ƏZİzxan tanriverdi

Şorlamaq:  şiddətlə axmaq (qana aiddir), çox axmaq, şırıl-

şırıl axmaq. “Düdük kibi qan şorladı” (D-203); “Qara qanı  şor-

ladı” (D-210); “Alca qanı şorladı, qoynına endi” (D-289). E.Əzi-

zov “Kitab”dakı  “şiddətlə axmaq” anlamlı  “şorlamaq” sözünün 

dialekt leksikasında işlənməsindən bəhs edərkən nümunə kimi 

Bakı  şivəsindəki “şorlamaq” (Tez ol bir şey götür, bağlıyağ, qan 

gör necə  şorlıyir) sözünü göstərir (Azərbaycan dilinin tarixi dia-

lektologiyası. Bakı, 1999, s.256). Qeyd edək ki, “şorlamaq” sözü 

digər  şivələrdə  də mühafizə olunur. Məsələn, Azərbaycan dilinin 

qərb şivələrində  həm “şorramax”, həm də “şor-şor şorramax” şək-

lində işlənir.  

 

 

 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

359

 

“KİTAB”  VƏ MÜASİR AZƏRBAYCAN  

ƏDƏBİ DİLİNİN ORFOEPİYASI 

 

Qədim dövrlərə aid yazılı abidələrin orfoepiyasının müəy-

yənləşdirilməsi ümumi dilçilikdə, demək olar ki, öyrənilməyib. 

Qorqudşünaslıqda da orfoepiya məsələləri, eləcə  də  ədəbi tələf-

füzün transkripsiyası araşdırma obyekti kimi götürülməyib. Amma 

burada onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, “Kitab”ın fonetik və 

leksik göstəricilərinin müasir Azərbaycan dilinin cənub və  şərq, 

xüsusən də  qərb  şivələri ilə  səsləşməsindən kifayət qədər bəhs 

olunub. F.Zeynalov və S.Əlizadə yazır: “Kitabi-Dədə Qorqud”un 

dilində  şifahi nitq elementlərinin sıxlığı, ümumiyyətlə, hər hansı 

dastana (nağıla, əhvalata) məxsus təhkiyə xarakterinin hiss  olun-

ması imkan verir ki, mətni yeni əlifbada canlandırarkən dialekt 

nitqinin koloriti saxlanılsın”

1

. Qeyd edək ki, bu prinsip “Kitab”ın 

1988-ci il Bakı nəşrində xüsusilə nəzərə alınıb. 

“Kitab”ın O.Ş.Gökyay, H.Araslı, M.Ergin, Zeynalov –Əliza-

də... nəşrlərinə, eləcə  də Drezden nüsxəsinə istinad etməklə “Ki-

tab”ın təkcə orfoqrafiyası yox, həm də orfoepiyası barədə müəy-

yən mülahizələr irəli sürmək mümkündür. Konkret desək, müasir 

Azərbaycan dilinin orfoepik normalarına istinad etməklə XV əsrə 

qədərki, eyni zamanda XV əsr Azərbaycan dilinin orfoepiyasının 

ümumi mənzərəsi canlandırıla bilər. Bu mənada ilk olaraq aşağı-

dakılara diqqət yetgirək: 

− “Kitab”dakı sözlərin bir hissəsinin yazılışı eynilə müasir 

Azərbaycan ədəbi dilindəki kimidir: ata, ana, baş, boğaz, badam, 

ot, qara, uzun... Bəllidir ki, müasir dilimizdə bu tip sözlərin hamısı 

deyildiyi kimi yazılır. Bu, “Kitab”ın dilinə də aid edilə bilər.  Ən 

azı ona görə ki, “Kitab”dakı bir sıra sözlərin, həmçinin  şəkilçi 

morfemlərinin yazılışı  məhz müasir ədəbi dilimizdəki tələffüz 

formalarına uyğundur: almas (almaz), dört (dörd), otax (otaq)... -

sız (-sınız)... (bu barədə aşağıda geniş şəkildə bəhs olunur); 

                                                            

1

F.Zeynalov,S.Əlizadə.Tükənməz xəzinə.“Kitabi-Dədə Qorqud”.Bakı,1988,səh.20. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

360

 

− “Kitab”dakı sözlərin bir qismi müasir Azərbaycan  ədəbi 

dilində  müəyyən fonetik dəyişmələrlə  işləndiyi üçün onların 

orfoepiyasından şərti olaraq bəhs etmək olar: köprü (körpü), yılan 

(ilan), yuca (uca), kibi (kimi)...; 

− “Kitab”dakı sözlərin bir hissəsinin yazılışı müasir Azər-

baycan dili şivələrindəki sözlərlə səsləşir: imdi (indi), güz (payız), 

munı (bunu), dərləmək (tərləmək), öynə (günorta)...; 

− “Kitab”dakı bir sıra sözlər mənbə dildəki formasına uyğun 

şəkildə yazılıb: zəman, vəqt, fikr... ərəb mənşəli bu sözlər müasir 

Azərbnaycan  ədəbi dilində zaman, vaxt, fikir şəklində sabitləşib. 

Bu, onu deməyə əsas verir ki, həmin sözlər “Kitab”ın yazıya alın-

dığı dövrlərdə  məhz mənbə dildəki formasına uyğun  şəkildə 

tələffüz olunub; 

− müasir Azərbaycan  ədəbi dilində yazılışı  və deyilişi eyni 

olan bir sıra  şəkilçi morfemləri “Kitab”ın dili üçün də  səciy-

yəvidir: -anda

2

, -ur, -ür, -ar, -ər, -ası

2

...   

Qorqudşünaslıqda “Kitab” bəzən yazılı  ədəbiyyat nümunəsi 

kimi təqdim olunur. Əslində isə “Kitab”, hər şeydən əvvəl, şifahi 

ədəbiyyat nümunəsidir. Deməli, “Kitab” həm də  şifahi  ədəbi dil, 

orfoepiya baxımından təhlil süzgəcindən keçirilməlidir. Bu mə-

nada “Kitab”a müasir ədəbi dilimizin orfoepik normaları prizma-

sından yanaşma ən azı XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin orfoepi-

yası barədə müəyyən təəssürat yarada bilər. Müqayisə və qarşılaş-

dırmalar göstərir ki, “Kitab”dakı yazılış  şəkillərinin bir qismi 

müasir Azərbaycan ədəbi dilinin orfoqrafiyası yox, orfoepiyası ilə 

səsləşir. Bu tip vahidləri aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar. 

 

 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

361

 

“Kitab”dakı yazılış şəkilləri və müasir Azərbaycan  

ədəbi dilində lüğəvi şəraitdə tələffüz 

 

 “Kitab”dakı bir sıra yazılış şəkilləri müasir ədəbi dilimizdə-

ki tələffüz formaları ilə  səsləşir ki, bu da, əsasən, aşağıdakıları 

əhatə edir: 

− müasir ədəbi dilimizdə “d” səsi çoxhecalı sözlərin sonunda 

karlaşaraq (“t” çalarlığında) tələffüz edilir. Bu, “Kitab”dakı bir 

sıra sözlərin yazılışında özünü göstərir: 

dört. “Dili-damağı qurıyıb dört yanına baqdıηmı?”; “Oğuzda 

dört yigit niqabla gəzərdi...”. Əlavə edək ki, bu söz “Kitab”da həm 

də “dörd”  şəklində yazıya alınıb: “Qarılar dörd dürlidü...”.  Bu isə 

müasir ədəbi dilimizdəki yazılış şəklinə uyğundur; 

polat. “Qara polat uz qılıclar çalındı, yılmağı düşdi”. Bu sö-

zün “Kitab”da “polad” şəklində yazılışına    da  rast  gəlinir: “Aruz 

qara polad uz qılıcın tartub Beyrəgiη sağ oyluğın çaldı, qara qana 

bulaşdı”; 

qanat. “Gördi kim, pəri qızları qanat qanada bağlamışlar, 

uçarlar”, Bu sözün “Kitab”da “qanad şəklində yazılışı da müşa-

hidə olunur: “Qanadlarıη ucları qırılmasun!”; 

ögüt. “Qız anadan görməyincə ögüt almaz”; 

yigit. “Yigit barmağın ısırdı, aydır...”; 

keçit.  “Qara ölüm gəldigində keçit versün!”... 

− müasir Azərbaycan  ədəbi dilində söz ortasında qoşa işlə-

nən “t”-dən ikincisi cingiltiləşərək (“d” çalarlığında) deyilir: 

əlbəttə-əlbətdə, hətta-hətda... Bu sözlərdən birincisi “Kitab”da 

məhz “əlbətdə”  şəklində yazılıb: “Əlbətdə  və  əlbətdə Qazan bəg 

maηa yetişsün, -dedi”; “Əlbətdə, tayım Uruz maηa gəlsüη - dedi”; 

− müasir Azərbaycan  ədəbi dilində ”z” samiti çoxhecalı 

sözlərin sonunda karlaşaraq (“s” çalarlığında) tələffüz edilir. 

“Kitab”dakı bir sıra sözlər də məhz həmin formada yazılıb: 

atlas. “Atlasda yapılanda gög sayvanlu”. Burada bir cəhəti 

də qeyd etmək lazım gəlir ki, “atlaz” sözü ərəb mənşəli “ətləs” 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

362

 

(üzü hamar, parlaq ipək parça növü) sözünün fonetik dəyişikliyə 

uğramış formasıdır; 

almas.  “Buynızı almas cida kibi Qanturalının üzərinə sür-

di”... 

 

 

“Kitab”dakı yazılış şəkilləri və müasir Azərbaycan  

ədəbi dilində morfoloji şəraitdə tələffüz 

 

 Burada bir neçə məqama ayrılıqda nəzər salaq: 

− müasir Azərbaycan  ədəbi dilində ”q” səsi çoxhecalı türk 

mənşəli sözlərin sonunda karlaşaraq (“x” çalarlığında) deyilir. Bu 

cəhət “Kitab”ın dilində morfoloji şəraitdə  tələffüz formasına uy-

ğun yazılmış “otaxlarıη” sözündə özünü göstərir: “Qara yeriη üzə-

rinə otaxların tikdirmişdi”. Bu sözü H.Araslı “otaqları”, M.Ergin 

və S.Əlizadə isə “otaxlarıη” şəklində oxuyub. Drezden nüsxəsin-

dəki yazılış şəkli M.Ergin və S.Əlizadənin haqlı olduğunu göstə-

rir. Belə ki, həmin sözün kök morfeminin sonunda məhz “ خ” (xa) 

hərfi yazılıb (D-122

10);  

Başqa fakta diqqət yetirək: müasir ədəbi 

dilimizdə yazılışı “yırtıq”, deyilişi isə “yıxtıx” olan söz “Kitab”da 

“yırtıxlu”  şəklindədir ki, bu da bütün parametrlərinə görə  ədəbi 

tələffüzün transkripsiyası kimi çıxış edir: “Yedi biη qaftanınıη 

ardı  yırtıxlu, yarımından qara saçlu...” (D-38). Deməli, 

“Kitab”dakı “yırtıx” (lu) yazılış  şəkli ilə müasir ədəbi tələffüzü-

müzdəki “yırtıx” forması eyni xətdə birləşir. 

− Ə.Dəmirçizadə xüsusi olaraq vurğulayır ki, “II şəxsin təki 

və cəmini bildirən nisbət şəkilçilərindəki “n” samiti sağır “η” ça-

larlığında tələffüz olunmalıdır: sənin atan-ataη, atanız-ataηız, 

əliniz-əliηiz...”

1

  (əslində, bu cür də yazılmalıdır. Daha doğrusu, 

“η” samitinin 1940-cı ilə qədərki yazılış şəkli bərpa olunmalıdır). 

Bu fikirlər A.Axundov tərəfindən də müdafiə olunur: “...Ədəbi tə-

ləffüzdə hətta “sənin üzəyinin” ifadəsi dilarxası “η” samiti olma-

                                                            

1

 Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972, səh.240. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

363

 

dan tələffüz edildikdə ciddi məna dolaşıqlığına, tələffüz nöqsanına 

səbəb olur və faktik olaraq, “η” samiti olmadan işlənmir...”

1

. Qeyd 

edək ki, “Kitab”da II şəxsin təki və cəmini ifadə edən mənsubiy-

yət şəkilçisi məhz velyar “η” ilə işlənib: babaη. “Ağ saqallu babaη 

adı nədir?”; oğluηız. “Ala gözlü oğluηızı görüncə”... Burada “Ki-

tab”ın dili üçün səciyyəvi olan velyar “η”-nın digər işlənmə  mə-

qamlarını da təqdim etmək lazım gəlir: söz ortasında  velyar “η”: 

bəηzər. “Güz almasına bəηzər al yaηaqlım!”; söz sonunda velyar 

“η”: taη. “Salqum-salqum taη yelləri  əsdigində”; yiyəlik hal şəkil-

çisi daxilində velyar “η”: səniη. “Güni gəldi, ağ meydanda səgir-

dərin səniη içün!”; yönlük hal şəkilçisindən  əvvəl velyar “η”-nın  

işlənməsi: maηa. “Bilməzsəm, maηa zindan olsun!”; şəxs sonluq-

ları daxilində velyar “η”: gətüriη. “Mərə Beyrəgin yayı vardır gə-

türiη”; yegüηiz-içüηiz... “Siz yegüηüz-içüηiz söhbətiηüz tağırma-

ηiz...” Velyar “η” ilə bağlı təqdim etdiyimiz bu detalların hər biri 

Azərbaycan dilinin qərb şivələrində eynilə mühafizə olunur; 

− “Kitab”da “-a

2

” gələcək zaman forması və “-an

2

” feli sifət 

şəkilçisindən  əvvəl inkar şəkilçisinin -mı, -mi formasında yazıl-

ması müşahidə olunur: ulatmıyan, molatmıyan. “Hay, nə oturarsaη 

itüηi ulatmıyan, çətügiηi molatmıyan!”; yemiyən. “At yemiyən acı 

otlar [bitincə] bitməsə, yeg”; vermiyələr. “...bən ölib sən qalıcaq 

tacım-taxtım saηa vermiyələr...” (Zeynalov – Əlizadə  nəşrindən 

götürdüyümüz bu nümunələrdəki inkar şəkilçisini O.Ş.Gökyay  və 

M.Ergin -ma, -me formasında transkripsiya edib: ulatmayan, mav-

latmayan, yemeyen, vermeyeler. Drezden nüsxəsindəki yazılış şə-

killəri isə Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki transkripsiyanın daha real 

olduğunu söyləməyə imkan verir). “Kitab”dakı yazılış  şəkilləri 

müasir ədəbi dilimizdə eynilə tələffüz olunur: ulatmıyan, yemiyən, 

vermiyələr...; 

− müasir ədəbi dilimizdə -sınız

4

 şəxs şəkilçisi -sız

4

 şəklində 

tələffüz edilir: bilirsiniz-bilirsiz; deyirsiniz-deyirsiz.... “Kitab”da 

da məhz bu tələffüz formasına uyğun yazılış  şəkilləri müşahidə 

                                                            

1

 A.Axundov. Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi. Bakı, 1973, səh. 256. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

364

 

olunur: bilirmisiz (-mi sual ədatının  şəxs  şəkilçisindən  əvvəl 

işlənməsi “Kitab”ın dili üçün səciyyəvidir). “Bəglər mən sizi niyə 

qağırdım bilürmisiz?”; dersiz. “Bəglər, ya siz nə deirsiz?”. 

 

 

“Kitab”dakı yazılış şəkilləri və müasir Azərbaycan  

ədəbi dilində sintaktik şəraitdə tələffüz 

 

 “Kitab”ın dilinə bu kontekstdə yanaşma bir sıra məsələlərə 

aydınlıq gətirməyə imkan verir. Burada ilk olaraq müasir Azər-

baycan  ədəbi dilindəki sintaktik şəraitdə  tələffüz məsələlərini 

sistemli şəkildə araşdırmış Ə.Dəmirçizadənin bir fikrini eynilə xa-

tırlatmaq lazım gəlir: “Müstəqil söz ilə köməkçi söz qoşulmasın-

dan düzələn tərkiblərdə ya ikinci tərəfi təşkil edən köməkçi sözün 

başındakı sait ixtisar edilir, birinci tərəfi təşkil edən müstəqil sö-

zün sonundakı sait isə ya iki sözü qovuşdurucu uzun sait  kimi tə-

ləffüz olunur, ya da köməkçi sözün başındakı sait “y” ilə əvəz edi-

lir, müstəqil sözün axırındakı sait isə iki sözü qovuşdurucu bir sait 

kimi “e”, yaxud “i” çalarlığında tələffüz olunur: əmisi ilə - əmisi : 

lə// əmisiylə ... qardaşı üçün-qardaşi:çin//qardaşiyçin, ... gedə idi-

gede:di//gedeydi, oxuya idi-oxuye:di//oxuyeydi və s.”

1

. “Kitab”da 

bu cür tələffüz formalarına uyğun yazılış şəkilləri qabarıq şəkildə 

görünür: 

buğayla. “Bir yazın, bir güzin buğayla buğrayı savaş-

dırarlardı”; 

yoldaşıyla. “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş 

yaşadı”; 

öleydi, vareydi. “Ah, noleydi, bu öleydi, birinə  dəxi 

vareydim”; 

neçün. “Neçün səxtsən, xanım yigit?”; 

səniηçün. “Güni gəldi, kafər başın kəsdürəyim səniηçün”; 

ğeyrətiçün. “Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiçün”... 

                                                            

1

 Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972, səh.244. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

365

 

Müasir  ədəbi dilimizdə “nə olar” ifadəsinin “nolar”, yaxud 

“nə eylər”in “neylər”  şəklində  tələffüzü məqbul hesab olunur ki, 

bu da “Kitab”dakı “nolur” (nə olur), “neylər” (nə eylər) yazılış şə-

killəri ilə səsləşir: “Qırq yigit bir bəg oğlilə bir qızdan ötri ölmək 

nolur...”; “Qouη nerəyə gedəsə-getsün, neylərsə eyləsün”, - dedi”. 

“Kitab”ın dilindəki çoxsaylı yazılış şəkillərinin müasir Azər-

baycan ədəbi dilindəki dil vahidlərinin leksik, morfoloji və sintak-

tik şəraitdə tələffüz formaları ilə səsləşdiyini arqumentləşdirən yu-

xarıdakı tutarlı faktlar digər həqiqətləri də söyləməyə imkan verir. 

Belə ki, bu faktlar ədəbi dilimizin orfoepik normalarının yaranma 

tarixinə işıq salır, qədim dövr şifahi ədəbi dilimizin ümumi mən-

zərəsi barədə dolğun təəssürat yaradır, 1300 il əvvəl yaşamış 

Azərbaycan türkünün şifahi nitqinin bu gün, əsasən, eynilə yaşa-

dığını sübut edir, ən ümdəsi isə “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilin-

də yazıldığını bir daha təsdiq edir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

366

 

III HİSSƏ 

                                      

 

“DƏDƏ QORQUD KİTABI” 

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏDİR 

 

Qorqudşünaslıqda “Kitab”ın hansı dildə yazılması  müba-

hisə obyekti olaraq qalmaqdadır. Elə buna görə  də bu məsələ ilə 

bağlı mövcud fikirləri saf-çürük etmək, problemin həlli yollarını, 

onun görünən və görünməyən tərəflərini müəyyənləşdirmək zəru-

rəti yaranır. İlk olaraq qorqudşünaslıqdakı fikirlərə diqqət yetirək: 

− V.V.Bartold “Dastan”ın coğrafi koordinatlarını  məhz 

Qafqaz mühiti ilə  əlaqələndirir və belə  qənaətə  gəlir ki, Dədə 

Qorqud adı ilə bağlı olan “Dastan”ın Qafqaz mühitindən kənarda 

yaranması qeyri-mümkündür (“Турецкий эпос и Кавказ”. Книга 

моего Деда Коркута. М.-Л., 1962, səh.19-129); 

− O.Ş.Gökyay “Kitab”ın dilindən bəhs edərkən əsası olma-

yan, qeyri-dəqiq fikirlər irəli sürür: XIV əsrdə Azərbaycan dili 

müstəqil bir dil kimi ortada yoxdur; “Dastan”ın dili Azərbaycan 

və qədim Anadolu dillərinin parçalanmadığı müştərək “səlcuq di-

li” hesab olunmalıdır... (Dedem Korkudun kitabı.  İstanbul, 2000, 

səh.CXCIV). Burada bir cəhəti də qeyd etmək yerinə düşür: 

O.Ş.Gökyay “Kitab”ın Azərbaycan dilində yazıldığını tutarlı fakt-

larla arqumentləşdirən türk alimlərinin mövqeyini də qəbul etmir. 

Bu hadisəyə münasibət bildirən F.Zeynalov və S.Əlizadə yazır: 

“O.Şaiq dastanların Azərbaycan dilində yazıldığını iddia edən 

M.Ergini tənqid edir. O, M.Erginin əlin qurusun, qulluq etmək, 

incimək, daşa dönmək, əylənmək (durmaq), beşikkərtmə və s. 

söz və ifadələri Azərbaycan dilinə aid etməsinə etiraz edir. Bizcə, 

burada O.Şaiq haqlı deyil...” (Tükənməz xəzinə. Kitabi-Dədə Qor-

qud. Bakı, 1988, səh.13); 

− Azərbaycan qorqudşünaslığının təməlini qoyan Əmin 

Abid “Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında vəsiqə-

lər” adlı məqaləsində “Dədə Qorqud” dastanını Azərbaycanda və 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

367

 

Şimali İranda yaşayan türklərin ədəbiyyatına aid ən qədim vəsiqə 

adlandırır” (Azərbaycanı öyrənmə yolu. 1930, N 3); 

− B.Çobanzadə “Dədə Qorqud” dastanının tədqiqi ilə məş-

ğul olan ilk alimlərdən biri kimi dəyərləndirilir. Burada A.Baba-

yevin dəqiqləşdirdiyi iki faktı eynilə  təqdim edirik: “...Alimin 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının arxivində 153-1957 şif-

ri ilə saxlanan şəxsi işindən öyrənirik ki, alim 1933-cü ilə aid 

elmi-tədqiqat hesabatında  yazır: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanla-

rının dili”  adlı elmi-tədqiqat işini tamamlamışam”. Bu cür faktlar 

onu deməyə  əsas verir ki, Azərbaycan qorqudşünaslığının  əsası 

heç də H.Araslı yox, Bəkir  Çobanzadə, Əmin Abid kimi alimlər 

tərəfindən qoyulub (hər iki alim repressiya qurbanı olub – 1937-ci 

ildə öldürülüb); B.Çobanzadə yazır: “Türk sistemli dillərdə bulu-

nan epik mahiyyətli və “Şahnamə” ilə, bizə görə, daha konkret və 

sıx  əlaqə saxlayan əsərlərdən də  qədim Azərbaycan türk dilində 

yazılmış olan “Dədə Qorqud” kitabıdır. Əvvələn, “Şahnamə” adı-

nın da göstərdiyi kimi, əsas etibarilə İran şahlarının dastanı olduğu 

halda, “Dədə Qorqud” oğuz xanlarının dastanıdır” (Şahnamə  və 

dünya epik ədəbiyyatı.  İnqilab və  mədəniyyət, 1934, N9-10; 

səh.27-29) (Adil Babayev. Bəkir Çobanzadə  və “Dədə Qorqud” 

dastanları. “Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destan-

ları”. Uluslararası Sempozyumu. Bildiriler kitabı. Ankara, 2011, 

səh.151-153). B.Çobanzadə fikirlərini elə dəqiq ifadə edib ki, əla-

və izahlara ehtiyac qalmır:  “... qədim Azərbaycan türk dilində 

yazılmış olan “Dədə Qorqud” kitabıdır”. 

− Ə.Dəmirçizadə “Kitab”ın Azərbaycan dilində yazıldığını 

bir neçə prizmadan təsdiqləyir: a) “Kitab”a türk dastan yaradıcılığı 

kontekstində yanaşaraq onun Azərbaycan türklərinə məxsus oldu-

ğunu əsaslandırır: “Alpamış özbəklərin, “Alpamıs” qazaxlarındır. 

İçərisində Alp-Bamsı, yəni Bamsı Beyrəyə aid xüsusi boy olan 

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları isə azərbaycanlılarındır”; 

b)“Dastan”ın yaranma, formalaşma tarixi ilə bağlı maraqlı mülahi-

zələr irəli sürür: “Buna görə də biz deyə bilərik ki, “Dədə Qorqud” 

dastanlarını IX-XII əsrlər arasında Azərbaycanda ümumxalq 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

368

 

Azərbaycan dilində azərbaycanlı dədələr, ozanlar yaratmış və yay-

mışlar; çox güman ki, təqribən bu dövrdə də həmin dastanlar top-

lanıb yazıya köçürülüb “Kitabi-Dədə Qorqud” düzəldilmişdir”; 

c)“Dastan”dakı qrammatik şəkilçilərə istinad etməklə onun Azər-

baycan dilində olduğunu xüsusi olaraq vurğulayır: “-andə, -əndə 

(Hər atanda on iki batman taş atardı). Bu şəkilçi indi də Azərbay-

can dilində canlıdır və digər türk  dillərindən Azərbaycan dilini 

fərqləndirici bir əlamət kimi işlənməkdədir (“Kitabi-Dədə Qor-

qud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.11, 13, 110). Müəllifin hər 

üç tezisi bütün parametrlərinə görə elmi və inandırıcıdır; 

− M.Ergin “Kitab”ın dilindəki çoxsaylı antroponim və to-

ponimlərin Azərbaycanla bağlılığını qeyd etməklə kifayətlənmir, 

eyni zamanda “Kitab”ın leksikası, frazeologiyası, morfologiyası 

və sintaksisinin daha çox Azərbaycan dili üçün səciyyəvi oldu-

ğunu göstərir (“Dedə Korkut Kitabı”. II, Ankara, 1963, səh.352). 

Burada o da vurğulanmalıdır ki, müəllifin bu cür fikirləri qorqud-

şünaslıqda xüsusi olaraq dəyərləndirilir; 

  − X.Koroğlu “Oğuz qəhrəmanlıq eposu” əsərində (Bakı, 

1999) “Dədə Qorqud kitabı”nı  təkcə Azərbaycan yox, həm də 

türk, türkmən oğuznaməsi kimi səciyyələndirir: “Qorqud Kita-

bı”nda yalnız müasir türk dilində rast gəlinən leksik-qrammatik 

elementlər də az deyil, onda belə bir qənaətə gələrik: “Qorqud Ki-

tabı” müasir türkmən, azərbaycanlı və türklərin əcdadları – oğuz-

lar tərəfindən yaradılmış  mədəniyyət abidəsidir. Ancaq abidənin 

əsas formalaşma prosesi Qafqazda, xüsusilə Azərbaycanda keç-

mişdir. Onda Azərbaycan elementlərinin, o cümlədən də dilində, 

üstünlük təşkil etməsinin səbəbi də elə budur...” (səh.211). Müəl-

lifin bu fikirləri ilə razılaşmaq olar. Digər fikirləri isə ziddiyyətli 

və qeyri-elmidir. X.Koroğlu yazır: “Konsonontların təhlili isə ək-

sər halda müasir  türkmən dilinin xeyrinə olan material verir. Mə-

sələn, “t” və “p” samitlərinin Azərbaycan dilində cingiltili “d”,“b” 

variantlarının olduğu sözlərdə, məsələn, “tayı” – “ananın qardaşı” 

(azərbaycanca “dayı”),“parmak” – “barmaq” (azərbaycanca) və s.” 

(səh.210). Bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Belə ki, bir sıra sözlərin  

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası