Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

Meqapolislərin, 
aqlomerasiyaların  inkişafımn  tənzimlənməsi.  Bu 
istiqamət  əslində  köhnə,  həm  də  ən  səmərəlisi  deyildir.  Təsadüfi  deyildir  ki, 
marksist  ədəbiyyatında  «kapitahzm  cəmiyyətin  həddindən  artıq  iri,  eybəcər  şəhər 
aqlomerasiyaların  artmasının  qarşısının  ahnma-  sımn  qeyri-mümkünlüyü»  və 
«şəhərlərin durmadan artmasına haqq qazandıran və onu daxili səbəblərlə bağlayan 
və idarə olu
nm
az bir proses hesab edən, ultraurbanizmə dair burjua nəzəriyyələrini 
müda fiə edənlərin» ünvanına acı istehzalara çox rast gəlinir. Əvvəla, nüfuzlu Qərb 
urbanistlərinin  heç  biri  sənaye  aqlomerasiyaların  idarə-  olunmaz  şəkildə  artırmna 
haqq  qazandırmarmşdır.  (Bu  baxımdan  sovet  regionohstikasımn  korifeyi 
A.E.Probetun  «bir  coğrafi  məntəqədə  müəssisələrin  həddindən  artıq 
təmərküzləşməsi mənfi iqtisadi nəticələrə gətirib çıxara bilər» fikri diqqətəlayiqdir. 
İkincisi,  Bakının,  Moskvamn  desentrahzasiyası  Parisin  analoji  problemi  ilə 
müqayisədə heç də az kəskin deyildir. Üçüncüsü, bəşəriyyət istehsal güclərinin və 
əhali
n
i
n
  şəhərlərdə  və  meqopolislərdə  həddindən  artıq  təmərküzləşməsinə  qarşı 
səmərəh  mübarizə  tədbirlərini  hələhk  lazımi  səviyyədə  tapmarmşdır.  Məsələn, 
Fransada  belə  tədbirlərə  Parisdən  köçürülən  müəssisələrə  və  idarələrə  görə 
firmalara  intişar  şamil  edilən  «desen-  trahzasiya  üzrə  subsidiyalar»,  İtaliyada 
Milanın və Turinin aqlomerasiyasına görə təcrübədə yerləşdirmə nöqteyi-nəzərdən 
mənfi  nəticələrə  mahk  layihələri  satan  firmaların  vergiyə  cəlb  edilməsi  kimi  an- 
tistimullar tətbiq edilirdi. 
Ümumiyyətlə,  bu  qaydanın,  yəni  hər  hansı  bir  bölgədə  çoxlu  sənaye 
müəssisələrinin yerləşdirilməsi iqtisadi baxımdan az hiss olunan səmərə versə də, 
sonrakı dövrdə bu iqtisadiyyata çox mənfi təsir göstərir və bu xüsusiyyət dünyanın 
bütün  ölkələrində  ola  bilər.  Gələcəkdə  belə  vəziyyət  Azərbaycanda  da  ola  bilər, 
sənayenin  yarıdan  çoxu,  əhalinin  demək  olar  ki,  yarısına  yaxını  Abşeron 
bölgəsində  yerləşən  bu  regionda  da  müəssisələrin  köçürülməsi  zəruriyyəti 
olacaqdır. 
Ümumiyyətlə,  regional  siyasət  daha  çox  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  mühüm  rol 
oynayır. Bu onunla izah olunur ki, regional siyasətin həyata keçirilməsi üçün küllü 
miqdarda  vəsait  tələb  olunur.  Lakin  onu  da  demək  lazımdır  ki,  regional  siyasət 
inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  və  zəif  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  kəskin  problem 
şəklində üzə çıxır və onun həyata keçirilməsi çoxlu pul vəsaiti tələb edir, çox vaxt 
bu  vəsait  olmadığına  görə  bu  ölkələr  bəzən  Beynəlxalq  Valyuta  Fondundan 
uzu
n
müddətli kreditlər əldə edirlər. Qeyd etmək yerinə düşər ki, hansı ölkələrdə ki, 
regional  siyasət  düzgün  həyata  keçirilir  orada  inkişafa  nail  olunur  və  yaxud  da 
əksinə. 
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə regional siyasət aşağıdakı problemlər dairəsini 
əhatə edir: 
• 
Ölkənin bütün rayonlarının vahid milli bazara inteqrasiyası; 
• 
Regional uyğunsuzluğun aradan qaldırılması və güclü aqrar rayonlarının 
iqtisadiyyatının yüksəldilməsi; 

---

  
• 
Şəhərlə kənd arasındakı ziddiyyətlərin aradan qaldırılması, urbanizasiya 
prosesinin tənzimlənməsi; 
• 
Təbii və insan resurslarının mümkün qədər tam mənimsənilməsi; 
• 
Sənaye obyektlərinin düzgün yerləşdirilməsi. 
Regional  siyasətin  həyata  keçirilməsinin  institusional  mexanizmi  dövlətin 
qanunverici  və  icraedici  orqanları  təşkil  edir.  Adətən  parlament  regional  siyasətə 
aid bütün qanunları qəbul edir. Daha doğrusu, regionlara kömək formaları və onun 
şərtlərini,  ağır  vəziyyətdə  olan  regionların  «konturlarmı»,  yardımların  miqyasını, 
regional idarəetmə orqanlarını və s. təsdiq və ya rədd edir. 
Çox  vaxt  parlamentin  nəzdində  regional  problemlərlə  məşğul  olan  xüsusi 
komitələr,  komissiyalar  və  işçi  qrupları  fəaliyyət  göstərir.  Lakin  regional  siyasət 
sahəsində real hüquq idarəedici hakimiyyətin əli
n
də cəmlənmişdir. 
Dövlətin regional proporsiyalarma iqtisadi təsiri əsas iki istiqamətdə həyata 
keçirilir: 
1. 
Desentralizasiyaya ehtiyacı olan regionlarda yeni istehsal obyektlərinin 
tiki
lm
əsi
n
in məhdudlaşmasi; 
2. 
Zəif inkişaf etmiş, depressiv və yeni mə
n
imsənilən regionlarda istehsal 
güclərinin yaradılmasının stimullaşdınhnası. 
Qərb ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki,  məhdudlaşdırıcı siyasət stimullaşdırıcı 
siyasətdən  qat-qat  az  səmərəlidir.  İstehsalın  və  əhahnin  həddindən  artıq 
təmərküzləşdiyi 
regionlarda  iqtisadi  fəahyyətin  məh-  dudlaşdırılmasma 
yönəldilmiş  iqtisadi  tədbirlərə  əsas  fondlara  verigi-  brin  və  gəlir  vergisinin 
ayrılması;  yeni  tikintiyə  və  ya  müəssisələrin  genişləndirilməsinə  kreditlərin 
verilməsindən  imtina  etmək  və  müxtəlif  cərimələr  tətbiq  etmək,  «boşaldılması» 
nəzərə tutulan aqlomerasiyalarla istehsal güclərinin sökülməsinə görə mükafatların 
müəyyən edilməsi daxildir. 
İqtisadi stimullaşdırma ib yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ikih xarakter daşıyır: 
ya birbaşa, yaxud da dolayı. 
Birbaşa  stimuUaşdırmamn  ən  çox  yayıhmş  formalara:  dövlətin 
«himayədarhq»  etdiyi  regionlarda  öz  müəssisələri
ni
  yaradan  firmaların  güzəştli 
kreditbşdirihnəsi  və  subsidiyalaşdırıhnası,  əsaslı  tikinti  üçün  əvəzsiz  ssudaların 
verilməsi, işçilərin və texniki heyətin hazırlanması ib bağlı olan maliyyə xərcləri
n
i
n
 
örtülməsi,  istehsal  güclərinin  yerdəyişməsi,  xərcləri
n
i
n
  bir  hissəsini  dövlət 
tərəfindən  ödənilməsi,  vergi  güzəştlərinin  təyin  edihnəsi,  bəzən  əvvəlcədən 
müəyyənləşdirilmiş  müddətdə  onlardan  azad  edihnəsi,  əsas  vəsaitlərin  sürətli 
amortizasiyasının  tətbiqi,  nəqliyyat  və  elektrik  enerjisi  tariflərinin  azaldılması, 
yerin təkinin «tükənməsi»nə görə köçürmələr və s. 
Qərbdə regional siyasətin reallaşdırılmasmm ən geniş yayılmış metodlarından 
biri  vergi  məbləğinin  azaldılması  və  yaxud  müəyyən  müddətə  vergidən  azad 
edilməsidir.  Belə  ki,  ABŞ-m  cənubunda  (Luiziana,  Tennesi  və  başqa  ştatlarda) 
gəlir  vergisinin  məbləği  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  şimal-şərq  ştatlarına 
nisbətən  gözəçarpan  qədər  (1/3  hissə)  az  tətbiq  olunurdu.  Fransada  problem 
rayonlarda tikilən sənaye (rayonları) müəssisələri ticarət sənaye potensialına qədər 
vergilərdən  azad  olunurdular.  Kanadanın  zəif  mənimsənilmiş  ərazilərində  yeni 
müəssisələrin (xüsusilə dağ-mədən) sahibkarları 3 il müddətində gəlir vergisindən 
azad  olunurdu  və  əmlak  verginin  güzəştlərindən  istifadə  edirdilər.  Bəzən  zəif 

---

  
inkişaf  etmiş  regionlarda  və  sahələrdə  əsas  kapitala  vergiləri  azaltmaq  üçün  əsas 
istehsal vəsaitlərin amortizasiyası müddətlərini qısaldırdılar. 
İqtisadiyyatın  dövlət tənzi
m
lə
nm
əsinin  yeni  alətləri  arasında  regional  siyasət 
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu aşağıdakı səbəblərlə əlaqədardır. 
1. 
Elmi  texniki-tərəqqinin  inkişafı  və  iqtisadiyyatda  struktur  dəyişikliklərinin 
güclənməsi,  iqtisadiyyatın  təbii,  demoqrafik,  iqtisadi  və  sosial  şərtlərinin 
müxtəhfliyi üzərində qurulan ayrı-ayrı regionların qeyri-bərabər inkişafına gətirib 
çıxarır. 
2. 
Məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  və  yerləşməsinin  qeyri-bəra-  bərhyi  inkişaf 
etmiş  ölkələrin  iqtisadiyyatında  onların  həddindən  artıq  mərkəzləşdirihnəsinə 
gətirib çıxarır ki, bu da öz növbəsində varh və yoxsulluq hallarının birgə inkişafın 
mövcudluğunu tə
min
 edir. 
Başqa  sözlə,  bazar  iqtisadiyyatı  ölkələrində  bir  sıra  sferalara  ərazi  planında 
belə dualistik siste
min
 formalaşması meyiUəri vardır. 
3. 
Bu proseslərin nəticəsi ki
mi
 həyat səviyyəsində, icti
m
ai istehsalda, əhali
n
i
n
 
yerləşməsində  rayonlararası  fərqlər  dərinləşir  ki,  bu  da  kasıbçılıq  və  xroniki 
işsizhyə  ma
li
k  geniş  rayonlar  şəbəkəsinin  meydana  gəhnəsi  ilə  əlaqədar  sosial 
ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.