temporallıq vasitələri ilə bağlıdır. Daha doğrusu, həmin zaman kəsiyi leksik (göz açmaq, könül vermək), morfoloji (-dügim keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi) və sintaktik (feli sifət tərkibi) temporallıq vasitələrinin sintezi ilə reallaşdırılıb. Burada bir məqam da yada düşür: həmin misralar “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 268
Banıçiçəyin dilində, demək olar ki, eynilə təkrarlanıb: “Göz açu- ban gördigim, köηül ilə sevdigim...” (D-92). Günəş və ayın hərəkət trayektoriyasına uyğun şəkildə yara- dılmış zaman məzmunlu sözlərin, eləcə də bir sıra əsas və ikinci dərəcəli morfoloji zaman göstəricilərinin ümumi mənzərəsi daha aydın görünsün, – deyə onları aşağıdakı kimi təqdim etməyi məq- sədəuyğun hesab edirik:
ay – 29, 5 gün mənasında Günəşlə bağlı sözlər alar taη (ala-toran) gün – “24 saat” mənasında gün – gündüz mənasında gündüz dün (gün) – gündüz mənasında ekindü (günorta üstü) günorta
dün (gecə) gecə
dün burcuğı - gecə yarısı dün (dünən) – keçən gün, irəliki gün yarın (sabah) yaz
yay güz (payız) qış yıl//yil (il) – 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46,1 saniyə (yıl//yil morfe- minin işıq mənasında işlənməsi əsas götürülə bilər) Günəşlə bağlı yaranmış morfoloji zaman göstəriciləri: “dön” feli əsasında yaranmış şəkilçilər: -duq, -dük şühudi keçmiş zamanın ilkin qrammatik forması (tam sabitləşmiş forması: -dı 4 )
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 269
-duq, -dük feli sifət şəkilçisi (müasir ədəbi dilimizdə sabit- ləşmiş forması:-dığım 4 , -dığın 4 , -dığı
4 , -dığımız 4 , -dığınız 4 , -
dığı 4 ) -dıqda 4 , -dıqca 4 feli bağlama şəkilçiləri (-dıq morfeminə görə bu sistemə daxil edilir)
-ur, -ür, -ar, -ər indiki və gələcək zaman şəkilçiləri (müasir forması: -ır 4 (indiki zaman), -ar 2 (qeyri-qəti gələcək) -acaq 2
“-a” elementinin “yar” ismi əsasında yarandığı ehtimal edilir) -ar
2 //-an
2 feli sifət şəkilçisi: -anda 2
2 , -arkən
2 feli bağlama şəkilçiləri (-ar 2 //-an
2
morfeminə görə bu sistemə daxil edilir) Təqdim etdiyimiz söz və şəkilçi morfemlərinin hər biri qədim türk dilinin zənginlik göstəriciləri kimi çıxış edir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 270
ŞƏKİLÇİLƏRLƏ İFADƏSİ Heç şübhəsiz ki, temporallığın qrammatik şəkilçilərlə ifa- dəsi dedikdə, ilk növbədə, felin zaman formaları yada düşür. Tür- kologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində felin zamanları həm şəkil kateqoriyası (xəbər şəkli), həm də zaman kateqoriyası daxilində təqdim olunur. Necə təqdim olunmasından asılı olmaya- raq temporallığın qrammatik şəkilçilərlə ifadəsi ayrılıqda, həm də sistemli şəkildə tədqiq olunmalıdır. Ümumi dilçilikdə birmənalı olaraq göstərilir ki, qrammatik zaman kateqoriyası birbaşa şüurumuzdan asılı olmayaraq mövcud olan, təkrarlanan obyektiv zamanla bağlıdır. Yəni qrammatik za- manın nüvəsində məhz obyektiv zaman dayanır. Dilimizdəki qrammatik zaman formaları, əsasən, bunlardan ibarətdir: keçmiş zaman (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş), indiki za- man, gələcək zaman (qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək). Dilçiliyi- mizdə qrammatik zaman formaları müxtəlif başlıqlar altında öyrə- nilib. Məsələn, İ.Tahirovun fikrincə, qrammatik zamanın morfolo- ji komponentləri iki yerə bölünür: əsas morfoloji komponentlər; ikinci dərəcəli morfoloji komponentlər 1 . Müəllifin mövqeyi düz- gündür. Amma qrammatik zaman formaları kontekstində əsas və ikinci dərəcəli morfoloji göstəricilər daha məqbul hesab oluna bilər. Fikrimizcə, “Kitab”dakı hər bir qrammatik zaman məhz əsas və ikinci dərəcəli morfoloji göstəricilər baxımından izah olunmalı, bu göstəricilərin hər birinin inkişaf tarixi izlənilməli, qrammatik semantikası dəqiqləşdirilməli, müasir ədəbi dilimizdə sabitləşməsi və s. kimi məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir. Bəri başdan deyək ki, tədqiqatın bu müstəvidə aparılması “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilində yazılması ilə bağlı çoxsaylı arqument- lərin də sırasını zənginləşdirə bilər. Məsələn, bir daha təsdiqlənə
1 İ.Tahirov. İngilis və Azərbaycan dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.155-210. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 271
bilər ki, “Kitab”da işlənmiş -ub, -üb nəqli keçmiş zaman şəkilçisi (Yürəginə qaynar yağlar qoyulubdır?; Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdir) Türkiyə türkcəsində işlənmir, müasir Azərbaycan ədə- bi dilində isə -mış 4 şəkilçisinin qrammatik sinonimi kimi inten- sivliyi ilə diqqəti cəlb edir. Yaxud bir daha aydın olar ki, “Ki- tab”ın dilindəki -ar, -ər, -ur, -ür indiki zaman (həm də gələcək za- manın forması kimi işlənib) şəkilçisi (“Oğlancuğın öldi bilur”) müasir Türkiyə türkcəsində -yor, türkmən dilində -yar, -yər şəklin- dədirsə, müasir Azərbaycan ədəbi dilində “Kitab”dakı formasına uyğundur, daha dəqiqi, -ır 4 şəklindədir... Keçmiş zamanın əsas morfoloji göstəriciləri
Türkologiyada keçmiş zamanın şühudi və nəqli olmaqla iki yerə bölünməsindən, qrammatik göstəricilərinin etimologiyası və semantikasından kifayət qədər bəhs olunub. M.Kaşğari, M.Kazım bəy, N.K.Dmitriyev, A.N.Kononov, Ə.Dəmirçizadə, A.Axundov kimi görkəmli alimlərin keçmiş zamanla bağlı dəyərli tədqiqatları bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyib. Burada M.Kaşğarinin bir fikrini xatırlatmaqla kifayətlənmək olar: “Təsirsiz feillərdə keçmiş zamanda əksər hallarda -mış, -miş əlavə olunur: əvgə barmış= mə- nim xəbərim olmadığı halda evə gəlmiş; ol manqa kəlmiş=mənim xəbərim olmadan mənim yanıma gəlmiş cümlələrindəki kəlmiş, barmış sözləri kimi... bardı, kəldi sözlərindəki keçmiş zaman feli- nin şəkilçisi olan -dı, -di əvəzinə, burada –mış, -miş əlavə olunur. Bunların arasındakı fərq ondadır ki, söyləyən adam işin və hərəkə- tin icrası zamanı orada hazır olur və şahidlik edir... “bardı” deyilən zaman o getdi, mən də onun getdiyini gözlərimlə gördüm demək- dir. Lakin -mış, -miş şəkilçisi hal və hərəkətin söyləyən adamın orada olmadığı bir zamanda icra edildiyini bildirir... ol barmış, ol ketmiş deyilir ki, o getmiş, mən getdiyini görmədim, o gəlmiş, mən gəldiyini görmədim deməkdir” (“Divan”, II, 77). “Kitab”ın dilində işlənmiş keçmiş zamanın qrammatik formaları məhz bu cür tədqiqatlar müstəvisində işıqlandırılmalıdır. |