Maktabgacha pedag
Yüklə 1,71 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari
- Tayanch tushunchalar
|
4 )
140 Jismoniy mashqlar bolalarning to'laqonli aqliy, axloqiy, es- tetik va mehnat tarbiyasiga yordam berib, ularning ma’naviy- irodaviy sifatlarini (jasurlik, halollik, qat'iyat va boshqalarni] rivojlantiradi. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari Rejim (kun tartibij. Bolalar hayotining rejimi (tartibi) - bu bedor yurish, uxlash, ovqatlanish, faoliyat xilma-xil turlarining har kuni muayyan izchillikda takrorlanib, oqilona almashinib turishidir. Tartib rivojlanish uchun qulay sharoit ta'minlashi kerak, shuning uchun u bolaning yoshi, uning salomatligi, kattalar mehnatining xususiyatlari, bola tarbiyalanayotgan oila turmushi va muassasaga bog'liq tarzda o'zgaradi. Muayyan vaqt ichida tartibning asosiy tarkibiy qismlari bir maromda va doimiy bo'lishi uning ajralmas xususiyatlaridir. Tartibning bir maromdaligi tabiat hodisalarining maromi, organizm faoliyatining maromiga asoslanadi. Bu bedor yurish va uxlashning, tana haroratining o'zgarishi, nafas olish, yurak urishining qisqarish maromida, ovqat hazm qilish traktining ish maromida namoyon bo'ladi va hokazo. Oqilona tartib: 1} bedor yurish va uxlashning eng maqbul nisbati asosida quriladi, bu vaqtda boshmiya qobig'i uchastka- lari o'rtasidagi vazifalar qayta taqsimlanadi, olingan axborot qayta ishlanadi; 2) aqliy va jismoniy ishlarning nisbati, ovqat hazm qilish maromini hisobga olish asosida quriladi. Tartibdan chetga chiqish darhol bolaning kayfiyatida, shu bilan birga uning xulq-atvorida namoyon bo'ladi. Tartibni tuzishda quyidagilarni hisobga olish zarur: Oliy asab faoliyatining yosh xususiyatlarini. Ovqat hazm qilish sistemasi ishidagi yosh xususiyatlarini. Alohida xususiyatlar: asabiy bolalar va asab tizimi zaif bo'lgan bolalar ko'proq uxlashlari kerak. Harakatga bo'lgan yosh ehtiyojlari: bir kecha kunduzda- gi harakat miqdori 3 yoshli bolalarda 10-19 ming qadamni, 7 yoshli bolalarda 14-25 ming qadamni tashkil qiladi. 141 Yil fasli, iqlim sharoitlarini, bolalarni uyqusini tashkil etishni hisobga olish lozim. Gigiyenik sharoitlar. Bizning jamiyatda jismoniy tarbiya davlatning ona va bola to'g'risidagi g'amxo'rligiga, mehnat- kashlar yashash sharoitlarining doimo yaxshilanib borishi, moddiy farovonligining o'sishiga asoslanadi. Bolalarning jismoniy to'g'ri rivojlanishi uchun gigiyenik sha- roit (bino, maydoncha, jihozlar, kiyim - bosh, poyabzal) yaratish, bolalar hayotining ilmiy asoslangan rejimini (bular oqilo- na ovqatlanish, harakatlarni rivojlantirish va organizmni chi- niqtirish tadbirlarini o'z ichiga oladi) albatta, bo'lishi zarur. Shu bilan birga, tibbiyot xodimlarining doimiy nazorati, zaru- riy profilaktik va davolash ishlarini olib borishi talab etiladi. Bog'chada har bir guruh uchun xonalar ajratiladi. Guruh xonalari bolalarning erkin harakat qila olishi va sof havo bilan nafas olish imkonini beradigan darajada katta, yorug', quruq va issiq, derazalari janubi - sharqqa qaragan bo'lishi kerak. Guruh xonasining balandligi 3 - 3,5 m bo'lib, har bir bolaga bino sathidan 2,5 kv. m joy, taxminan 8 kub m havo to'g'ri ke- lishi; xona bezagi gigiyenaga xos, tez toza bo'ladigan, yoqimli, yumshoq rangda bo'lishi kerak. Guruhda tartib bo'lishiga rioya qilish zarur. Xonada yorug'likni to'sadigan og'ir va qalin par- dalar, gilamlar, yumshoq mebellar, umuman ortiqcha narsalar bo'lmasligi kerak. Hamma jihozlar ta'lim - tarbiya talabiga, bolalarning bo'yi va gavda tuzilishiga mos bo'lishi va maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan qo'yilgan maxsus normaga ja- vob berishi lozim. Bolalarning stol-stullari ancha mustahkam va yengil tuzi- lishi, sodda hamda oson yuviladigan bo'lishi kerak. Stollar yorug'lik chap tomondan tushadigan qilib joylashtirilishi lozim. O'yinchoq va ko'rgazmali qurollar ham gigiyenik talablarga ja- vob beradigan, pishiq, zararsiz rangda, tashqi ko'rinishi silliq bo'lishi kerak. Tarbiyachi o'z guruhining gigiyenik sharoiti uchun javob- gardir. Xonani bolalar sayrga, musiqa mashg'ulotiga chiqib 142 ketgandan keyin shamollatish, deraza fortochkalari esa yil fasllaridan qat’iy nazar doimo ochiq bo'lishi kerak. Bog'cha maydonchasi. Har bir yosh guruhi uchun butalar bilan ajratilgan alohida maydoncha bo'lishi kerak. Maydonchada bolalarning harakatlarini rivojlantirish uchun joy (tekis maydoncha), qum, suv, qurilish materiallari bilan o'ynaladigan o'yinlar uchun joy, ijodiy o'yinlar va turli o'yinchoqlar bilan o'ynaladigan o'yinlar uchun joy ajratiladi. Maydonchada ha- rakatlarni rivojlantiruvchi jihozlar: tirmashib chiqish uchun devorchalar (uch, to'rt va olti burchakli), muvozanat saqlash mashqlari uchun xoda, tepalik, sakrash, uloqtirish mashqlari uchun kerakli jihozlar bo'lishi kerak. Bularning hammasi bolalarning yoshi va kuchiga mos, pishiq, mustahkam, chiroyli bo'lishi zarur. Bog'cha maydonchasida bolalarning velosipedda yurishlari uchun yo'laklar bo'lishi kerak. Yomg'ir va quyoshdan saqlanish uchun yopiq ayvonlar bo'ladi. Maydoncha har doim ozoda, tartibli bo'lishi zarur. Bog'cha maydonchasi skameykalar, o'ynash uchun zarur bo'lgan o'yinchoqlar, qum yashiklari, har xil kema, samolyot maketlari, narvonchalar bilan jihozlangan bo'ladi. Qishki vaqtlarda qor tepalikcha, yaxlatilgan yo'lchalar, qor inshootlari qurish lozim. Bolalarning ovqatlanishi (nonushta, tushki ovqat, kech tush- ki ovqat va kechki ovqat) osoyishta vaziyatda o'tishi kerak. Bola stol atrofiga yaxshi ishtaha bilan o'tirsa, uning organizmi- da ovqatning yaxshi hazm boiishiga yordam beruvchi shart- sharoit hosil bo'ladi. Yaxshi ishtaha bolalarda mustaqillikni, madaniy-gigiyenik malakalarni, stol atrofida o'zini to'g'ri tutib o'tirish malakalarini tarbiyalashga yordam beradi. Eng muhi- mi - bolalarning yoshligidan boshlab ularda yaxshi ishtaha boiishini ta’minlash muhim ahamiyatga egadir. Ba'zi bolalar keragidan ortiq, ba'zilari keragidan kam ovqat yeyishlari mumkin. Shuning uchun bolaga ovqat normasnni ularning yoshiga qarab berish kerak. Ammo bolani taomni oxirigacha yeyishga majbur etish kerak emas, majbur etish har doim ovqatdan ol- 143 adigan lazzatlanishni kamaytiradi, uni hazm qilishni qiyin- lashtiradi, ba'zan bola ovqatdan butunlay voz kechishi mumkin. Bolaning to'g'ri ovqatlanayotganining asosiy mezoni uning jismoniy jihatdan uyg'un rivojlanganligidir. Bolalarni ilk yoshligidan boshlab ovqatni mustaqil yeyish- ga o'rgatish ularda ovqatni ishtaha bilan yeyishga, ovqatga ijobiy munosabatni uyg'otishga yordam beradi. Ikkinchi yosh- ning boshidan qoshiqdan foydalanishga o'rgatish, to'rtinchi yoshdan sanchqidan, beshinchi yoshda pichoqdan foydalanish malakalarini tarbiyalab borish zarur. Bundan tashqari, bo- lalarda ovqat yeyishdan oldin qo'lini yuvish, tartibli yeb-ichish, chapillatma, tovushsiz chaynash va ichish, salfetkadan foydalanish, to'g'ri o'tirish, ovqat uchun tashakkur bildirish, ovqatdan keyin og'izni chayqash kabi madaniy-gigiyenik malakalar ham tarbiyalab boriladi. Ovqatlanish vaqtida bolalarga tanbeh berish, ularni koyish yaramaydi. Bu bolalarning asabini buzadi, ishtahasini bo'g'adi. Bir bolaga berilgan tanbeh boshqa bolalarning diqqatini tort- masligi lozim. Ovqatni yaxshi yeya olmaydigan bolalarga tarbiyachi yoki enaga yordam beradi. Bolalarda ovqatlanish bilan bog'liq bo'lgan madaniy-gigi- yenik malakalarni tarbiyalash kattalardan ijobiy namuna ko'rsatishni talab etadi. Madaniy-gigiyenik malakalarni qanday bajarayotganliklarini tarbiyachi nazorat qilib borishi, katta va tayyorlov yoshidagi bolalarda esa uning ahamiyatini, ba- jarish usulini ongli egallab olishlariga erishishi lozim. Uyqu. Bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda uyqu muhim ahamiyatga egadir. Uyqu miya katta yarimsharlarining normal ishlashi uchun zarur bo'lgan kuch-quvvatni tiklaydi. Chuqur va yaxshi, uzoq davom etadigan uyqu nerv sistema- sining, organizm charchashining oldini oluvchi asosiy vosita- dir. Agar bola yomon uxlasa, uyquga to'ymasa nerv sistema- si faoliyatining buzilganidan dalolat beradi. Nerv sistemasi tez qo'zg'aluvchi bolalar aksariyat yomon uxlashadi. Bunday bolalarning' uyqu tormozlanishi chuqur normal uyquni ta'minlay 144 olmaydi. Shunda bunday bolalar kichkinagina, arzimagan shar- padan ham uyg'onib ketaveradi. Bola qanchalik yomon uxlasa, uning axloq normasi, o'zaro munosabati, muomalasi shuncha yomonlashadi, bunday holni biz injiqlik deb tushunamiz. Yax- shi uyqu bolaning sog'lomligidan darak beradi. Bola yaxshi uxlashining asosiy sharti uning yoshiga mos boigan sutkalik rejimni hayotining' birinchi kunidan boshlab to'g'ri tashkil etishidir. Bola tez va yaxshi uxlashi uchun kerakli shart-sharoit yaratish, uyg'oqlik vaqtida faollashtiruvchi har xil harakatlarni tashkil etish kerak. Bola yaxshi uxlashining asosiy shartlaridan biri hayotining birinchi oyidan boshlab uni toza havoda uxlatishdir. Kislorodga to'ygan qon butun organizmdagi nerv hujayralarining tiklani- shiga yordam beradi. Toza havo bolaning nafas olishini yax- shilaydi, shamollashdan saqlaydi. Jismonan nimjon va 1,5 yoshgacha boigan bolalarni toza havoda uxlatish, sayr qildirish ni- hoyatda zarurdir. Agar bola yaxshi uxlasa, tetik, quvnoq bo'lib uyg'onadi va hafsala bilan kiyina boshlaydi. Bolalar kiyimi. Yozgi kiyim rangi ochiq, asosan, oq gazlama- dan, qishki kiyim to'q rangli materialdan tikilishi lozim. Bolalarning kiyimi ularning yoshiga yarasha, yengil, qulay, qis- maydigan, estetik didiga javob beradigan paxta matosidan tikilishi kerak. Bolalarning oyoq kiyimi ham qulay, poshnasi 1, - 1,5 sm bo'lishi kerak. Vaqti-vaqti bilan bolalarga qishda binoning ichida, yozda maydonchada yalangoyoq, yurishga ruxsat berish kerak. Notekis joyda yalangoyoq yurish tovon yassiligini yo'qotadi, bola organizmini chiniqtiradi. Sayr. Bolalarning uzoq vaqt ochiq havoda boiishlari ularning sogiigiga va jismoniy taraqqiyotiga har tomonlama ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Bolaning ochiq havoda bo'lishi natijasida qon kislorodga to'yadi, temperaturaning o'zgarib turishi, havoning namligi, shamol ta'siri termoregulyatsion apparatni mashq 145 qildiradi, organizmni chiniqtiradi. Bolaning faolligi oshadi, ha- rakatlari, jismoniy sifatlari takomillashadi. O'tkaziladigan sayrning tashkiliy jihatlari, mazmuni va metodikasini tarbiyachilar puxta o'ylashlari lozim. Sayrga yig'ilish ko'p vaqtni olmasligi, buning uchun bolalarni bir tar- tibda kiyinish va yechinishga o'rgatish kerak. Sayr rejasiga atrof hayotni kuzatish, sport mashg'ulotlari, mehnat faoliyati, o'yinlar kiradi. Bolalarning turli faoliyatlarini tashkil etish uchun bolalar maydonchasi pedagogik talabga javob beradigan qilib jihozlangan bo'lishi kerak. Har bir guruh maydonchasida turli o'yinlar o'tkazish uchun qurilish materiallari, qum, suv, turli o'yinchoqlar, sirpanish uchun tepaliklar, muz maydoncha- si, tirmashib chiqish, muvozanat saqlash, sakrash uchun mosla- malar o'rnatilgan bo'lishi kerak. Velosiped uchish uchun yo'l bo'lishi kerak. Bolalar 3-4 soat ochiq havoda vaqt o'tkazishlari lozim. Faqat qattiq yomg'irda, kuchli shamolda, sovuq - 25° dan oshganda sayrga chiqish kerak emas. Harakatli o'yinlarni o'tkazish muddati mashg'ulotning maz- muniga bog'liq. Hatto 15-20 daqiqalik sayrlar ham yaxshi his- siy, jismoniy madad beradi. Tarbiyachi bolalarning bir vaziyat- da turib qolmasliklariga e'tibor berib turishi lozim. Harakatli o'yinlarni tinchroq o'yinlar bilan almashtirib turish kerak. Kichik guruh bolalari bilan haftasiga bir marta, katta guruh bolalari bilan haftasiga 2 marta ekskursiya uyushtiriladi. Bunda bolalar kattalarning mehnatini, kishilarning hayotini ku- zatadilar. Chiniqtirish. Chiniqtirish deganda organizmning atrof- muhitdagi turli tabiiy ta'sirlar (harorat, namlik, quyosh nuri darajasining o'zgarishi)ga eng ko'p chidamliligi, moslashishini tarbiyalash tushuniladi. Bolada faqat harorat, iqlim o'zgarishlariga tez ta’sir bildirishgina tarkib topmasdan shu bilan birga gemoglabin miqdori oshadi, ularning immun tizimi yaxshilanadi. Bolalar 146 turli kasalliklarga kamroq chalinadilar va ularni organizmlari kasalliklarni tezda yengadi. Kundalik hayotda chiniqtirish tadbirlarini jismoniy mashqlar, bolaning xilma-xil faoliyati bilan bog'liq holda olib borish chiniqtirish uchun ham, organizmni mustahkamlash uchun ham yaxshi natija beradi. Madaniy-gigiyenik ko'nikmalar va odatlarni tarbiyalash. Madaniy-gigiyenik ko'nikmalarga badanni ozoda tutishga, to'g'ri ovqatlanishga, atrof-muhitda tartib saqlashga rioya qilish va bolalarning bir-birlari bilan, kattalar bilan, o'zaro madaniy munosabatlariga doir ko'nikmalar kiradi. Madaniy-gigiyenik ko'nikmalarni shakllantirishda quyidagi shartlarga e'tibor qaratish zarur: Maktabgacha ta'lim muassasasi va oilada harakatlar va topshiriqlarni bajarish uchun qulay vaziyatni (qulay mebel, jihozlar) yaratish. 2.0'zlashtirilayotgan madaniy-gigiyenik ko'nikmalarni qat'iy belgilangan tartibda bir vaqtda bajarishga o'rgatish. Har bir bola bilan yakka tartibda ish olib borish. Bolalarning madaniy-gigiyenik ko'nikmalarni o'zlash- tirishlarini nazorat qilib borish. 147 Bolalarning kattalarning barcha gigiyenik va madaniy ta- lablarini so'zsiz bajarishga o'rgatish. Jismoniy mashqlar va massajdan foydalanish. Jismoniy mashqlar - jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishga qaratilgan maxsus harakatlar, harakat faoliyatining murakkab turlari- dir. Jismoniy mashqlar organizmga ko'p qirrali fiziologik ta’sir ko'rsatadi. U modda almashinuvini, qon aylanish jarayonlarini faollashtiradi, suyaklarning o'sishiga yordam beradi. Massaj. Kichik bolalarni tarbiyalashda passiv gimnastika turlaridan biri - massaj (uqalash) qoilaniladi. Uqalash ta’sirida qon tarkibi, asab tizimi vazifalari, shuningdek ter va muskul- larning oziqlanishi yaxshilanadi, issiqlik chikishi ko'payadi, muskullarning charchashi yo'qoladi. Bolalar bog'chasi kun tartibida xilma-xil o'yinlarga alohida o'rin beriladi. Vaqtdan to'laqonli foydalanish uchun tarbiyachi o'yinchoqlar va qoilanmalarni oldindan tanlab qo'yishi, bolalarni bajarish ko'nikmalarini tarbiyalashi zarur. Sayr qilish har tomonlama tarbiyaviy ishlar uchun keng im- koniyatlar beradi. Sayr chog'ida, tabiat va ijtimoiy hodisalar ku- zatiladi, bolalarning mehnat va o'yin faoliyati, sport mashqlari uyushtiriladi. yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan bolalarning ovqatlani- shi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida butun ovqatlanish- ni tashkil etish bolalarda taomni yeyishga ijobiy munosabat- ni yaratishga qaratilgan boiishi kerak. Muayyan vaqtda, 3,5 soat oralig'ida bolalarga mazali tayyorlangan, chiroyli tashqi ko'rinishga ega bo'lgan taomlar beriladi. Ovqatlanish uchun zarur boigan hamma narsa oldindan tayyorlab qo'yiladi, chun- ki kutish ishtahani pasaytiradi, asab tizimini qo'zg'atadi. Stol- ni enaganing o'zi bezaydi, o'rta guruhdan boshlab esa bu ishda navbatchi bolalar faol ishtirok etadilar. Navbatchilikning tarti- bi va harakatlarning xususiyatlari tarbiyachi tomonidan pux- ta o'ylanadi va bolalar aniq ketma-ketlikda tushuntiriladi. Normal ovqatlanish jarayoni uchun osoyishta vaziyat katta ahami- yatga ega. 148 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan bolalarda madaniy-gigiyenik ko'nikmalarni tarbiyalash. Butun maktabgacha yosh davomida madaniy-gigiyenik ko'nikmalarni shakllantirish yuzasi- dan katta ishlar olib boriladi. Harakatlar muvofiqligini rivoj- lantirishdagi fikrlashdagi ro'y bergan katta siljishlar bolalarning o'ziga-o'zi xizmat qilishi, navbatchilik, jamoadagi muloqot davrida zarur bo'lgan xilma-xil harakatlarni uddalashi uchun imkon beradi. yoshga qadam qo'ygan bolalar qo'llarini to'g'ri yuvishni (qo'llarni bir-biriga ishqab sovun surish, sovunni yuvib tash- lash va har bir barmoqni artish]ni, tish yuvishni (dastlab oddiy xo‘l cho'tka bilan, 4 yoshdan boshlab poroshok bilan), ovqatdan keyin og'izni chayqashni, dastro'molchadan foydalanish- ni, stol atrofida o'zini madaniy tutish qoidalariga rioya etish- ni (qoshiqdan, sanchqidan foydalanishni, ovqatni to'kmaslikni) bilishi kerak. Bolalar o'yinchoqlarga ehtiyotkorlik bilan muno- sabatda bo'lishni, ozodalik va tartib saqlashni o'rganadilar. yoshga qadam qo'ygan bolalar ancha mustaqil bo'lib qo- ladilar, ular endi sovun bilan yuzlarini, bo'yinlarini, quloqla- rini yuva oladilar, ancha puxtalik bilan kiyina oladilar, har bir harakatni bajarish tartibini biladilar, bir-birlarining tashqi ko'rinishlaridagi yoki atrofdagi nuqsonlarni seza boshlaydilar. 7 yoshli bolalar o'ziga o'zi xizmat ko'rsatishga doir barcha harakatlarni ancha tezroq va aniqroq bajara oladilar. Ular tez, toza, kiyimlarini, polni ho'l qilmasdan yuvina olishlari, puxta va tez kiyina olishlari, o'z tashqi ko'rinishlarini kuzatib borish- lari kerak. Ovqatlanish ko'nikmalariga katta talablar qo'yiladi: bolalar sanchqi, pichoqdan to'g'ri foydalanadilar, tartibli ovqat yeydilar. O'yin burchaklarini yig'ishtirish, navbatchilik turlari majburiyatlari va ko'nikmalari doirasi kengayadi, navbatchi- larning vazifalari murakkablashadi. Madaniy gigiyenik ko'nikmalarni muntazam mustahkam- lab borish kerak. Tarbiyaviy ishlar tizimining o'zgarishi, malakalarni shakllantirish va ulardan foydalanishga e'tiborning yo'qligi ularning tezda yo'qolishiga olib kelishi mumkin. 149 3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun jismoniy mashqlar. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ish olib borish- da jismoniy mashqlar katta o'rin tutadi. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrda bolalar tarbiyachi rahbarligida va mustaqil ravishda asosiy harakatlarni, sport mashqlarni egallagan, xilma-xil harakatli o'yinlarni o'ynashni o'rgangan boiishlari kerak. Bu keng dastur ishning xilma-xil vositalari va shakllaridan foydalangandagina bajarilishi mumkin. Har kuni bolalar bir necha bor jismoniy mashqlarni baja- radilar: ertalab gigiyenik gimnastika shaklida; haftasiga ik- ki marta jismoniy tarbiya mashg'ulotlari tarzida bajaradi- lar, ularga turli xildagi saf tortishlar, umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, harakatli o'yinlar kiradi. O'rta va katta yoshdagi bolalar bilan o'tirib bajariladigan mashqlardan jismoniy tarbiya daqiqalari, mashg'ulotlar orasida jismoniy tarbiya tanaffuslari o'tkaziladi. Sayr chog'ida sport mashqlari, harakatli o'yinlar uyushtiriladi, bolalarning kichik guruhlari bilan ish olib boriladi. Kunduzgi uyqudan keyin saf tortishlar, qayta saf tortishlar, raqs harakatlari, maroqli mashqlar baja- rilib, ular chiniqtirish tadbirlari bilan qo'shib o'tkaziladi. Sayr chog'ida va xonada bolalarning turli qo'llanmalar va motorli o'yinchoqlar bilan mustaqil o'yinlari uyushtiriladi. Maktabgacha ta'lim bolalar muassasalarida jismoniy tarbiyaning quyidagi o'ziga xos vositalaridan foydalaniladi: 1) harakatli o'yinlar o'tkazilib, ularga eng ko'p o'rin beriladi; 2} asosiy gimnastika (asosiy harakatlar, umum rivojlantiruvchi va saf tortish mashqlari); 3) sport mashqlari (konkida uchish, chang'ida yurish, suzish, velosipedda uchish); 4) bolalar turiz- Ko'rsatilgan vositalardan uyg'un birlikda foydalanish har tomonlama jismoniy rivojlanishni ta’minlaydi. Tayanch tushunchalar: Yüklə 1,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|