ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qınlu qılıc, qınsuz qılıc
- gezlə- di
|
399
həm də müasir türk dillərində s~y səs müvaziliyinə uyğun olaraq “ya” variantında “ox” mənasını bildirmişdir... dil faktları sadaq sözündəki –daq morfeminin “yelək” sözündəki –lək morfemi ilə eyni mənşəli olduğunu söyləməyə əsas verir ki, müasir dilimizdəki “qırtlaq-xırtdək” söz variantları da buna əyani sübutdur”; − “...yazılışına görə “yelək//yelük//yelik” variantlarında oxuna bilən bu arxaizm ilkin mərhələdə “dağ keçisi, ceyran, cüyür balası” mənasını bildirmiş və söz önündə “y” səsdüşümü hadisə- sinə uyğun olaraq “elik” formasını almışdır. Sadağın samur və yaxud cüyür dərisindən tikilməsi onun sinonim variantlarının yaranmasında mühüm rol oynamışdır”; − “...sol qoldan, yaxud hər iki qoldan geyinərək arxada gəzdirilən yelək (oxqabı) tarixi inkişaf prosesində ilkin funk- siyasını itirsə də, eyni üsulla əyinə geyilən “qolsuz köynək” məna- sını hələ də saxlamaqdadır. Dədə Ələsgərdə belə bir bənd var: Ələsgər köynəkdən çıxartsın sazı...”Köynək sözünün sazın qoyul- duğu qabı adlandırması “yelək” arxaizminin həm qolsuz köynəyi, həm də oxqabını adlandırmasına tamamilə uyğundur” 1 . Müxtəlif mənbələrə istinadən söylənilmiş yuxarıdakı fikir- lər elmi və inandırıcı görünür. Amma Drezden nüsxəsindəki yazı- lış şəkillərində birinci hərfin daha çox “b” kimi oxunması, həmin mətnlərdəki alliterativ qafiyələrin yaranmasında “b” səsinin həll- edici rolu, eyni zamanda Azərbaycan dili şivələrində “belə bağ- lanan böyük qurşaq” anlamlı “bellik” sözünün işlənməsi həmin yazılış şəkillərinin oxunuşu, semantikası, mətndəki poetik çəkisi və s. barədə yeni söz deməyə imkan verir. Bu, aşağıdakı detallarda daha aydın görünür: − Drezden nüsxəsində dörd dəfə işlənmiş bu yazılış şəkil- lərindəki birinci hərfin “y” deyil, “b” kimi oxunmasını, eyni za- manda həmin yazılış şəkillərinin “bilüg//belüg” (O.Ş.Gökyay), “bilük” (M.Ergin), “belək” (H.Araslı) şəklində transkripsiyasını əsas götürdükdə “belik” oxunuş forması daha real görünür ki, bu
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.127-130. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 400
da assosiativ olaraq “bellik” sözünü yada salır. Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki “bilək” oxunuş forması isə mətnin semantik yükü ilə səsləşmir. Həmin nümunələrdən birinə nəzər salaq: “Biləgində toqsan oqı seyrək oğlan!” (Bakı, 1988, səh.107). Burada təkcə onu qeyd edirik ki, paltarın qoluna – bilək hissəsinə doxsan oxun taxıla bilməsi məntiqli görünmür. − “belik” şəklində transkripsiya olunmuş söz geyim anlam- lı “bellik” sözündən yalnız bir “l” səsinə görə fərqlənir ki, bu da həmin səsin düşməsi və ya onun hərfi işarəsinin yazılmaması kontekstində izah oluna bilər. Yeri gəlmişkən, “bellik” sözü Azərbaycan dilinin qərb şivələrində “belə bağlanan böyük qurşaq” mənasında işlənməkdədir (söyləyəni: Billur Paşayeva, 81 yaşında Tovuz rayonunun Aşağı Quşçu kəndi); − bədən üzvlərinin adını bildirən bir sıra sözlərə -lıq 4 şə- kilçi morfeminin qoşulması ilə yaranmış geyim anlamlı sözlər türk dilləri, o cümlədən Azərbyacan dili üçün səciyyəvidir: arxalıq, başlıq, əllik (əlcək)... “Belik” (bellik) sözünü də bu sistemə aid et- mək olar. Yəni “Esləmədi, beligindən bir tutam ox çıqardı, belinə soqdı”(D-225) tipli cümlələrdəki “belik” (bellik) sözü “qolsuz köynək”, daha doğrusu, oxun qolsuz köynəyin arxa hissəsinə yer- ləşdirilməsi və ya taxılması mənasında başa düşülür. Bu da “oxqa- bı” anlamlı “belik” sözünün ilkin formasını bərpa etməyə imkan verir: bellikdə ox yeri→bellik→belik. Deməli, “belik” sözü tari- xən həm qolsuz köynək, həm də “oxqabı” mənasında işlənib (bun- lardan ikincisi birincisindən törəmədir). S.Əlizadə “beligindən” (D-225) sözünə tam başqa bucaqdan yanaşıb: “H.Araslının trans- kripsiyasında bu söz aid olduğu məfhumdan uzaqlaşır, “bel” anla- yışı yada düşür. Lakin, əslində, mətndə Basatın paltarının qoluna (bilək hissəsinə) taxılmış oxlardan söhbət gedir” 1 . Bu fikirlərlə razılaşmaq olmaz: birincisi, ona görə ki, oxqabı paltarın qolunda yox, arxa hissəsində olur; ikincisi, qədim mənbələrdə “oxqabının döyüşçünün sağ böyründə aşağıya doğru genişlənmiş vəziyyətdə
1 S.Əlizadə. Nüsxə fərqləri şərhlər.Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.248. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 401
olduğu göstərilir” 2 ; üçüncüsü, “qədim german dillərində də işlən- miş bell, belti ingilis dilinin etimoloji sözlüyündə etrusk mənşəli sayılır və bu zaman romalı müəllif Varronun məlumatına istinad edilir. Belt qədim türk dilində işlənmiş bel (toqqa, kəmər) ilə eyni kökdəndir. Qırğız dilindəki beldik (< bel-lik) “toqqa” german dillərindəki belti//belt üçün ilkin forma sayıla bilər” 1 . Deməli, “paltarın qoluna (bilək hissəsinə) taxılmış ox” ifadəsi bu müstəvi- də də öz təsdiqini tapmır; dördüncüsü, kürək, dal, bel anlamlı “arxa” sözü ilə dal, arxa tərəf anlamlı “bel” sözü eyni semantik yuvaya daxil ola bilir. Bu da “arxa” və “bel” sözlərinə -lıq 4 şəkilçi morfeminin qoşulması ilə yaranmış geyim anlamlı “arxalıq” və “bellik” (belik) sözlərini eyni xətdə birləşdirir; − Drezden nüsxəsinin 41-ci səhifəsindəki parçada bir neçə misra ilk səsi “b” olan sözlə başlanır ki, bu da ahəngdarlıq yaradan alliterativ qafiyələnmədir (Başındağı tuğulğaηı nə ögərsən, mərə kafir? Başımdağı börkümlə gəlməz maηa!): başındağı, başımdağı, börkümlə..., yaxud Drezden nüsxəsinin 225-ci səhifəsindəki ya- zılış şəklinin “beligindən” formasında transkripsiyası mətndəki ahəngdarlığı, obrazlılığı qüvvətləndirir: “...beligindən bir tutam ox çıqardı, belinə soqdı” (belig – bir – bel). Burada onu da vurğu- layaq ki, bu cür deyim tərzi şifahi ədəbiyyatımızdakı “altdan geyinib, üstdən qıfıllandı, üstdən geyinib, altdan qıfıllandı” kimi ifadələrlə səsləşir. Bu cür faktlar haqqında geniş şəkildə bəhs etdi- yimiz yazılış şəkillərinin “beligində” (belliyində), beligindən” (belliyindən) şəklində transkripsiyasının daha düzgün olduğunu sübut edir.
İkinci komponenti qılıc (qılınc) şəklində işlənmiş bu ifadə- lərdən birincisi “Kitab”da bir dəfə, ikincisi isə üç dəfə işlənib. Ma- raqlıdır ki, bu ifadələrə yalnız “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”-
2 Ə.Rəcəbli. Ulu türklər. Bakı, 2003, səh.138. 1 Ç.Qaraşarlı. Aralıq dənizi hövzəsinin ilkin sakinləri – Türklər. Bakı,2009,səh.96. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 402
da rast gəlinir. Dəqiq desək, belədir: “qınlu” yalnız Təpəgözün dilində: “Anda eki qılıc var: biri qınlu, biri qınsuz” (D-230); qınsuz qılıc” iki dəfə Təpəgözün, bir dəfə təhkiyəçinin dilində: Təpəgözün dilində: “...biri qınlu, biri qınsuz” (D-230); “Ol qınsuz kəsər mənim başımı” (D-230); təhkiyəçinin dilində: “Gördü bir qınsuz qılıc turmaz, enər, çıqar” (D-230). Fikrimizcə, Təpəgözün dilindən verilmiş “Ol qınsuz kəsər mənim başımı” cümləsini qeyri-reallığın real, həqiqi olan kimi təqdimi kontekstində araşdır- maq lazımdır. Bəri başdan qeyd edək ki, “qınsız qılıncla” bağlı qeyri-reallığın ilkin kodu Təpəgözün pəri anasının dilində açıq- aydın şəkildə ifadə olunub: “Dəpəgöziη pəri anası gəlüb oğlanıη parmağına bir yüzik keçürdi. “Oğul, saηa ox batmasun, tənüηi qılıc kəsməsün!” (D-217). Bu cümlənin mətndəki yerini, poetik çəkisini semantik dinamika prizmasından nəzərdən keçirək: “...tə- nüηi qılıc kəsməsün!” (Təpəgözün pəri anasının dilindən verilmiş bu cümlə ilə semantik dinamika başlanır) → “Qılıc urdılar, kəs- mədi” (semantik dinamika təhkiyəçi dili ilə inkişaf etdirilir) → “Qara polad uz qılıclar kəsən qılını kəsdirəmədi” (semantika dina- mika qarıcığın dilindən verilmiş cümlədəki mübaliğə ilə qüvvət- ləndirilir) → “Ol qınsuz kəsər mənim başımı” (semantik dinamika başa çatır. Təpəgöz yalnız qınsız qılıncla öldürülə bilər). Mətnin tamamlanması da birbaşa həmin semantik dinamikanın başa çatması ilə bağlanır. Təsadüfi deyil ki, Basat da Təpəgözü məhz “xüsusi qılıncla” (K.Abdulla), qınsız qılıncla öldürür: “Balçağın- dan ol qılıcı bərk tutdı... Dəpəgöziη kəndü qılıcilə boynını urdı” (D-234). K.Əliyev bu hadisəni belə səciyyələndirir: “...Təpəgöz Basatı onun xəzinəsinə sahib olmaq üçün günbəzə göndərir və oranı darmadağın edir, lakin Basat yenə qurtulur. Bu üç döyüşdən sonra Təpəgöz könüllü şəkildə ölmək istəyir, yəni həqiqi ölüm arzulayır və mağaranı göstərərək Basata deyir: “Anda iki qılıc var: biri qınlu, biri qınsuz. Ol qınsuz kəsər mənim başımı. Var, götür, mənim başımı kəs!” Basat həmin qılıncı gətirir və Təpəgözün
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 403
boynunu vurur” 1 . Burada “Təpəgöz həqiqi ölüm arzulayır” fikri yerinə düşmür. Çünki Təpəgöz ölüm arzulamır, əksinə, hiylə ilə Basatı öldürmək istəyir. Bu, mətnin sonrakı hissələrində Təpəgö- zün dilindən verilmiş cümlələrdə aydın şəkildə verilib: “Mərə, oğlan, dəxi ölmədiηmi?” (D-230). Digər tərəfdən, Basatı öldürə bilməyən Təpəgözdə sağ qalmaq, yaşamaq istəyi olmasa idi, o, Basata “Əmdi qardaşlar, qıyma maηa!” – deyərək yalvarmazdı. Burada Basat və Odissey obrazlarını mifoloji nəzəriyyələr müs- təvisində təhlil süzgəcindən keçirmiş K.Abdullanın fikirlərini xa- tırlatmaq lazım gəlir: “Odisseydən fərqli olaraq Basat isə Təpəgö- zü həm də öldürür. Başını kəsir. Təkgözü məhv etməklə anormal, xaotik bir sahmansızlığa qarşı mübarizə aparılırsa (bunu hər iki qəhrəman edir), başın bədəndən ayrılması, özü də xüsusi qılıncla ayrılması daha qədim mifoloji təsəvvürlərə aparıb çıxarır. Başın bədəndən ayrılması kainatdakı sahmansızlığı sahmana gətirmənin işarəsi ola bilər – bu şəkildə Səma Torpaqdan ayrıla bilər, nəticə- də Oğuzda sahman yaranar...” 1 .
mətndəki “qınsuz qılıc” ifadəsi “döyüşə tam hazır vəziyyətdə ol- maq” mənasındadır. “Kitab”dakı “qılıc qınını doğramaq” (Qara polad uz qılıcum qının toğrar. D-248) ifadəsi də savaş, döyüş istə- mək mənasını ifadə edir. Bu isə belə bir fikri reallaşdırır: “qınsız qılıc” ifadəsi “qılıc qınını doğramaq” tipli ifadələrin məntiqi dava- mıdır; boyda təsvir olunur ki, zəncirdən asılmış qınsız qılınc dur- madan enir-qalxır. Bu, o deməkdir ki, həmin qınsız qılınc nəinki ona toxunanı, hətta onun yanından keçərkən ehtiyatlı olmayan hər kəsi yaralaya, öldürə bilər. Deməli, bədənini qılınc kəsməyən Təpəgöz elə bir qılınc düzəltdirib və onu zəncirdən elə yerdə as- dırıb ki, düşmənini (rəqibini) özünün iştirakı olmadan da məhv edə bilər. Burada silahın döyüşçünü (insanı) əvəz etməsi açıq-ay- dın şəkildə ifadə olunub; M.Kaşğarinin “Divan”ındakı bir sıra de-
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, 2011, səh.42. 1 K.Abdulla. Mifdən yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, səh.256. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 404
yimlər “Kitab”dakı “qınlu qılıc” (mətndə “qınlu” şəklində verilib; şərti olaraq ellipsisə uğramış “qılıc” sözü ilə birlikdə təqdim edirik), “qınsuz qılıc” ifadələri ilə səsləşir: “koş kılıç kınka sığ- mas” = qoşa qılınc qına sığmaz” (I cild, səh.365). “Divan”da iş- lənmiş bu deyim həm k(q) səsinin alliterasiyasına (koş, kılıç, kın), həm də poetik semantikasına görə “Kitab”dakı “biri qınlu, bir qınsuz”, “qınsuz qılıc”, eləcə də “qılıc qınını doğramaq” kimi ifadələrlə eyni xətdə birləşir, ən əsası isə türk poetik təfəkkürünün nadir inciləri kimi çıxış edir... Bütün bunlar onu da vurğulamağa əsas verir ki, Təpəgözün vəhşi obrazı həm də qılınc obrazı ilə vəhdətdə ustalıqla yaradılıb.
“Kitab”da cəmi bir dəfə işlənmiş bu ifadəyə mətn daxi- lində diqqət yetirək: “Bəkil at cilavısın yeηimədi, bilə uçdı. Sağ oylığı qayaya toqındı, sındı. Bəkil aru turdı, ağladı. Aydır: “Ulu oğlım, ulu qardaşım yoq. Həman beligindən gəz çıqarub, atınıη tərkilərini tartdı urdı. Qaftanı altından ayağını bərk sardı” (D-240- 241). Bu parçadakı “gəz” sözünün transkripsiyası yox, semantika- sı ilə bağlı ziddiyyətli fikirlər var. Məsələn: O.Ş.Gökyayın fikrin- cə, həmin cümlədəki “gəz” “dəmir ucluqsuz ox” mənasındadır 1 ; Zeynalov-Əlizadə nəşrində “gəz” sözü “bez” (parça) mənasında sadələşdirilib 2 . V.Bartoldun tərcüməsində “dəmir ucluqsuz ox” mənasında verilib (стрелу без перьев) 3 ; F.Əhmədova görə, “gəz” leksemi “bez” (parça) mənasını ifadə edir 4 ; A.Hacıyevin araşdır- malarında “gəz” arxaizmi “ox” mənasında şərh olunub 5 ... Deməli, “gəz” arxaizminin semantikası ilə bağlı iki fikir var: “gəz” sözü “dəmir ucluqsuz ox” mənasındadır (V.V.Bartold, O.Ş.Gökyay,
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh.211. 2 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.203. 3 Книга моего Деда Коркута. М.-Л., 1962, с.85. 4 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.123. 5 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.129. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 405
A.Hacıyev...); “gəz” sözü “bez” (parça) anlamlıdır (F.Zeynalov, S.Əlizadə, F.Əhmədov...). Heç şübhəsiz ki, “gəz” sözünün seman- tik yükü “Kitab”dakı sintaktik bütövlər, eyni zamanda qədim türk dilinə dair lüğət və tədqiqatlar kontekstində dəqiqləşdirilə bilər. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək: Zeynalov-Əlizadə nəşrində (Bakı, 1988) yuxarıda təqdim etdiyimiz parça belə sadələşdirilib: “Bəkil atın cilovunu saxlaya bilməyib, keyiklə bərabər uçundu. Sağ oyluğu qayaya toxunub sındı. Bəkil ayağa durub ağladı. Dedi: “Böyük oğlum, böyük qar- daşım da yoxdur!...” Sonra paltarının qolundan bez çıxarıb, atının tərkindəki qayışları dardıb qırdı. Qaftanının altından ayağını ata bərk sarıdı...”(səh.203). A.Hacıyev bu sadələşdirməyə, eləcə də mətnin qədim şəklinin ümumi semantik yükünə əsaslanaraq yazır: “Bu çevirmədə (Zeynalov-Əlizadə çevirməsi nəzərdə tutulur – Ə.T.) bir neçə qeyri-dəqiqliyə yol verilmişdir. Əvvəla, irəlidə söylədiyimiz kimi, “yelək” oxqabı mənasındadır. İkincisi, “gəz” arxaizmi “bez” deyil, “ox” anlamında işlənən sözdür. Üçüncüsü, Bəkil ayağını ata deyil, oxa sarıyır. Bu kiçik səhnədə böyük həyat təcrübəsinin izləri dəqiqliklə əks olunmuşdur. Bəkil sınmış ayağı- nı atının yəhərindən qoparıb-üzdüyü (bu məqamda mətndəki “dartdı urdı” oxunuşu əvəzinə “dartdu üzdü” oxunuşu daha mənti- qi görünür) qayışlarla ox qabından çıxartdığı qayın ağacından dü- zəldilmiş oxa bərk-bərk sarıyır ki, sonradan törənə biləcək fəsad- ların qarşısını alsın...” 1 . M.Kaşğarinin “Divan”ında “kəz” (gəz) sö- zü ox deyil, oxun arxa tərəfi, eyni zamanda “Çin ipəklərindən bir qumaş növü” mənasında verilməsə idi, bəlkə də, bu mövzuya qa- yıtmayacaq və qorqudşünas A.Hacıyevin şərhlərini bütün para- metrlərinə görə elmi və inandırıcı hesab edəcək idik. Burada ilk olaraq “gəz” sözünün mənasını mətn semantikası müstəvisində nə- zərdən keçirmək zərurəti yaranır: “Həman beligindən gəz çıqarıb, atınıη tərkilərini dartdı urdı” (D-241). Bu cümlədəki “belik” sözü “qolsuz köynək” (əvvəlki səhifələrdə bu sözün həm də “oxqabı”
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.129. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 406
mənasında çıxış etdiyini göstərmişik), “gəz” (Çin ipəklərindən bir qumaş növü (MK. I, səh.341), “tərki” (yəhərin arxasındakı qayış), “ur” (vurmaq, bir şeylə toxundurmaq) mənasında götürü- lərsə, belə bir fikir reallaşar: şübhəsiz ki, heç kəs atı sürə-sürə sınmış ayağını rahatlıqla sarıya bilməz. Deməli, at belində sınmış ayağını sarımaq istəyən igid əvvəlcə atını saxlamalı, sonra ayağı- nı sarımalıdır. Bu baxımdan həmin cümləni belə yozmaq olar: qolsuz köynəyindən (belik, bellik) parça (bez) çıxaran Bəkil yə- hərin arxasındakı qayışı dartaraq atını vurur ki, onu saxlasın, sonra isə sınmış ayağını sarısın (əks halda sınmış ayağını sarımaqda çətinlik çəkə bilərdi). Mətndəki “dartdı urdı” xəbərindən sonra ve- rilmiş cümlə də məhz həmin semantik dinamikanın məntiqi davamı kimi çıxış edir: “Qaftanı altından ayağını bərk sardı” (D-241). Bu mə- qamda bir detala aydınlıq gətirmək zərurəti yaranır: mətndəki ur (vur) çoxmənalı feli heç də çırpmaq, zərbə endirmək, döymək ki- mi mənaları deyil, “bir şeylə toxundurmaq” mənasını ifadə edir. Atçılıqla məşğul olanlara, ümumən at sürməyi bacaranlara yaxşı məlumdur ki, atın boynuna yavaşca vurduqda o dayanır, sanki sahibinin nə istədiyini anlayır. Bu cəhət bir sıra heyvanlarda da müşahidə olunur: Müq.et: “Mən yavaşca öküzün boynuna vurub, həyətə döndərdim” (S.Rəhimov). Buraya qədər dediklərimizi belə sistemləşdirmək olar: belikdən “gəz” (parça) çıxarılır → sürətlə gedən at saxlanılır → sınmış ayaq “gəzlə” (qumaşla) sarınır... De- məli, “Bəkil sınmış ayağını bezlə ata sarıdı” (Zeynalov-Əlizadə), yaxud “Bəkil sınmış ayağını oxa sarıdı” (A.Hacıyev) deyil, “Bəkil sınmış ayağını “gəzlə” (qumaşla) sarıdı” fikri mətnin ümumi se- mantik yükü ilə daha çox səsləşir. Mətndəki “dartdı urdı” feli xəbəri də “dartıb qırdı” (Zeynalov-Əlizadə) və ya “dartdı üzdü” (A.Hacıyev) yox, “dartdı vurdu” mənasına uyğun gəlir. Bu da, qeyd etdiyimiz kimi, atın saxlanması, dayandırılması mənasını ifa- də edir. Təsadüfi deyil ki, Bəkilin ayağı məhz atının cilovunu sax- laya bilmədiyi üçün sınır: “Bəkil at cilavısın yeηimədi, bilə uçdı. Sağ oylığı qayaya toqındı, sındı” (D-240). Bütün bunlar onu vur-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 407
ğulamağa əsas verir ki, həmin mətndəki “gəz” sözü “ox” yox, “qu- maş” (parça) mənasındadır. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın dilində “ox” anlamlı “gəz” sözünə də təsadüf edilir: “...birin gezlə- di, birin əlinə aldı” (D-199). Bu cümlədəki “gezləmək” felini tarixi-linqvistik müstəvidə təhlil edərək “...qədim silah növlə- rindən sayılan gəz//kez sözünə “gezlə” felinin tərkibində rast gəlinir”
1 , - deyən A.Hacıyev haqlıdır.
“Kitab”da dörd dəfə işlənmiş bu birləşmənin birinci kom- ponenti Drezden nüsxəsinin 129-cu səhifəsində belə yazılıb: “روس”. Bəri başdan qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda bu yazılış şək- linin transkripsiyası, eyni zamanda yozumu mübahisəlidir. Elə buna görə də ilk olaraq həmin fikirləri saf-çürük etmək, sonra isə problemi “Kitab”ın semantik yükü və tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırmaq lazım gəlir. Təqdim etdiyimiz yazılış şəkli ilə bağlı qorqudşünasların fikirlərini, əsasən, aşağıdakı kimi ümumiləş- dirmək olar: − O.Ş.Gökyayın nəşrində - oxunuşu: sivri, mənası: kəskin uclu (İstanbul, 2000); − H.Araslının nəşrində − oxunuşu: sur (Bakı, 1976); − M.Erginin nəşrində − oxunuşu: süvri, mənası: kəskin uclu (Ankara, 1958); − Zeynalov-Əlizadə nəşrində: oxunuşu: sür; mənası: çoxil- lik qamışın yoğun gövdəsindən hazırlanmış nizə (Bakı, 1988); − Y.Məmmədlinin araşdırmalarında F.Zeynalov və S.Əli- zadənin fikirləri müdafiə olunur: “sür” – çoxillik qamışdan cida, nizə (Azərbaycan dilində hərbi terminlərin tarixi-müqayisəli təhli- li. NDA, Bakı, 1996);
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.191. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 408
− Ə.Sadıqovun fikrincə, “sür” şəklində transkripsiya düz- gündür və “sivri” mənasını ifadə edir (“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.163). B.Abdulla “ala” rəngin simvolikasını şərh edərkən “Ala uran sur cidamı saqlardım//Bu gün içün, güni gəldi...” misraların- dakı “sur” şəklində transkripsiyanı düzgün hesab edərək yazır: “...O.Şaiq və M.Erginin oxumasında “sivri (süvrü) cida”dır. “Sur cida” oxunuşu mətnin məzmununa uyğundur... Bəklə ki (belə ki, - Ə.T.), ərəb dilində “sur” sözünün öküz, buğa buynuzu anlamı da vardır. Hətta dini etiqada görə, qiyamət günündə İsrafil adlı mələ- yin çalağacı (çaldığı – Ə.T.) şeypur da elə öküzün, buğanın buy- nuzundan düzəldilmişdir. Cida isə, bildiyimiz kimi, möhkəm, bərk və nisbətən uzun ağacın uc hissəsinə poladdan, dəmirdən sivri ucluq taxılmış əski silah növüdür... Biz bu fikirdəyik ki, dəmir, polad hələ olmamışdan qabaq cida – mizraq nizə ucluğu üçün “sur” adı daşıyan itilənmiş və ya elə öz-özlüyündə sivri olan öküz buynuzundan istifadə olunmuşdur” 1 .
Göründüyü kimi, “روس” yazılış şəkli üç oxunuş formasında təqdim olunub: sur (H.Araslı, B.Abdulla); sür (Zeynalov-Əlizadə, Y.Məmmədli, Ə.Sadıqov); sivri//süvri (O.Ş.Gökyay, M.Ergin). Bu yazılış şəklinin məna yükünə də müxtəlif bucaqlardan yanaşılıb: kəskin uclu (O.Ş.Gökyay, M.Ergin; Ə.Sadıqov), qamış gövdəsin- dən hazırlanmış nizə (Zeynalov-Əlizadə, Y.Məmmədli); öküz buynuzu (B.Abdulla). Bütün bunlar problemə “Kitab”, M.Kaşğa- rinin “Divan”ı və Azərbaycan dili şivələri müstəvisində yanaşmaq zərurəti yaradır. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək: − M.Kaşğarinin “Divan”ında çadır dirəyi, tir, sırıq anlamlı “sıruk” sözü verilib: “sırıkluk yığac = sırıq (dirək) düzəltmək üçün hazırlanmış ağac, dirəklik ağac” (I c., səh.383, 480). Bu söz “Oğuznamə”də “uzun” mənasında işlənib: “Uzun olan sırıq kibi// əkşi olur qoruq kibi” 2 . “Divan”da verilmiş, eləcə də “Oğuznamə”- 1 B.Abdulla. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rəng simvolikası. Bakı, 2004, səh.88. 2 Oğuznamə. Bakı, 1987, səh.41. |