I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

türkcəsi, türk ləhçələrinin ən gözəli, ən işlənmişi, ədəbiyyat və elmi baxımından ən zənginidir. O 

halda, göstəriləcək maneələrə baxmayaraq İstanbul türkcəsini ədəbi dil olaraq mənimsəmək, bütün 

türklər üçün milli bir vəzifədir. Bu vəzifə yerinə yetirildiyində, bütün türklər dil və ədəbiyyatda 

ortaq və tək bir ulus durumuna gəlir [4, 62]. 

XX əsrin əvvəllərində Türk xalqları arasında sözlər kimi terminlərin də ortaq olmasına, yəni 

bütün türklərin ortaq bir ədəbiyyat və elm dili olması məsələsi də diqqət çəkir. Ziya Gökalp bu 

məsələ haqqında yazırdı ki, Rusiyadakı türklər terminlərini ruscadan, Çindəki türklər çincədən, biz 

fransızcadan alsaq, türkcələrimiz bir-birindən uzaqlaşar. Halbuki ərəbcə və əcəmcədən ya da 

türkcədən alsaq, tam əksinə bir-birilərinə yaxınlaşarlar [4, 20].  

Birinci Türkoloji Qurultay o dövrdə dünyanın bütün şərqşünaslarının və türkoloqlarının 

marağına səbəb olmuşdu. Bəzi elm adamları qurultayda iştirak edə bilməsələr də, təbrik teleqramı 

göndərirlərdi. Belə ki, Danimarka tarixçisi, dilçisi, Rusiya Elmlər Akademiyasının üzvü Vilhelm 

Thomsen (1842-1927) da qurultaya  təbrik teleqramı göndərmişdi. 

Görkəmli filoloq alim, professor Bəkir Çobanzadə Vilhelm Thomsenin türkologiya sahəsində 

xidmətini yüksək qiymətləndirmişdir: Thomsenin ölümü ilə türkologiya sahəsində şərəfli və bütün 

elm aləmi üçün faydalı və maraqlı kəşflərlə dolu olan və on doqquzuncu əsrin ikinci yarısından 

başlayan bir dövr başa çatır [5, 279]. 

Birinci Türkoloji Qurultayın son toplantısı 6 mart 1926-cı ildə şənbə günü keçirilir. Bağlanış 

nitqini Atam Əliyev rusca oxudu. Qurultayda bunlardan bəhs etdi: "Tarixdə bundan öncə heç bir 

təcrübə olmadığı halda, ilk dəfə qurultaya dəvət edə bilmək çətin bir məsələ idi. Şərqdə iki mühüm 

inqilab oldu. Birincisi, Anadolu türkləri xəlifəliyi qaldırdılar. İkinci inqilabı Azərbaycan etdi: Yeni 

əlifabanı aldı. Qurultay icad edilməmiş, bir qafadan çıxmamış, fəqət onu hayatın özü 

doğurmuşdur". Atam Əliyev həmin nitqi bir də türkcə öz ləhcəsiylə təkrar etdi [2, 25].  

Azərbaycan mütəfəkkiri Əli Turanın Birinci Türkoloji Qurultay haqqındakı qeydlərində ortaq 

əlifba və ortaq ədəbi dil məsələləri ətrafında  müzakirələrin aparıldığı yazılmışdır. Türk xalqlarının 

ümumi əlifbası ilə əlaqədar məsələni  işıqlandıran Əli bəy Hüseynzadə konqresdə ərəb, kiril və latın 

hərfləri ərtafında müzakirələrin aparıldığını bildirərək, Türk qövmləri arasında ortaq hərflərin latın 

əlifbası olmasına daha çox üstünlüyünü göstərmişdir. Birinci Türkoloji Qurultayında Türkiyə 

türkçəsinin Türk dünyasında ortaq dil olaraq qəbul edilməsi məsələsi müzakirə mövzusu olmuşdu.  

Əli bəy Hüseynzadənin qeydləri Birinci Türkoloji Qurultay haqqında, eyni zamanda o dövrün 

Türk xalqlarının düşüncəsini geniş şəkildə əks etdirir. Qurultayda ortaq hərflərin və ortaq ədəbi 

dilin hazırlanması ilə əlaqədar fikirlər irəli sürülsə də, bu gerçəkləşmədi. Əli Turanın qeydlərini 

təqdim edən Hilmi Ziya Ülkən yazmışdır ki, qurultayda olan üzvlərdən əksəriyyətinin qəbul etdiyi 

bu fikirlərin sonradan necə pozulduğu və tam əksinə bir yola girildiyini söyləməyə lüzum yoxdur. 

Bu təzadlı davranış, gerçəklərin siyasətə qurban edildiyinin çox acı bir arqumentidir  

1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda danışanlar türk qövminin 

mədəniyyət bağlarının qopmaması naminə çalışdılar. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 18 iyun 

2001-ci ildə verdiyi fərmanla 1 avqust 2001-ci ilə qədər Azərbaycan Respublikası latın qrafikasına 

keçmiş, 9 avqust 2001-ci il verdiyi fərmanla hər il 1 avqust tarixi Azərbaycan Respublikasında 

Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili günü kimi qeyd edilməyə başlamışdı. Bu fərmanlar 

Azərbaycan xalqının, ümumiyyətlə,  türk xalqlarının mədəniyyət bağlarının birləşməsi baxımından 

böyük elmi və mədəni hadisədir. 

Türk xalqlarının ortaq bir əlifbada yazıb, ortaq dildə danışmaları üçün ortaq əlifba və dilin 

hazırlanması məsələsi XX əsrin əvvəllərində olduğu kimi XXI əsrdə də aktual bir məsələdir.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

120

1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır. 

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 18 fevral 2016-cı ildə  Birinci Türkoloji 

Qurultayın 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Sərəncamı qurultayın Türk xalqlarının, o 

cümlədən, Azərbaycan xalqının həyatında mühüm tarixi hadisə olmasının parlaq ifadəsidir. 

Beləliklə, Hilmi Ziya Ülkənin Əli bəy Hüseynzadənin qeydləri əsasında yazdığı əsərlər 1926-

cı ildə keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayın tarixi mahiyyətini, həmin dövrün düşüncə tarixini  

öyrənmək baxımdan böyük bir əhəmiyyət daşıyır.    

 

ƏDƏBİYYAT 

1. Ülken Hilmi Ziya. Türkiyede çağdaş düşünce tarihi. İstanbul, 1994   

2. Ülken  Hilmi  Ziya. Türkçülüğün ve Türk Sosyalizminin babası  Ali Turan (II). Yeni İnsan 

Dergisi,  C. I, S.  85,  s. 6-11; 23-28. Ocak 1970. 

http://www. huseyinzadealituran. com  

3. Ülken Hilmi  Ziya. Prof. Ali Turan'ın (Hüseyinzade) 1926'da Bakü'da toplanan I Türkoloji 

Kongesinde aldığı notlardan. X. Türk Dili Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1963'den 

ayrıbasım. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1964. s. 143-147    

4. Gökalp Ziya. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. İstanbul, 2010  

5. Çobanzadə Bəkir. Seçilmiş əsərləri. Nəşrə hazırlayan və ön sözün müəllifi: fil.e.d. 

Məmməd Adilov. II cild. Bakı, 2007 

 

 

 

                                                                                                                                   Aytən İmanova 

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, elmi işçi 

 

QUZEY AZƏRBAYCANDA MİLLİ İSTİQLAL VƏ TÜRK BİRLİYİ İDEYALARININ 

YAYILMASINDA  MƏTBUATIN ROLU (1875-1918) 

Xalqın milli xarakterini müəyyən edən xüsusiyyətlər uzun əsrlər boyu tarixi inkişafprosesində 

və bu prosesin özünəməxsusluğunu əks etdirərək yetişir, cilalanır və millətin, milli mədəniyyətin, 

milli şüurun təşəkkülünə zəmin yaradır. Milli şüurun oyanışı millətin öz əslini-kökünü, tarixini 

tanıması problemi ilə sıx bağlıdır. İlkin əlamətləri XIX əsrin ortalarından təzahür etməyə başlayan 

maarifçilik və milli oyanış hərəkatı əsrin 70-80-ci illərindən getdikcə dərinləşərək XX əsrin 

əvvəllərində milli şüurun siyasiləşməsi ilə milli-azadlıq mübarizəsinə çevrilir. 

XIX əsrin 70-ci illərinə qədərki maarifçilikdə yeni yanaşma, anadilli ədəbiyyatın və ədəbi 

dilin inkişafının sürətlənməsi kimi müsbət meyllər artıq özünü göstəriridi. Rusiyanın Şimali 

Azərbaycanı işğalından sonra çar hökumətinin burada İranın nüfuzunu itirmək üçün fars dilini 

məhdudlaşdırması ilə görkəmli mütəfəkkirlər, ədəbiyyat xadimləri və ümumiyyətlə, ziyalılarımızın 

bir çoxu yerli xalqın mədəni inkişafının geridə qalmasının, doğma dilindən məhrum olmasının 

fərqinə varmış və bu geriliyin aradan qaldırılması üçün maariflənmənin vacibliyini təbliğ etməyə, 

işğalçı hakimiyyətin mənfi xüsusiyyətlərini ifşa etməyə başlamışdılar.  XIX əsrin sonlarnıa doğru 

“Əkinçi” qəzetinin simasında milli mətbuatın yaranması ilə maarifçilik və milli özünüdərk 

prosesinin yeni mərhələsi başlanır. Bu dövrdə milli ideyaların rüşeymlərinin yaranması, xalqın 

kütləvi şəkildə maariflənməsi, türk millətinin oyanışı, milli və dini birlik ideyasının yayılmasında 

“Əkinçi” və ondan sonra yaranmış milli dövrü mətbuatın müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur.  

Azərbaycan kəndli təbəqəsinin Rusiyada təhsil almış ilk nümayəndəsi olan Həsən bəy Zərdabi 

belə hesab edirdi ki, müsəlman cəmiyyətində hökm sürən ətaləti, millətin problemlərinə etinasızlığı 

aradan qaldırmaq, xalqı cəhalətdə saxlamaq cəhdlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün ictimaiyyətə 

birbaşa müraciət etmək labüddür. Məhz bu dövrdə H.Zərdabi xalqın maariflənməsində daha fəal 

iştirak etmək,  eyni dildə danışan cəmiyyəti həm də eyni məqsəd uğrunda birləşdirmək üçün 

Azərbaycan dilində qəzet nəşr etdirməyi qərara alır. Onun fikrincə, “...ölkənin qəzeti onun güzgüsü 

olmalıdır. O, xalqın cəkdiyi əziyyətləri, düçar olduğu məşəqqətləri olduğu kimi əks etdirməlidir ki, 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

121

onun hər bir oxucusu güzgüdəki əksi kimi, xalqının vəziyyətini görsün”[5, səh.91]. Ana dilində 

mətbuat orqanının yaradılması həm də cəmiyyətin bir-birindən ayrı düşmüş ziyalı təbəqəsini 

birləşdirməyə xidmət etməli idi. 

H.Zərdabi uzun sürən mücadilədən – üç ildən sonra ana dilində qəzetin nəşrinə rəsmi 

dairələrin icazəsini ala bildi. Hakimiyyətin qəzetin nəşr olunması üçün qoyduğu şərtlərin ən 

başlıcası o oldu ki, qəzet siyası istiqamət daşımamalı, yalnız əkinçilik və təsərrüfatla bağlı əhalini 

maraqlandıracaq məsələləri işıqlandırmalı idi. Bütün çətinliklərə və məhdudyyətlərə baxmayaraq 

nəhayət, 1875-ci ilin iyun ayında “Əkinçi”nin ilk sayı çapdan çıxdı. Rusiyada türkcə ilk qəzetin 

nəşri bütün müsəlman aləmini silkələmişdi. “Əkinçi”nin nəşri münasibətilə Rusiyanın müxtəlif 

bölgələrində – Omsk, Tümen, Çistopol, Orenburq, Ufa, Krım və Volqaboyunda yaşayan 

müsəlmanlar H.Zərdabini təbrik etmişdilər.  

Zaman keçdikcə senzuranın qoyduğu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, “Əkinçi”nin səhifələrində 

yayınlanan materialların məzmunu və sətiraltı mənasında siyasi çalarlar özünü büruzə verməyə 

başlayırdı. Həsən bəy Rusiyada “əvvəlinci türk qəzeti” olan “Əkinçi” vasitəsilə Azərbaycanın 

sosial-siyasi və mədəni tarixində ilk dəfə milli hərəkatın ideoloji prinsiplərini işləyib hazırladı. 

Zərdabiyə görə, millətin var olması üçün onun əzmkar və mübariz olması vacibdir, bu xüsusiyyətlər 

isə yalnz öz siyasi və iqtisadi vəziyyətini dərk edən millətlərin nümayəndələrinə xas ola bilərdi. 

Həsən bəy, Rusiya dövləti tərəfindən ilhaqın bəzi müsbət cəhətlərinin (Azərbaycan ərazisinin, 

müvəqqəti də olsa, beynəlxalq çəkişmə hədəfi olmaqdan qurtulduğunu, daxili müharibələrin 

bitdiyini, bununla da nisbi asayişin bərqərar olduğunu) olduğunu inkar etmir, lakin mənəvi köləliyin 

təzyiqi altında və siyasi asılılıqda olan bir xalqın adından “yaşamıımızdan razıyıq” söyləməyi qəbul 

etmirdi[5, səh.92]. Həsən bəy millətin öz azadlığı uğrunda mübarizəyə qalxması üçün keçmişini və 

indisini düzgün anlamasının vacibliyini gözəl başa düşürdü və buna görə də qeyd edirdi ki, tarixi 

hadisələri əks etdirən siyasi anlayışlar düzgün ifadə olunmalı və yerində işlədilməlidir. 

H.Zərdabi üçün qarşıda duran əsas məsələ xalqının bir millət olaraq varlığını və birliyini 

yaratmaq məsələsi olmuşdur. Onun fikrincə, bu məqsədə nail olmaq üçün iki mühüm amilin 

mövcudluğu ən vacib şərtlərdən idi. Bu amillər isə dil və din birliyi idi: “...hər tayfa gərək ki, iki 

şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylər hər tayfanın dirəkləri hesab olunurlar və onların tayfa olmağına 

səbəbdirlər. Bu şeylərin birisi dil və birisi din və məzhəbdir. Elə ki, bunların birisi əldən getdi, 

tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə, tayfa qeyri tayfalara qarışır, mirur ilə yox olur”[5, 

səh.94]. Həsən bəy “Dil birliyi” məqaləsində Rusiya dövlətinin tərkibindəki müsəlmanların etnik 

mənşəyinin türki, dillərinin türk dili olduğunu, lakin müxtəlif şivələrə bölündüyünü qeyd edərək, dil 

birliyinə nail olmağın vacibliyi haqqında yazırdı: “...bizlərə vacibdir ki, indi vaxt keçməmişdən dil 

birliyi dalıncan olub bir ümumi dil bina edib, bu ümumi dildə yazıb-oxuyaq...”[4, səh.201]. Onun 

fikrincə, yalnız bu halda Rusiya ərazisinin müxtəlif bolgələrində yaşayan türklərin bir-biri ilə 

yaxınlaşması, mədəni baxımdan birləşməsi, güclənməsi və gələcək inkişafı mümkün ola bilərdi. 

H.Zərdabi Qafqaz, həmçinin bütün Rusiya türklərinin din birliyi ətrafında birləşmsinə də 

xüsusi əhəmiyyət verir və bunu millətin tərəqqisi üçün vacib şərt sayırdı. O, belə hesab edirdi ki, 

din hər bir millətin mənəviyyatının əsas özəyidir, hər bir millətin borcudur ki, bu mənəvi mirası və 

onun müqəddəs kitabını mənəvi işğaldan, məhv olmaqdan qorusun və cəhalətdən, mövhumatdan 

uzaq, siyasiləşməmiş şəkildə özundən sonrakı nəsillərə ötürsün. H.Zərdabi dil birliyi və mədəni 

türkçülüklə bağlı cəsarətli konkret fikirlərlə çıxış edirdi. Həsən bəy Azərbaycan türkcəsi ilə 

Osmanlı dövlətinin rəsmi dili arasında cüzi fərqin olduğunu, lakin “...onların arasında...birindən o 

birinə tərcümə etməyə...” ehtiyac olmadığını qeyd edirdi[4, səh.201]. 

1877-1878-ci illər başlanmış Rus-Türk müharibəsi ilə əlaqədar çar senzor nəzarəti 

“Əkinçi”nin qapanmasına qərar verdi. Lakin qəzetin səhifələrində nəşr olunan geniş polemikalar 

artıq işini görmüşdü. “Əkinçi”nin mücadiləsinin əsas məqsədi olan milli birlik fikri artıq dövrün 

ziyalılarının yazılarında daha tez-tez təkrarlanmağa başlamışdı. XIX əsrin sonlarına doğru “Əkinçi” 

qəzetinin simasında milli mətbuatımızın yaranması ilə maarifçilik və milli özünüdərk prosesinin 

yeni mərhələsi başlandı. Milli azadlıq hərəkatının şərti olaraq, “Əkinçi” adlanan bu dönəmində 

(1875-1905-ci illər) “türk milləti” anlayışı gündəmə daxil edildi, anadilli yeni tipli məktəbin və 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

122

mətbuatın yaradılması zərurəti siyasi bir proqram kimi irəli sürüldü, milli birliyin yaradılmasının 

labüdlüyü aydınlaşdı. 

“Əkinçi”nin nəşri dayandırıldıqdan sonra, 1879-cu ildə Tiflisdə “Ziya” adlı qəzet nəşrə 

başladı. Qəzetin naşirləri burada mətbəə qurmuş Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşları idi. Əsasən dini 

mövzularda yazan bu qəzet qapadıldıqdan sonra (1881) onlar “Ziyayi-Qafqaziyyə” qəzetini təsis 

etdilər (1884-84). Qardaşlar bu qəzetlə paralel “Kəşkül” adlı həftəlik dərginin nəşrinə başladılar. Bu 

qəzetlərin yazılarında da Azərbaycanda işlədilən yerli ədəbi türkcə Osmanlı türkcəsi ilə 

yaxınlaşdırılırdı və kimlik arayışı üzərində daha sıx dayanılırdı. “Kəşkül”ün 14 noyabr 1890-cı il 

tarixli 115-ci sayında “Avam gəzmək – yuxu görməkmi dedin?” adlı məqalə buna gözəl sübutdur[2, 

səh.46]. Əcnəbi qonağın Tiflisdə yerli bir kişidən millətini soruşması və sonradan bu sual ətrafında 

qurulan dialoqda millət anlayışının mahiyyəti açılır, Azərbaycan millətinin “tatar”lardan fərqli dilə 

və adət-ənənəyə mənsub olduğu və Arazın o tayında da eyni millətin nümayəndələrinin yaşadığı 

vurğulanır. Bu isə Azərbaycan torpaqlarının iki dövlət arasında işğalının açıq bədii ifadəsi demək 

idi. “Kəşkül” qəzetində dərc edilmiş yazılar içərisində Məhəmməd ağa Şahtaxtlının məqaləsində 

“Bir az da özümüzdən ki, Azərbaycan türkləriyik, danışaq” çağırışı səslənir. Rus isilasından əvvəl 

indiki rus Zaqafqaziyasının müstəqil və yeganə sahibinin Azərbaycan türkləri olduğu, İran 

əhalisinin əksəriyyətini də azərbaycanlıların təşkil etdiyiyi və Qafqaz tayfaları arasında coxluq 

təşkil etdiyi qeyd olunur. Şahtaxtı Azərbaycan türkcəsi ilə Osmanlı türkcəsini eyni dilin müxtəlif 

ləhcələri olduğunu bildirir və sübut üçün alman  və fransız dillərində olan müxtəlif ləhcə fərqlərini 

nümunə gətirirdi. “Kəşkül” hökumətin təzyiqi ilə nəşrini dayandırdıqdan sonra (1891) Ünsizadə 

qardaşları yeni mətbu orqanı – “Azərbaycan” qəzetinin nəşri üçün müraciət edirlər. Lakin onların 

bu müraciəti rədd edilir.  

1897/1898-ci illərdə xeyriyyəçi milyoner H.Z.Tağıyevin maliyyə dəstəyi ilə nəşr olunan 

“Kaspi” qəzeti ətrafında dövrün siyasi türkçülük cərəyanının gənc nümayəndələri Ə.Topçubaşov, 

Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev toplanmışdı. Qəzetin redaktoru Ə.Topçubaşov idi. Rus dilində nəşr 

olunan qəzetdə millətin maariflənməsi, əsasən də qadın təhsili ilə bağlı müxtəlif yazılar dərc 

edilirdi.  

XIX əsrin son onilliklərində Azərbaycan mətbuatının etnik kimlik axtarışı və Türk birliyi 

cəhdləri İsmayıl bəy Qaspirinskinin 33 il aramsız olaraq nəşr etdirdiyi “Tərcüman” qəzetinin 

ideyaları ilə üst-üstə düşür. Dövrü mətbuatın yazıları Azərbaycan ziyalılarının yeni əsrə yeni 

göstəricilərlə qədəm qoyduğunun əyani sübutudur. XX əsrin əvvəllərində ziyalılarımzın sayı xeyli 

artmış, onların əksəriyyəti təhsilini Avropa məktəblərində davam etdirmək imkanı əldə etmişdi. 

Onlar artıq xalqın problemlərini açıq və konkret dilə gətirir, fəaliyyət sahələrini daha da 

genişləndirirdilər.  

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanın ictimai fikrində milli oyanış, milli özünüdərk vəmilli istiqlal 

düşüncələrinin inkişafının intibah dövrüdür. Bu dövrdə milli ideologiyanın siyasi xarakter alması 

mətbu yazılarda da özünü büruzə verirdi. Azərbaycan dövrü mətbuatında dərc edilən yazılarda artıq 

milli ideologiyanın konkret fəaliyyət proqramı formalaşırdı. Bizcə, bu proqram qarşısına üç əsas 

məsələni həll etməyi məqsəd qoymuşdu: 1) Ortaq türk ədəbi dili konseptinin gerçəkləşdirilməsi; 

2)Dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş türklərin ideoloji-kültür və siyasi birliyinə nail 

olunması; 3)Rusiya tərkibində yaşayan müsəlman türklərin arasında İslam dinindən ayrılmadan 

Avropa təhsilini yaymaq və İslam fikri ilə Avropa təhsilini qarışdırmaq.      

Zəmanəsinin görkəmli maarif xadimi M. Şahtaxtlı 1902-ci ildə Tiflis şəhərində “Qeyrət” adlı 

mətbəə açır.Mətbuat və fikir azadlığı tariximizdə xüsusi yeri olan, təsisçisi və baş redaktoru olduğu 

“Şərqi Rus» qəzetinin ilk sayını 1903-cü il mart ayının 30-da bu mətbəədə çap etdirir.  İstedadlı, 

həmçinin reformist jurnalist olan M. Şahtaxtlı həmin qəzetin səhifələrində liberal millətçilik, qadın 

azadlığı, dünyəvi elmlərin tədrisi, ana dilimizin problemləri ilə bağlı mütərəqqi fikirlər 

səsləndirərək Azərbaycan jurnalistikasına yeni nəfəs gətirir. 

M.Şahtaxtlıhaqlı olaraq “ilk azərbaycanşünaslardan biri”hesab olunur[5, səh.326]. Onun 

“Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı?!” məqaləsi“azərbaycanşünaslığın ilk elmi 

bünövrəsi, azərbaycançılığın ilkin minimum proqramı”hesab edilir[5, səh.330]. Bu məqalədə 

Şahtaxtlı ilk dəfə olaraq Azərbaycan ölkəsinin, xalqının və dilimizin adının müəyyən olunması 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

123

baxımından mühüm elmi-siyasi mülahizələr irəli sürmüş və bu məsələyə aydınlıq 

gətirmişdir.“Böyük bir hissəsi İrandan Rusiyanın payına düşmüş Azərbaycan mahalı – indiki 

Zaqafqaziyadır, əhalisi də türklərdir. Onları həm Şərq yazıçıları, eləcə də Avropa coğrafiyaçıları və 

etnoqrafları başqa adla yox, ancaq “Azərbaycan türkləri” adlandırırlar. Gündəlik həyatımızda xalqın 

adını və dilinin adını iki sözlə ifadə etmək rahat deyil: məsələn, azərbaycanlı türk və yaxud 

azərbaycanlı türk dili. Ona görə də Zaqafqaziya müsəlmanlarını azərbaycanlı, Zaqafqaziya türk 

dilini isə “tatar dili” əvəzinə, “Azərbaycan dili” adlandırmaq məqsədəuyğun olardı”[7, səh.184]. 

M.Şahtaxtlı bu fikirlərini sonrakı əsərlərində daha da genişləndirmişdir və milli kimliyin 

müəyyənləşdirilməsi məsələsi onun bir çox məqalələrinin təhlil obyekti olmuşdur. M.Şahtaxtlının 

XIX əsrin 80-90-cı illərində belə bir ciddi, aktual, eyni zamanda, təhlükəli mövzunu qabardıb 

gündəmə gətirməsi böyük cəsarət tələb edirdi. Çünki çar Rusiyası işğal etdiyi Zaqafqaziyanın 

böyük bir hissəsinin Azərbaycan, burada yaşayan müsəlmanların isə türk olduğunu yaxşı bilirdi və 

onların Qafqaz türklərini “müsəlman”, yaxud “tatar” adlandırmalarıməqsədli olaraq Qafqaz 

türklərinin digər türk xalqları ilə eyni soydan olduğunu unutdurmağa xidmət edirdi. Lakin 

M.Şahtaxtlıya qədər milli kimlik və azərbaycançılıq mövzusunu kimsə açıq surətdə gündəmə 

gətirməmişdi. Milli kimlik axtarışı konsepsiyası onun sonrakı yaradıcılığında və qəzetin digər 

yazılarında da inkişaf etdirilmiş və dolayı yolla xalqa çatdırılmağa çalışılmışdır. M. Şahtaxtlının 

Azərbaycan mətbuatı tarixində əvəzsiz xidmətlərindən biri dəsonradan mətbəəni təmənnasız olaraq 

Mirzə Cəlilə verməsi və bu mətbəədə “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalının çap olunmasıdır. 

“Molla Nəsrəddin” jurnalı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan  ədəbiyyatının yeni nəsr üslublu 

ictimai-siyasi mətbu orqanı sayılır. Müəyyən fasilələrlə nəşr olunan jurnal 1906-1918-ci illərdə 

Tiflisdə, 1920-1921-ci illərdə 8 nömrə ilə Təbrizdə, 1922-1931-ci illərdə isə Bakıda nəşr olunur[1, 

səh.8].Jurnalın nəşri ilə milli mətbuatımızın tarixində ilk dəfə olaraq geniş oxucu kütləsi satirik 

mətbuat janrı ilə tanış oldu. “Molla Nəsrəddin” həm də azadlıq, demokratiya, tərəqqi uğrunda 

mübarizə meydanına çevrildi. Jurnalın ilk sayının üz səhifəsində verilən şəkildə yuxuya getmiş bir 

dəstə müsəlman təsvir olunur. Şərqin müdrik ağsaqqallarından hesab olunan Molla Nəsrəddin onları 

oyatmağa çalışır. “Molla Nəsrəddin”i dövrün ən müasir inqilabi məsələləri ilə yanaşı, Azərbaycan 

xalqının min illərdən bəri davam edib gələn dərdləri də çox düşündürürdü. Jurnalın səhifələrində 

millətin sivil inkişafı, onun təhsil və maarif işini düzgün və yüksək səviyyədə qurmaq yolları, 

Azərbaycan dilinin taleyi və problemləri, istiqlal mübarizəsinin yollarına həsr olunmuş məqalələr 

dərc olunurdu. “Molla Nəsrəddin” jurnalı xalqın maariflənməsi yolunda nəinki Azərbaycanın 

ziyalılar ordusunu öz ətrafında birləşdirmişdi, həmçinin başqa xalqların nümayəndələrini də öz 

ideyalarının təbliğatçısına çevirə bilmişdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının əməkdaşları O.Şmerlinq və 

Y.Potterin Azərbaycan mətbuatı tarixində xidmətləri əvəzsizdir[3, səh.63]. “Molla Nəsrəddin”in 

tarixi mübarizəsinin böyüklüyü onda idi ki, onun XX əsr Azərbaycan həyatının eybəcərliklərinə 

qarşı çevrilmiş bu amansız qəzəb və nifrətinin arxasında vətənə və xalqa böyük məhəbbət 

dayanmışdı. Bu, mübariz sevginin amalı vətəni və xalqı hər cür ictimai rəzalətlərdən xilas 

etmək,onu müasir dünyanın qabaqcıl xalqları sırasına çıxarmaq idi. 

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan siyasətinin, ictimai fikrinin və ədəbiyyatının görkəmli 

simalarının ümumi məqsəd uğrunda birliyinin ən bariz nümunəsi 1917-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş 

“Qardaş köməgi” adlı məcmuədir. Ömər Faiq Nemanzadə, Abddulla Şaiq, Əhməd Cavad, Hüseyn 

Cavid, Salman Mümtaz, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əli Nəzmi, Seyid Hüseyn, Tağı Şahbazi, 

Məmməd Səid Ordubadi və başqaları kimi müxtəlif əqidəli, müxtəlif yaşlı və müxtəlif sosial