Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

Mirzə Məhəmmədəli Saib Təbrizi
(1601-1676) olmuşdur. O, öz dövrünün böyük 
söz ustası və alimi kimi də tanınmışdır. Saib Təbrizi özünün zənkin mənəvi irsi ilə 
nəinki mənsub olduğu xalqın, habelə Yaxın Şərq xalqlarının da mədəniyyət tarixinə 
həmişəlik daxil olmuşdur. 
Məhəmmədəli Saib 1601-çi ildə Təbriz şəhərində ziyalı tacir ailəsində dünyaya 

---

159
gəlmişdir. Saib Təbrizi XVII əsrdə təkcə Azərbaycanda və İranda deyil, Yaxın və 
Orta Şərq ölkələrində mütərəqqi fikir cəbhəsinin önündə gedən görkəmli alim və 
sənətkarlardan biri idi. Cəhalətə zülm və ədalətsizliyə qarşı ciddi etiraz etmək, şah-
ları və hakimləri ədalətə çağırmaq, azadlıq ideyalarını tərənnüm etmək, insanı sə-
ciyyələndirən gözəl əxlaqi sifətləri təbliğ etmək, yüksək estetik zövq aşılamaq və s. 
Saib Təbrizi əsərlərinin ictimai, siyasi və fəlsəfi ideya məzmununun əsasını təşkil 
edir. O, əsərlərini Azərbaycan və fars dillərində yazırdı. 
Saib Təbrizi yaşadığı əsrdə fanatik əqidələrdən uzaq azad fikirli bir mütəfəkkir 
olmuşdur. O, həyatın bir çox mühüm məsələlərinin, o cümlədən varlığın, səmanın, 
dünyanın sirlərinin, ölüm-dirimin, bir sözlə, “necə və nə üçün” suallarına cavab ax-
tarmalı olan bütün məsələlərin həllində hikmət və urfanın heç bir köməyi olmaya-
cağını söyləyirdi. O, deyirdi: “İnsan o vaxt mə'rifət əhli ola bilər ki, “necə və nə 
üçün” dünyasını dərk edə bilsin”. Lakin Saib Təbrizi təbiətin sirlərini və onun hər 
bir zərrəsinin mahiyyətini dərk etmək üçün panteist baxışlarının mövqeyində dur-
mağı, təbiətin özü ilə qovuşmağı yeganə əlac bilərək yazırdı: “Qətrənin mahiyyəti-
ni o gün dərk etmək olar ki, dənizdə dalğa kimi üzə biləsən”. Bununla bərabər Saib 
Təbrizi idrak məsələsində fəlsəfi mühakimələrin kifayətləndirici mövqelərinə şüb-
hə ilə yanaşmışdır. Dini əqidələrə və təriqətlərə bəslədiyi münasibət onu sufizm və 
panteizmə gətirib çıxarmışdır. O, hər şeyi, o cümlədən islam dini zəminində tarixən 
yaranmış 72 müxtəlif dini əqidəni “əbədi və əzəli” bir varlıq sayılan mütləq həqiqə-
tin - vahid allahın təcəllisi hesab edərək yazmışdır: “72 millətin üz tutduğu nöqtə 
Allahın dərgahından başqa bir yer deyil”. Saib Təbrizinin dünyagörüşündə panteist 
fikirlər mühüm yer tutur. Bir sıra Qərb mütəfəkkirləri kimi Saib Təbrizi də təbiətlə 
ruh arasında olan ziddiyyət və əkslikləri panteistcəsinə həll etmək istəmişdir. Saib 
Təbrizi varlığa münasibət məsələsində ən əvvəl panteizm mövqeyində duran iki 
dünyanın mövcud olmasından bəhs etmiş və nəticə etibarilə fəlsəfənin başlıça, əsas 
məsələsini idealistcəsinə təhlil etmişdir. Mütəfəkkirin fikrincə hər şeydə allah möv-
cud olduğu üçün hər şey özü allahdır. Vəhdət dünyasında hər şey yarsız və dildar-
sız deyildir. Allahla təbii varlıqları eyniləşdirmək meylləri mütəfəkkiri belə bir qə-
naətə gətirib çıxarır ki, heç bir varlıq Allah varlığından ayrılıqda mövcud deyil və 
bunların birini digərsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Saib öz dünya baxışında 
panteist əqidəyə o qədər inam və məftunluq göstərmişdir ki, özünəməxsus yaradıcı-
lıq xüsusiyyətləri ilə onu ən yüksək, ülvi bir məqama çatdırmağa çalışmışdır. Saib-
də insanpərvərliyin əsas əqli mənşəsi olan real həyata pərəstiş onun dünya görüşün-
də olan ən müsbət hallarından biridir. Bəşəriyyətin ən qədim idealı olan həyat sev-
gisi doğma dini əqidə və milli hisslərlə qarşı-qarşıya duraraq, insanlara insanlıq gö-
zü ilə baxmış və dünyanı vahid bəşəriyyət ailəsinin beşiyi hesab etmişdir. XVII əs-
rin qaranlıq və irticaçı mühitində batıb qalmış Yaxın və Orta Şərq ölkələrində Saib 
Təbrizinin belə bir dünya baxışı mütərəqqi sayılmaya bilməz. Onun geniş möv-
humda işlətdiyi eşq istilahı əsas etibarilə həyati mənada olmuşdur. Saib Təbrizinin 
eşqə pərəstiş hissləri insanları yaşadığı real həyatın maddi nemətlərindən və təbiə-
tin gözəlliklərindən zövq almağa həyəcanlandırır və təhrik edir. Real eşqi tərənnüm 
edən Saib Təbrizi gözəl və nəcib insanlara təmiz və sadiq nəzərlə baxmağı tövsiyyə 

---

160
edərək, insanı ən yüksək keyfiyyətli varlıq adlandırır. 
XVII əsrdə Azərbaycan mütəfəkkiri olan Saib Təbrizi özünəməxsus yaradıcılıq 
tərzinə əsasən öz dünyagörüşünü sırf fəlsəfi islahatlarla deyil, bədii-ədəbi və məca-
zi ifadələrlə bu və ya digər şəkildə bəyan etmişdir. Buna görə də o, fəlsəfi kateqori-
yalara dair qətiyyən heç bir ünvan, yaxud bölmə və əsər yazmamışdır. Eləcə də fəl-
səfənin əsas məsələsi ilə əlaqədar olan idrak nəzəriyyəsi haqqında da ayrıca xüsusi 
bəhs açmamışdır. Lakin mütəfəkkirin əsərlərində çox nadir və üstüörtülü halda olsa 
da, idrak məsələsinə toxunduğunu sezmək olur. Buradan belə bir qənaətə gəlmək 
olur ki, idrak məsələsinin qoyuluşu və həllində Saib Təbrizi qismən sufi panteist 
mövqeyində durmuşdur. Saib Təbrizi idrak məsələsində aydın bir nətiçəyə çatmaq 
üçün çətinliklərdən qorxmayan axtarışların, daha doğrusu təcrübənin roluna əhə-
miyyət verirdi. 
Saib Təbrizi hər şeydən əvvəl idrakı insanın özünü dərk etməsi və tanıması 
məsələsi ilə əlaqələndirərək, müəyyən dərəcədə Sokratın “özün özünü dərk et” ki-
mi məşhur ifadəsini təkrar etmişdir. O, öz dövrünün parlaq alimi kimi əsərlərində 
elmi biliyə, maarifə yiyələnməyə və elmin nailiyyətlərinə qiymət verir, insanların 
baxışlarında olan dumanlı cəhətləri yalnız elm vasitəsilə aradan qaldırmanın əhə-
miyyətindən danışırdı. 
Saib Təbrizi belə hesab edirdi ki, qızılın əyarı çoxaldıqca, onun dəyəri yüksəl-
diyi kimi insanların da biliyi artdıqca, onların ictimai çəkisi çoxalır, onlar daha yet-
kin və kamil adama çevrilirlər. Buna görə də mütəfəkkir insanları yaşadığı fürsət-
dən istifadə edib, özlərini kamil adam səviyyəsinə çatdırmağa davam edirdi. 
Saib Təbrizinin dünya görüşündə fəlsəfi fikirlərlə yanaşı, çox zəngin etik, di-
daktik və ictimai fikirlərdə diqqətəlayiq yer tutur. Saib Təbrizi yaradıcılığında döv-
rünün və mühitin inkişaf səviyyəsindən irəli düşərək mütərəqqi əxlaq, mədəni məi-
şət məsələləri və qaydalarına dair qiymətli fikirlərlə çıxış etmişdir. Saibin etik gö-
rüşünün mərkəzi nöqtəsində insanın yaşaması üçün ən zəruri amil olan və insan 
üçün yüksək əxlaqi keyfiyyət sayılan əmək və şərəfli zəhmət durmuşdur. Saib Təb-
rizi yaşayışın əsas məzmununu yalnız yeyib-yatmaqda deyil, əməkdə, zəhmət çək-
məkdə və minnətsiz həyat sürməkdə görür və bu nöqteyi-nəzərdən işləmək istəmə-
yib, tüfeyli vəziyyətdə yaşamağa can atan adamları kəskin tənqid atəşinə tuturdu.