Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

O’zbek oilalarida tarbiya jarayonida qo’llaniladigan metodlar 
Ijobiy metodlar 
Salbiy metodlar 
So’rash
 
Arazlashish
 
Sovg’a berish
 
Talab qilish 
 
Ayblash
 
Homiylik qilish
 
Tasalli berish
 
Bahslashish
 
Qarg’ash 
Ta’birlash
 
Begona qilish
 
Xo’mrayish 
Ta’kidlash
 
Biriktirish
 
Zorlanish
Taqdirlash
 
Bitim tuzish
 
Aldash
 
Buyurish
 
Girgiton bo’lish
 
Bachkanalashish
 
Va’da olish
 
Tahsinlash
 
Vaysash
 
Ta’qiqlash
 
Tenglashish
 
Gij-gijlash
 
Hamdard bo’lish
 
Tergash
 
Gina qilish
 
Hurmat qilish
 
Uyaltirish
 
Yomonlash
 
Kafil bo’lish
 
Shavqlantirish
 
Zarda qilish
 
Kengashish
 
Erkalatish
 
Ko’r-ko’rona ishonish
 
Koyish
 
Yalinish
 
Majbur qilish
 
Kuzatish
 
O’ynatish
 
Nizo keltirib chiqarish
 
Ko’rsatish
 
O’rgatish
 
So’kish
 
Maqtash
 
O’qitish
 
Urishish
 
Nasihat qilish
 
Qaytarish
 
Ishonchisizlik bildirish
 
Ovutish
 
Hazillashish
 
“Men”ligini tan olmaslik 
Odatlantirish
 
 
 
Oqlash
 
 
 
Tushuntirish 
 
Ishonch bildirish 
 
Baholash 
 
Talab va uning tarbiyaviy ta’sirchanligi.
Oilada bolalarning muayyan 
xarakterga ega bo’lishlari, shuningdek, ular tomonidan ma’lum xatti-harakatlar 
sodir etilishini ta’minlashga xizmat qiluvchi samarali metodlardan biri – talab 
sanaladi. Mohiyatiga ko’ra talab quyidagi ikki maqsadni amalga oshirishga 
yo’naltiriladi. Xususan: 
1)
bolalarning ijtimoiy-foydali faoliyatini tashkil etishga rag’batlantirish. Ushbu 
o’rinda talab ota-onalar hamda bolaning hayotiy maqsadlari birligiga erishish 
ta’minlanadi, jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy me’yorlar 
in’ikosining bolalar xulq-atvori, xatti-harakatlari, shuningdek, ijtimoiy faoliyati 
jarayonida aks etishi uchun zamin yaratadi; 

---

106 
2)
bolalarni oila manfaati yoki ota-onalarning xohish-istaklarini ro’yobga
chiqarish yo’lida muayyan xatti-harakatlarni amalga oshirishga undash.
Bu vaziyatda ota-onalarning talablar aksariyati bolalarning yosh, psixologik va 
shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq kelmaydi. Natijada talablar garchi ijobiy 
mazmunga ega bo’lsa-da, kutilgan samarali ta’minlamaydi. Aksincha, bolalarda 
ularga nisbatan jiddiy norozilikni keltirib chiqaradi. 
Talab o’z mohiyatiga ko’ra ikki: bevosita va bilvosita kabi turlarga bo’linadi. 
Ayni o’rinda talabning asosiy turlarining mohiyatini ta’riflash maqsadga 
muvofiqdir.
Talabning u yoki bu turini tanlash pedagogik vaziyatning hisobga olinishiga 
bog’liq. Bevosita talablarning qo’yilishi uchun zarur omil bo’lib xizmat qilinuvchi 
pedagogik vaziyatda quyidagi ikki holat yuzaga keladi va ular qo’yilayotgan 
talabning to’la bajarilishi uchun imkoniyat yaratadi:
1)
tarbiyalanuvchining muayyan talabni qo’yayotgan sub’ektga nisbatan munosabati; 
2)
tarbiyalanuvchining bajarilishi talab etilayotgan faoliyatga bo’lgan munosabati.
Mavjud munosabatlarni ijobiy, betaraf va salbiy kabi guruhlarga bo’lish 
mumkin. Biroq, tarbiyaviy faoliyat amaliyotida bunday munosabatlarning ko’plab 
ko’rinishlari kuzatiladi. 
Bevosita talab ota-onalarning “Faqat shunday qilasan” degan umumiy formula 
yordamida ifodalanuvchi murojaati bo’lib, u qat’iy, dadil ohangda ifodalangan va 
aniq ko’rsatmaga asoslanadi. Bunday holatda bolalarni harakatga undovchi omil – 
talabning o’zi hisoblanadi. 
Bevosita talab bola tarbiyasining boshlang’ich bosqichida ayniqsa ta’sirchan 
bo’ladi. Samimiy, oshkora, ishonarli, qizg’in va qat’iy talab bo’lmasa, bolani 
tarbiyalab bo’lmaydi. Agarda tarbiya jarayonida ota-onalar talablarni qo’yishda 
ikkilansalar, ularning bolalar tomonidan to’laqonli bajarilmasligiga e’tiborsiz 
munosabatda bo’lsalar, qo’yilayotgan talab pedagogik jihatdan muayyan 
ahamiyatga ega bo’lmaydi. Shuningdek, ota-onalar bunday vaziyatlarda o’z xatti-
harakatlari jiddiy xatoga yo’l qo’yadilar.
Bolalarning yangi yo’nalish va mazmunga ega faoliyatlarini tashkil etish 
jarayonida ham bevosita talab zarur. Mazkur o’rinda bevosita talab mohiyatiga 
ko’ra yo’l-yo’riq berish kabi namoyon bo’ladi. Bevosita talab aksariyat 
vaziyatlarda farzand ota-onalarining fikri yoki ma’lum faoliyatga nisbatan betaraf 
munosabatda bo’layotgan bo’lsa qo’llaniladi. Qayd etilayotgan jarayonda bevosita 
talabning quyidagi qoidalarga muvofiq bo’lishi muhim ahamiyatga ega: 
1)
talab ijobiy mazmunga ega bo’lishi, bolalarni aniq xatti-harakatlarni tashkil 
etishga yo’naltirishi, ular tomonidan tashkil etilayotgan muayyan harakatlarni 
ta’qiqlash yoki to’xtatishga xizmat qilmasligi lozim. Albatta, tarbiya jarayonida 
ma’lum ta’qiqlardan bolalar belgilangan ijtimoiy xulq-atvor qoidalarni 
buzganlarida samarali foydalanish zarur. Biroq talablarning faqatgina ta’qiqlardan 
iborat bo’lishi pedagogik jihatdan noto’g’ridir. Talablarning qo’yilishidan 
ko’zlangan asosiy maqsad ular e’tiboriga bolalarning ijobiy xulq-atvori va faoliyati 
uchun harakat dasturining berilishi bilan tavsiflanadi. 

---

107 
2)
bevosita talab aniq maqsadga yo’naltirilgan, to’laqonli ifodalangan 
mazmunga ega, aniq va tushunarli bo’lishi lozim. Dastlabki paytlarda bolalarning 
yangi harakatlarini rag’batlantirganda talab yo’l-yo’riq berish bilan qo’shilib 
ketganday bo’ladi. Bunday holat talablar mazmunini soddalashtirib, mohiyatini 
aniq yoritib beradi; 
3) ota-onalar tomonidan ifodalanayotgan har bir oqilona talab, albatta, 
bajarilishi, yakuniga etkazilishi kerak. 
Shuni yodda tutish kerakki, har bir yangi talabning bajarilishi ota-onalar 
tomonidan qo’yiluvchi navbatdagi talablarining kuchi va ta’sirchanligini oshiradi, 
bolada ota-onasining irodasiga ongli yondashish odatini shakllantiradi. Har bir 
bajarilmagan talab esa, aksincha, navbatdagi talablarning samaradorligini 
pasaytirdi. 
Bevosita talablarning ijrosi haqida so’z yuritilganda, ularning qat’iy, ishonarli 
ohangda bayon etilishi muhim ekanligiga e’tiborni qaratish talab etiladi. U vazmin, 
jiddiy holatda ifoda etilishi, baqiriqqa, bolani haqorat qilishga aylanib qolmasligi 
kerak. 
Bilvosita talablarda ota-onalarning maqsadi to’g’ridan-to’g’ri ifodalanmay, 
balki, bir qadar yashirin tarzda bo’ladi. Talabalarni qo’yishda rag’batlantirishdan 
ham foydalaniladi. Rag’batlantirish omili sifatida faqat talabning o’zidan emas, 
balki bir qator psixologik omillar, ya’ni, bolaning ichki kechinmalari, his-
tuyg’ulari, hayotiy ehtiyojlari va qiziqishlariga tayaniladi. Bevosita talablarni 
mohiyatiga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’lish mumkin: 
1.
Ota-onalarning farzandlariga bo’lgan ijobiy munosabatini ifodalovchi 
talablar. Bular – iltimos, ishonch, ma’qullashdir. Ayni o’rinda ularni 
ijobiy talablar
deya nomlash mumkin. 
2. Ota-onalarning bolalarga bo’lgan munosabatini yaqqol ifodalovchi
hamda farzandlarni muayyan faoliyatga rag’batlantiruvchi munosabatlar 
mohiyatini yorituvchi talablar. Bular – maslahat, sha’ma, shartli talab va o’yin 
shaklidagi talabdir. 
3. Bolalarning u yoki bu axloqiy xislatlariga salbiy munosabatni namoyish 
etuvchi talablar. Bular – ishonchsizlik bildirish va do’q qilishdir. Ularni 
salbiy 
talablar
deb atash mumkin. 
Talab mazmun jihatidan ham, shakl jihatidan ham rivojlanib boradi. Yuqorida 
aytib o’tilganidek, pedagogik vaziyatlar o’zgarmas holat emas, ular doim o’zgarib 
turadi. U yoki bu metodlarni tatbiq etib, bolalar faoliyatida muvaffaqiyatga erishar 
ekanlar ota-onalar mavjud vaziyatning zarur yo’nalishida rivojlanishini boshqaradi. 
Ota-ona bevosita talablarni qo’yar ekan, bolalar bilan muayyan munosabatlarga 
kirishadi va ayni vaqtda ularda bajariladigan faoliyatga munosabatni shakllantiradi. 
Shu bilan u bevosita talablarning muvaffaqiyatli tatbiq etilishi uchun shart-sharoit 
hozirlaydi. 
Shu bilan birga, tarbiya jarayonida ijobiy talablardan ko’proq foydalanilayotgan 
oilalarda ota-onalarning bolalarni hurmat qilishlari, ularga nisbatan mehribon 
ekanliklariga guvoh bo’ldik. Shuningdek, bunday oilalarda bolalar tomonidan ota-
onalar tomonidan bildirilayotgan ko’rsatmalarning aniq bajarilishi kuzatildi. 
Aksincha, salbiy metodlarni suiiste’mol qiladigan ota-onalarni bolalar hurmat 

---

108 
qilmaydilar, oilada intizom mavjud emas, tarbiyaviy jarayon samarali tashkil 
etilmaydi. 
Bu albatta, tasodifiy emas. Bolalarga ijobiy munosabatda bo’ladigan, ularga 
bo’lgan munosabatlarini ishonch bilan ifodalaydigan ota-onalarning o’z 
faoliyatlaridan qoniqish hosil qiladi. Bunday muhitda bolalar bilan ota-onalarning 
samimiy munosabatlari rivojlanadi. Va aksincha, ota-ona bolalar faoliyatini 
nazorat qila olmasa, ularda ma’naviy-axloqiy sifatlarni, shuningdek, ijtimoiy-
foydali mehnatni tashkil etish ko’nikmalarini shakllantira olmasalar tarbiyasi 
samaradorligi to’g’risida so’z yuritish befoydadir. Bunday oilalarda tarbiyaviy 
jarayon doimiy do’q-po’pisa, asabiylik asosida tashkil etiladi.
Shunday qilib, oila muhitida tarbiya metodlaridan samarali foydalanish, 
bolalarni ijtimoiy-foydali mehnatga o’rgatish alohida o’rin tutadi. Shuning uchun 
ham bolalar bilan yaxshi munosabat o’rnatish uchun ijobiy metodlarni ko’proq va 
salbiy metodlarni kamroq ishlatish zarur.