Kasbiy psixologiya

Tayanch so‘z va iboralar: 
Mehnat ekspertizasi
- odamning konkret kasb bo
‘
yicha mehnatga 
yaroqliligini ma’lum mutaxassislar tomonidan aniqlanishi.
Professiografiya - 
insonga qo
‘
yiladigan talablar nuqtai-nazaridan kasblar va 
uning uz ichiga olgan ixtisosliklarini umumlashtirib tavsiflanishi.
Professiogramma
- bir kasb doirasidagi ixtisoslarning insonga, odamlar 
guruhiga qo
‘
yishi mumkin bo
‘
lgan talablar asosida tuzilgan umumlashtirilgan 
tavsifnoma.
Psixodiagnostika
- prognostik psixologik mehnat ekspertizasi kishining 
kelgusi mehnat faoliyatini belgilash.
Kasbiy maslahat
- (profkonsultatsiya) kasbga yo
‘
naltirish tizimining bir 
qismi.
Kasbiy tanlov
- mehnat prognostik ekspertizasi shakli bo
‘
lib, odamning 
qaysi kasbga yaroqliligi haqida kafolat berish bilan bog
‘
liq jarayon. 
Novatorlik
- ishlab chiqarishda fan - texnikaning eng so
‘
nggi yutuqlaridan 
foydalanishga intilish.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1.
Kasbiy psixologiyada kasb tanlashga yo‘llashning qanday usullari mavjud?
2.
Kasbiy psixologiyada kasbiy maslaxatlar qanday o‘rinni egallaydi? 
3.
Yangi kasblarni loyihalashda nimalarga ahamiyat bergan ma’qul?
4.
Novatorlik va ratsionalizatorlik xususiyatlarini qaysi yo‘llar bilan 
aniqlanadi?

---

108 
Mavzu-8. Kasbiy faoliyatning psixodiagnostikasi. Psixodiagnostik va kasb 
tanlashga doir metodlarni amaliyotga tadbiq etish. 
Reja: 
1.
Kasbiy layoqatni aniqlovchi testlarning ishonchliligi va validligi 
2.
Shaxs psixodiagnostikasi 
3.
Kasbiy psixodiagnostika 
Bundan oldingi sahifalarda metodlarning nuqsoni yuzasidan mulohaza yuritilgan 
edi. Ulardan (foidalanishda kamchiliklar miqdorini kamaytirish uchun muayyan 
qoidalarga rioya qilish lozim. 
1) Baholanishga mo‘ljallangan shaxsning xususiyatlari yetarli darajada aniq va bir 
xil ma’noli qilib aniqlanishi shart. 
2) Agarda bir guruh sinaluvchilarni bir necha xususiyatlar, fazilatlar bo‘yicha 
baholash zaruriyati vujudga kelsa, u taqdirda yaxlit guruhning har qaysi hislat 
bo‘yicha baholash tavsiya qilinadi. 
3) Gala - samar mohiyatini ekspert tomonidan tushuntirish va uni bartaraf qilish 
zaruriyatini ta’kidlash tavsiya qilinadi.
4) Bir nechta mustaqil ekspertlar baholashini umumlashtirishda o‘lchovning 
aniqlik darajasi (ishonchliligi) ortadi. 
5) Maxsus tayyorlangan va o‘qigan ekspertlar ishonchliroq baholashga 
qodirdirlar. 
6) Turli vaziyatlar va holatlarni uzoq muddat kuzatishda baholashning 
aniqligi yuqori bo‘ladi. 
O‘lchashda xato qabul qilingan omillarning farqlanishiga qarab testlar 
ishonchliligini baholashga nisbatan uch xil yondashuv hukm suradi. 
I. Test - restest ishonchliligi.
Test bo‘yicha ayni bir xil odamlarni takroriy o‘rganishning natijalari 
korrelyasiyasi ishonchlilik koeffitsiyentiga teng. O‘lchashdagi nuqsonlar 
sinaluvchilar holatlarining tafovuti, takroriy sinovning sharoitlari va tashkiliy 

---

109 
daqiqalari, javoblarni esda olib qolish, matn bilan ishlash ko‘nikmalarini egallash 
jarayonlari bilan tavsiflanadi. 
II. Testning parallel shakllarining ishonchliligi. Testning parallel 
shakllarining korrelyasiyasi ishonchlilik koeffitsiyentiga teng. O‘lchashdagi 
nuqsonlar yuqorida ta’kidlab o‘tilganlardan tashqari, testning parallel shakllarini 
ijro etish bilan aloqador operatsiyalar va harakatlar xususiyatlaridagi farqlar bigan 
tavsiflanadi. 
III. Ishonchlilik testlari gomogenligi sifatida qo‘llanilishi mumkin. Mazkur 
holatda metodikaning qismlari o‘rtasidagi interkorrelyasiyani hisoblash vositasi 
bilan ishonchlilik baholanadi, ularning har qaysisi alohida test sifatida qaraladi. 
Olingan korrelyasion ma’lumotlar yaxlit testning ishonchlilik darajasini 
hisoblashda aniq formulaga asoslanib foydalaniladi. 
Ishonchlilikdan farqli o‘laroq, validlik testlarini baholash bilan ularning u 
yoki bu faoliyatdagi xususiyatlari va roli to‘g‘risidagi tasavvurlar o‘rtasidagi 
muvofiqlik o‘lchovidir. Validlik kriteriyaviy, konseptual va ma’noviy turlarga 
ajratiladi, hamda ular o‘ziga xos talqini bilan o‘zaro tafovutga egadir. 
Kriteriyaviy validlik testning korrelyasion ko‘rsatkichi, alohida ko‘lami, 
uning tashqi mezonlari bilan o‘lchanadi. Tashqi mezon testga bog‘liq bo‘lmagan 
faoliyatning o‘lchami hisoblanadi. Kriteriyaviy validlik test baholari bilan qay 
yo‘sinda faoliyat xususiyati alohida kiritganligini ko‘rsatadi. Kriteriyaviy validlik 
ko‘pincha korrelyasiya koeffitsiyenti bilan baholanadi, vaholanki boshqa 
metodlardan foydalanilsa ham bo‘ladi. 
Konseptual validlik test ko‘rsatkichi bilan o‘lchanayotgan xususiyat 
mohiyati to‘g‘risidagi nazariy tasavvurlar muvofiqligi o‘lchovi bo‘lib hisoblanadi. 
Konseptual validlik biron bir statistik ko‘rsatkich bilan o‘lchanishi mumkin 
emas, chunki unda test to‘g‘risidagi nazariy va empirik ma’lumotlar 
umumlashmasini tahlil qilish yo‘li o‘rnatiladi. Konseptualli validlik metodikasi 
test bo‘yicha tekshirish natijalari bilan nazariy bashorat ma’lumotlari 
muvofiqligida tuzilgan bo‘lishi kerak. Bunga V.D.Neblitsin tomonidan taklif 

---

110 
qilingan metodika asab tizimi xususiyatini baholashga xizmat qilishi yorqin 
misoldir. 
Ma’noviy - validlik o‘rganilayotgan individual hislatlar xususiyatiga 
testning tarkibi va mazmunining muvofiqligi eksperimental tahlil qilish yo‘li bilan 
o‘rganiladi. Validlikning mazkur turi kriteriyaviy o‘lchash
 
bilan jips aloqaga ega, 
chunki baholanishga qaratilgan harakatlar va operatsiyalarning qat’iy xususiyatlari 
umumiy hislatlari aloqasidan tashqarida olib qaraladi.