7.6. Atmosfer çirkl
ԥnmԥlԥrinin nԥticԥlԥri
Havanın çirkl
ԥnmԥsi insan, heyvan vԥ bitki
orqanizml
ԥrinԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrԥrԥk xalq tԥsԥrrüfatına
böyük ziyan g
ԥtirir, biosferdԥ dԥrin dԥyiúikliklԥr törԥdir.
Çirkl
ԥnmiú havanın insanlara tԥsiri hԥm birbaúa, hԥm dԥ
dolayı yolla ba
ú verir. Çirklԥnmiú havanın insanlara
203
birba
úa tԥsiri zamanı çirklԥndiricilԥr qaz vԥ ya toz halında
t
ԥnԥffüs zamanı hava ilԥ birlikdԥ orqanizmԥ düúür vԥ ona
birba
úa tԥsir edԥrԥk müxtԥlif növlü xԥstԥliklԥr vԥ
z
ԥhԥrlԥnmԥlԥrԥ sԥbԥb olur. Müxtԥlif mԥnúԥli tozlarla (da÷
suxurları, torpaq, his, kül hiss
ԥciklԥri) doydurulmuú
havanın insan orqanizmin
ԥ tԥsiri dԥ birbaúa tԥsirlԥrԥ
aiddir. H
ԥr il atmosferԥ atılan tozların ümumi miqdarı 2
mlrd tonla qiym
ԥtlԥndirilir ki, onun da 10-20 % - i
antropogen m
ԥnúԥli aerozolların payına düúür. Tozlu
hava il
ԥ uzunmüddԥtli tԥnԥffüs insanlarda vԥ ev
heyvanlarında tozlu pnevmoniya adı almı
ú xԥstԥlik ԥmԥlԥ
g
ԥtirir. Havanın çirklԥnmԥsi dolayı zԥrԥrli tԥsir dԥ göstԥrԥ
bil
ԥr. Havanın çirklԥnmԥsi su, torpaq vԥ bitkilԥrdԥ möh-
k
ԥm anomaliyaların ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ilԥ müúayԥt olunur.
Bel
ԥ çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrinin parametrlԥri müxtԥlifdir.
S
ԥnaye müԥssԥlԥrinin zԥrԥrli tԥsiri ԥsasԥn enerji
istehsalı il
ԥ ba÷lıdır. Hazırda yer üzԥrindԥ
∼ 3x10
20
coul
enerji istehsal olunur. Bu miqdar enerji istehsalı üçün
planetin h
ԥr adamı ildԥ 2 ton kömür vԥ ya 1,5 ton neft
yandırmı
ú olur. Kömürlԥrin vԥ neftin tԥrkibindԥ kükürd,
azot v
ԥ digԥr zԥrԥrli elementlԥr qarıúı÷ı oldu÷undan
yanma prosesind
ԥ SO
2
, NO
2
qazları, radioaktiv
elementl
ԥr vԥ birlԥúmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥlir. Hԥr il atmosferԥ
204
180x10
6
ton kükürd qazı buraxılır, bunun da 150x10
6
tonunu s
ԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantıları tԥúkil edir.
Havanın çirkl
ԥndirilmԥsi yeni bir problem deyil. Son iki
yüzillikd
ԥ bir çox avropa ölkԥlԥrinin iri sԥnaye
m
ԥrkԥzlԥrindԥ hava çirklԥnmԥlԥri ciddi tԥhlükԥ törԥtmԥyԥ
ba
úlamıúdır. Lakin uzun müddԥt bu çirklԥnmԥlԥr yerli
xarakter da
úıyırdı. O zaman fabrik vԥ zavodlar az
oldu
÷una görԥ tüstü vԥ his atmosferin nisbԥtԥn mԥhdud
hiss
ԥsini çirklԥndirirdi vԥ asanlıqla tԥmiz hava hissԥsi ilԥ
qarı
údırılaraq zԥiflԥúdirilirdi. XX ԥsrdԥ sԥnaye vԥ
n
ԥqliyyatın sürԥtlԥ inkiúafı ilԥ ԥlaqԥdar olaraq atmosfer
havasına o q
ԥdԥr çirklԥndiricilԥr atılma÷a baúladı ki, artıq
bu miqdar çirkl
ԥndiricinin havada da÷ıdılması mümkün
olmadı. Bel
ԥliklԥ havada çirklԥndirici maddԥlԥrin qatılı÷ı
artma
÷a baúlayır ki, bu da biosferin tԥhlükԥli vԥ labüd
çirkl
ԥnmԥsi ilԥ
n
ԥticԥlԥnir. Atmosfer havasının
çirkl
ԥnmԥsi sԥnaye úԥhԥrlԥrindԥ vԥ onlara yaxın
sah
ԥlԥrdԥ daha yüksԥkdir. Atmosferi çirklԥndirԥn
m
ԥnbԥlԥr arasında kimya sԥnayesi xüsusi yer tutur.
Kimya s
ԥnayesi atmosferԥ kükürd 4 oksid (SO
2
),
hidrogensulfid (H
2
S), azot oksidl
ԥri (NO, NO
2
), karbohid-
rogenl
ԥr (ɋ
x
ɇ
y
), hallogenl
ԥr (F
2
,
ɋl
2
) v
ԥ s. göndԥrir.
Mü
ԥssisԥlԥrin sıxlı÷ı kimya sԥnayesi üçün çox xarakterik
205
xüsusiyy
ԥtdir vԥ bu da ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsini artırır.
Atmosfer
ԥ atılan maddԥlԥr bir-birlԥri ilԥ kimyԥvi
reaksiyaya gir
ԥrԥk yüksԥktoksiki birlԥúmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirԥ
bil
ԥr. Duman vԥ bԥzi digԥr tԥbii hadisԥlԥrlԥ birlikdԥ
kimy
ԥvi maddԥlԥrin yüksԥk qatılı÷a malik oldu÷u yerlԥrdԥ
“fotokimy
ԥvi smoq” (tüstü, duman, nԥm vԥ kimyԥvi
birl
ԥúmԥlԥr qarıúı÷ı) meydana gԥlir. ølbԥil avtomobil
n
ԥqliyyatının ayırdı÷ı iúlԥnmiú qazlarla atmosfer
havasının çirkl
ԥnmԥsi artmaqda davam edir. ABù–da
atmosfer çirkl
ԥnmԥlԥrindԥ avtomobil nԥqliyyatının ümumi
payı 60 %-
ԥ çatır. øúlԥnmiú qazlarla havaya dԥm qazı,
azot oksidl
ԥri, karbohidrogenlԥr, qur÷uúun vԥ onun
birl
ԥúmԥlԥri daxil olur. Daxili yanma mühԥrriklԥrindԥ
faydalı i
ú
ԥmsalının artırılması vԥ detonasiyanın
azaldılması m
ԥqsԥdilԥ dizel yanacaqlarına vԥ benzinԥ
a
úqar kimi ԥlavԥ olunan tetraetilqur÷uúunun sayԥsidԥ
qur
÷uúun vԥ onun törԥmԥlԥri [ɌEQ — Ɋɖ(ɋ
2
ɇ
5
)
4
]
atmosfer
ԥ daxil ola bilir. Nԥticԥdԥ 1 litr belԥ benzinin
yanması zamanı havaya 200 – 400 mq qur
÷uúun düúür.
30–cu ill
ԥrin ԥvvԥllԥrindԥ, nԥ zaman ki, avtonԥqliyyat
yanacaqlarına tetraetilqur
÷uúun ԥlavԥ olunma÷a baúlandı
o zamandan da aviasiya, avtomobil, g
ԥmi vԥ teplovoz
müh
ԥrriklԥri atmosferԥ çox sürԥtlԥ qur÷uúun atma÷a
206
ba
úladılar. Atmosferԥ düúԥn qur÷uúun hissԥciklԥrinin 70
– 80% –i bir mkm-d
ԥn kiçik ölçülԥrdԥ olur. Mԥlumdur ki,
úԥhԥr havasında qur÷uúunun miqdarı kԥnd yerlԥrindԥkinԥ
n
ԥzԥrԥn 20 dԥfԥ, dԥnizdԥkinԥ nԥzԥrԥn 2000 dԥfԥ çoxdur.
ønsan qanında qur÷uúun ionları qatılı÷ının 0,80 hissԥ/mln
–a q
ԥdԥr artması a÷ır qur÷uúun zԥhԥrlԥnmԥsi törԥdir:
anemiya, ba
ú vԥ ԥzԥlԥ a÷rısı, úüurun itmԥsilԥ bayılma
hallarına s
ԥbԥb olur. Amerikalıların qanında qur÷uúunun
orta s
ԥviyyԥsi – 0,25, benzindoldurma mԥntԥqԥlԥrindԥ
i
úlԥyԥn iúçilԥrinkindԥ isԥ 0,34 – 0,40 - ԥ qԥdԥr olur.
Qur
÷uúunun daha yüksԥk qatılı÷ı (0,40 — 0,60
hiss
ԥ/mln.) úԥhԥr mԥhԥllԥlԥri körpülԥri yanında oynayan
u
úaqların qanında müúahidԥ edilmiúdir, belԥ ki, iúlԥnmiú
qazlar havadan a
÷ır oldu÷u üçün uúaqların tԥnԥffüs
etdikl
ԥri yerin aúa÷ı qatında toplanır. Nԥqliyyat yollarının
yaxınlı
÷ında iúlԥnmiú qazlar qatılı÷ının yüksԥk olması
bitkil
ԥrԥ pis tԥsir göstԥrir, yarpaqların saralması vԥ erkԥn
x
ԥzanın baú vermԥsi vԥ nԥticԥdԥ dԥ onların mԥhv
olmasına s
ԥbԥb olur. Atmosfer havasının xlorftormetanlar
v
ԥ ya freonlarla çirklԥnmԥsi ciddi fԥsadlar törԥdir.
Atmosferin yüks
ԥk hündürlüklԥrindԥ, stratosferdԥ vԥ
mezosferd
ԥ freonların meydana çıxması soyuducu
207
qur
÷ularda, aerozol balonlarının istehsalında freonlardan
geni
ú istifadԥ olunmasının nԥticԥsidir.
Ozon stratosferin yuxarı v
ԥ mezosferin aúa÷ı qatında
a
úa÷ıdakı reaksiya nԥticԥsindԥ yaranır:
O
2
+ h
ν
⎯→
⎯
O
⋅⋅⋅⋅
+ O
⋅⋅⋅⋅
........ (7.1)
O
2
+ O
⋅⋅⋅⋅
⎯→
⎯
O
3
........(7.2)
Ozon qatının da
÷ılmasına sԥbԥb stratosferdԥ olan
xlorflüormetanların t
ԥsiridir. Bu nԥticԥyԥ ilk dԥfԥ 1974-cü
ild
ԥ amerika alimlԥri ù.Roulend vԥ M.Molina gԥlmiú vԥ
buna gör
ԥ dԥ Nobel mükafatını almıúlar. Freonlar
atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq orada olan ozon
qatını da
÷ıdırlar. Freonlar yüksԥk stabilliyԥ malik olan
birl
ԥúmԥlԥrdir. Onlar atmosferin aúa÷ı qatında günԥú
úüalarının uzun dal÷alarını udmaq vԥ onların tԥsirinԥ
m
ԥruz qalmaq qabiliyyԥtinԥ malik deyillԥr. Odur ki, onlar
atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq qısa dal
÷alı úüalar
t
ԥsirindԥn öz tԥrkibindԥ olan xloru ayırır. Ayrılmıú xlor vԥ
ozon (O
3
) reaksiyaya girir:
O
3
+ CI
⎯→
⎯
CIO + O
2
............(7.3)
CIO + O
⎯→
⎯
CI + O
2
............(7.4)
Ayrılmı
ú bir atom xlor 100000 molekul ozonu (O
3
)
da
÷ıtmaq qabiliyyԥtinԥ malikdir. Ozonun azalması
atmosferin parnik effektinin artmasına, torpa
÷ın
208
m
ԥhsuldarlı÷ının azalmasına, çoxlu sayda faciԥli
x
ԥstԥliklԥrin baú vermԥsinԥ, ԥtraf mühitin ümumi
çirkl
ԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. 1985-ci ildԥ Venada ozon
qatının mühafiz
ԥsi haqqında Konvensiya qԥbul
olunmu
údur. 1987-ci ildԥ isԥ Monrealda ozonda÷ıdıcı
madd
ԥlԥrin atmosferԥ atılmasının azaldılması haqqında
protokol imzalanmı
údır. Mütԥxԥssislԥrin hesablamalarına
gör
ԥ ozon ekranının 7–12% azalması 297 nm dal÷a
uzunlu
÷una malik olan ultrabԥnövúԥyi
úüaların
intensivliyinin 10 d
ԥfԥ artmasına sԥbԥb olur vԥ bununla
ԥlaqԥdar olaraq dԥri xԥrçԥngi ilԥ xԥstԥlԥnԥn insanların
sayı da bir neç
ԥ dԥfԥ artır. Ozon ekranı qatının
azalmasına turboreaktiv t
ԥyyarԥlԥrin atmosferԥ atdıqları
qazlar, raketl
ԥrin uçuúu, atmosferdԥ aparılan müxtԥlif
eksperimentl
ԥr sԥbԥb olur. Yer atmosferinԥ hԥr il orta
hesabla 400 mln tona q
ԥdԥr ԥsas çirklԥndiricilԥr tullanır:
kükürd 4 oksid, azot oksidl
ԥri, karbon 4 oksid vԥ bԥrk
hiss
ԥciklԥr. Atmosferin çirklԥndirilmԥsindԥ inkiúaf etmiú
ölk
ԥlԥrin payı aúa÷ıdakı kimidir: kükürd oksidinԥ görԥ –
12% (Rusiya), 21% (AB
ù); azot oksidlԥrinԥ görԥ – 6%
(Rusiya), 20% (AB
ù); karbon oksidinԥ görԥ – 10%
(Rusiya), 70% (AB
ù).
209
Havada kükürd 4-oksidinin miqdarının artması me
úԥ
massivl
ԥrinԥ öldürücü tԥsir göstԥrir, zԥdԥlԥnmiú meúԥ
sah
ԥlԥri ilbԥil artmaqdadır. Qeyd etmԥk lazımdır ki, SO
2
-
nin atmosferd
ԥ paylanması qeyri müntԥzԥm olur. Bu hal
onun atmosferd
ԥ az müddԥt ԥrzindԥ asılı vԥziyyԥtdԥ
qalması il
ԥ izah edilir. Mԥsԥlԥn, kontinental sahԥdԥ
havada olan SO
2
10 saatdan sonra tamamil
ԥ baúqa
madd
ԥyԥ, adԥtԥn sulfat turúusuna çevrilir. Kükürd
qazlarının sulfatlara çevrilm
ԥsi prosesi amonyakın iútirakı
il
ԥ daha sürԥtlԥ gedir. Havadakı nԥmliyin artması kükürd
tur
úusunun artmasına sԥbԥb olur. Atmosferԥ atılan
çirkl
ԥndirici maddԥlԥrin hava ilԥ qarúılıqlı tԥsiri onların bir-
birl
ԥri ilԥ tԥsirlԥrindԥn daha çoxdur. øúıq tԥsirindԥn SO
2
molekulları aktivl
ԥúԥrԥk oksidlԥúir. Müxtԥlif tԥdqiqatlar
n
ԥticԥsindԥ müԥyyԥn edilmiúdir ki, a÷ ciyԥr, xԥrçԥng, dԥri
v
ԥ digԥr pataloji xԥstԥliklԥr atmosfer havasının
çirkl
ԥndirilmԥsi ilԥ sıx ԥlaqԥdardır. Mԥsԥlԥn, havada
kükürd qazlarının qatılı
÷ı 0,13 mq/m
3
olduqda xroniki
bronxit x
ԥstԥliyi 13%-ԥ, 0,78 mq/m
3
qatılıqda is
ԥ 26,7%-ԥ
çatır. Havada kükürd qazlarının qatılı
÷ının artması ilԥ
u
úaq xԥstԥliklԥrinin dԥ artması müúahidԥ olunur.
Atmosferd
ԥ olan çirklԥndirici maddԥlԥr bitki alԥminԥ dԥ
böyük t
ԥsir göstԥrir. Adԥtԥn bitkilԥr SO
2
–y
ԥ çox hԥssas
210
olur. O, yarpaqların xlorofilini da
÷ıdaraq fotosintez
prosesinin getm
ԥsini lԥngidir. Kükürd qazlarının bitki
al
ԥminԥ tԥsiri tԥkcԥ onun qatılı÷ından yox, hԥmçinin
bitkinin özünün xüsusiyy
ԥtindԥn dԥ asılıdır. SO
2
–nin
taxıla t
ԥsiri nԥticԥsindԥ mԥhsuldarlıq 30-40% aúa÷ı
dü
úür.
østehsalata xidmԥt üçün sԥnaye vasitԥlԥrinin istifadԥ
olunmasından asılı olaraq il
ԥrzindԥ havaya 1,2 mln-dan
2,1 mln tona q
ԥdԥr, hԥtta bir az da çox miqdarda zԥrԥrli
madd
ԥlԥr buraxılır. Belԥliklԥ, respublikanın Dövlԥt
Statistika
ødarԥsinԥ
ԥsasԥn 1991-ci ildԥ zԥrԥrli
madd
ԥlԥrin ümumi miqdarı 2,6 mln ton tԥúkil etmiúdir ki,
bura 112 min ton b
ԥrk toz hissԥciklԥri, 93 min ton kükürd
dioksid, 638 min ton karbon dioksid, 82 min ton azot
oksidi, 1,665 min ton hidrokarbonat, 37 min ton d
ԥyiúkԥn
üzvi madd
ԥlԥri daxil etmԥk olar. Faktiki göstԥricilԥr isԥ
ԥslindԥ daha yüksԥkdirlԥr. Atmosferi neft emalı zavodları,
neft - kimya s
ԥnayesi sahԥlԥri, elektrostansiyalar,
metallurgiya v
ԥ tikinti materialları sԥnayesi sahԥlԥri
tullantıları il
ԥ çirklԥnmiú Bakı vԥ Sumqayıt úԥhԥrlԥri
atmosfer h
ԥcminin dԥyiúmԥsinԥ do÷ru aparır. Havanın
çirkl
ԥnmԥsinԥ hԥmçinin öz ԥhԥmiyyԥtli tԥsirini yol
n
ԥqliyyatı da göstԥrir. Gԥncԥ, Mingԥçevir, ùirvan,
211
Sumqayıt v
ԥ Bakı úԥhԥrlԥrindԥ tԥk hava deyil hԥmçinin
ümumiyy
ԥtlԥ ԥtraf mühit çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu
úԥhԥrlԥr Bakı 66,1%, Sumqayıt 4,5%, Gԥncԥ 3%,
Ming
ԥçevir 2,5%, ùirvan 5% tԥúkil etmԥklԥ
respublikadakı bütün tullantıların 80%-ni
ԥhatԥ edir. 1990
v
ԥ 1991 - ci illԥrdԥ vahid sahԥyԥ düúԥn tullantıların çԥkisi
Bakıda 400 t/km
2
, Sumqayıtda 1200 t/km
2
, G
ԥncԥdԥ 550
t/km
2
,
ùirvanda 1000 t/km
2
, Ming
ԥçevirdԥ 480 t/km
2
oldu
÷u halda Azԥrbaycan üçün orta göstԥrici 24 t/km
2
idi
ki, bu da ümumi SSR
ø üzrԥ orta göstԥricidԥn 10 dԥfԥ çox
idi (2,3 t/km
2
). SSR
ø - nin da÷ılması vԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥrin
k
ԥsilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar müԥssisԥlԥr öz tam imkanlarına
uy
÷un iúlԥmԥdiyindԥn (35%) tullantıların miqdarı nisbԥtԥn
azalsa da, t
ԥhlükԥli komponentlԥr diapazonu öz
s
ԥviyyԥsindԥ qalmaqdadır (Bakı vԥ Sumqayıtda 60-70
komponent). Bu
úԥhԥrlԥrdԥ havanın çirklԥnmԥsi hԥddԥn
çox i
úlԥnmiú avadanlıq vԥ köhnԥlmiú proseslԥrlԥ, hansılar
ki, artıq 40-50 ildir ki t
ԥzԥlԥnmir, hԥmçinin Azԥrbaycanda
rahat
ԥldԥ edilԥn tԥbii qaz ԥvԥzinԥ kükürdlü neft
yanaca
÷ının yandırılması ilԥ ԥlaqԥdardır.
Atmosfer çirkl
ԥnmԥlԥrinin ԥn tԥhlükԥli mԥnbԥlԥrindԥn
biri d
ԥ avtomobil nԥqliyyatıdır. 1900-cü ildԥ dünyada 11
min, 1950 –ci ild
ԥ 48 mln, 1970-ci ildԥ 181 mln, 1982-ci
212
ild
ԥ 330 mln, hal-hazırda 500 mln-dan artıq avtomobil
vardır. Onlar yüz milyon tonlarla b
ԥrpa olunmayan neft
m
ԥhsulları ehtiyatlarını yandırırlar. Xüsusilԥ, yalnız Qԥrbi
Avropada avtomobill
ԥr (daxili yanma mühԥrriklԥri ilԥ)
bütün s
ԥrf olunan neftin 45%-ini iúlԥdir. Hesablamalara
gör
ԥ hԥr bir avtomobil il ԥrzindԥ atmosferԥ 600 — 800 kq
karbon oksidi, 200 kq-a q
ԥdԥr yanmayan
karbohidrogenl
ԥr vԥ 40 kq-a qԥdԥr azot oksidlԥri
tullayırlar. Avtomobill
ԥrin iúlԥnmiú qazlarının tԥrkibindԥ
280 z
ԥrԥrli komponentlԥr vardır ki, onlardan da bԥzilԥri
kanserogen xass
ԥlԥrԥ malikdirlԥr. Avtomobil nԥqliyyatı
ԥtraf mühiti çirklԥndirԥn ԥsas mԥnbԥlԥrdԥn biridir. Bir sıra
xarici ölk
ԥlԥrdԥ (Fransada, ABù, Almaniyada) bütün
çirkl
ԥnmԥlԥrin 50–60%-ni avtomobil nԥqliyyatı tԥúkil edir.
B
ԥzi regionlarda tullantıların yarıdan çoxu nԥqliyyatın
payına dü
úür: 1995-ci ildԥ Fransada avtomobil
n
ԥqliyyatının atmosferԥ atdı÷ı tullantıların miqdarı: 90% –
ɋɈ, 75% – azot oksidlԥri, 1/3 – uçucu üzvi birlԥúmԥlԥr vԥ
b
ԥrk hissԥciklԥr. Tullantıların ԥsas hissԥsini yük vԥ minik
avtomobill
ԥri yaradır.
7.7. Atmosferin radioaktiv çirkl
ԥnmԥlԥri
213
Radioaktiv madd
ԥlԥr bitki, heyvan vԥ insanlar üçün
xüsusil
ԥ tԥhlükԥli hesab olunur. Radioaktiv çirklԥnmԥlԥrin
m
ԥnbԥlԥri ԥsasԥn texnogen mԥnúԥli olur. Atom, hidrogen
v
ԥ neytron bombalarının eksperimental partlamalarında,
termonüv
ԥ silahlarının hazırlanması ilԥ ba÷lı olan müxtԥlif
istehsal sah
ԥlԥrindԥ, atom reaktorlarında, elektrik
stansiyalarında, radioaktiv madd
ԥlԥr istifadԥ olunan
mü
ԥssisԥlԥrdԥ, radioaktiv tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
stansiyalarında, atom qur
÷uları
v
ԥ müԥssisԥlԥri
tullantılarının saxlanılan anbarlarında, nüv
ԥ yanacaq-
larının istehsalı v
ԥ istifadԥ olunması ilԥ mԥú÷ul olan
mü
ԥssisԥlԥrdԥ qԥza vԥ sızmalar zamanı radioaktiv
çirkl
ԥnmԥlԥr müúahidԥ oluna bilԥr. Radioaktiv
çirkl
ԥnmԥlԥrin tԥbii mԥnbԥlԥri ԥsasԥn yüksԥk tԥbii
radioaktivliy
ԥ malik olan (qranitlԥr, peqmatitlԥr,
qranodioritl
ԥr) uran filizlԥri vԥ da÷ süxurlarının üst
t
ԥbԥqԥyԥ çıxması ilԥ ԥlaqԥdar meydana gԥlir. Nüvԥ
silahlarının sınaqdan keçirilm
ԥsi, nüvԥ silahlarının istifadԥ
olundu
÷u müԥssisԥlԥrdԥki qԥzalar vԥ sızmalar insanlar,
heyvanlar v
ԥ bitkilԥr üçün çox böyük tԥhlükԥ törԥdir.
Atmosferin radioaktiv çirkl
ԥnmԥsi olduqca tԥhlükԥlidir,
bel
ԥ ki, radionuklidlԥr hava ilԥ birlikdԥ orqanizmԥ düúԥrԥk
insanın h
ԥyati ԥhԥmiyyԥtli orqanlarını zԥdԥlԥyir. Onun
214
t
ԥsiri tԥkcԥ hazırda yaúayan nԥsillԥrԥ deyil, hԥm dԥ
çoxsaylı mutasiyaların meydana g
ԥlmԥsi üzündԥn onların
g
ԥlԥcԥk nԥsillԥrinԥ dԥ özünü göstԥrir. Bitki, heyvan vԥ
insanlara t
ԥhlükԥsiz ola bilԥn elԥ bir kiçik ionlaúdırıcı
úüalanma dozası mövcud deyildir. Hԥtta mülayim
radioaktiv çirkl
ԥnmԥyԥ mԥruz qalan rayonlarda belԥ
leykozla x
ԥstԥlԥnԥn insanların sayı artır. Hal-hazırda
Rusiya Federasiyası
ԥrazisi üzԥrindԥ atmosfer havasının
radioaktiv çirkl
ԥnmԥsi qlobal yüksԥk radiasiya fonu ilԥ
mü
ԥyyԥn edilir. Bu da ԥvvԥllԥr aparılan nüvԥ sınaqları,
1957-ci ild
ԥ “Mayak” hԥrbi istehsal birliyindԥ vԥ 1986-cı
ild
ԥ Çernobıl atom elektrik stansiyasında baú verԥn faciԥli
q
ԥza ilԥ ba÷lıdır. 1957-ci ildԥ “Mayak” hԥrbi istehsal
birliyind
ԥ baú verԥn qԥza zamanı tullantıların atılması vԥ
mühafiz
ԥ olunması üçün “axarı olmayan“ gölԥ radioaktiv
tullantıların sızması ba
ú vermiúdir. 1957-ci ildԥ gölün
radioaktivlik fonu 120 mln küri olmu
údur ki, bu da 1986-cı
ild
ԥ Çernobıl atom elektrik stansiyasında baú verԥn qԥza
zamanı xarab olmu
ú reaktor fonundan 24 dԥfԥ çox idi.
1957-ci ild
ԥ “Mayak” hԥrbi istehsal birliyindԥ baú verԥn
q
ԥza zamanı 23 min km sahԥ radioaktiv maddԥlԥrlԥ
çirkl
ԥnmiúdir. Atmosferin çirklԥnmԥsi hԥmçinin külԥk
vasit
ԥsilԥ radioaktiv tozların quraqlıqdan sonra qurumuú
215
gölün sahill
ԥrindԥn dԥrinliyinԥ aparılması nԥticԥsindԥ dԥ
ba
ú vermiúdir. Müԥssisԥlԥrdԥ müxtԥlif növlü sızmalar vԥ
n
ԥzarԥt olunmayan tullantılar radioloji mühiti qismԥn
d
ԥyiúdirir vԥ adԥtԥn lokal (yerli) xarakter daúıyır.
Atmosferin
ԥn çox çirklԥnmԥsi nüvԥ qur÷ularının
partlaması zamanı
ԥmԥlԥ gԥlir. Bu halda ԥmԥlԥ gԥlԥn
izotoplar uzun müdd
ԥtli radioaktiv parçalanma mԥnbԥyi
olur.
Ԥn tԥhlükԥli izotop stronsium – 90 (yarımparça-
lanma dövrü 25 ildir) v
ԥ sezium – 137 (yarımparçalanma
dövrü 33 ildir) hesab olunur. Radioaktiv madd
ԥlԥr ancaq
hava yolu il
ԥ yayılmır. Radioaktiv elementlԥrin
miqrasiyasında qida z
ԥnciri böyük rol oynayır: bu
elementl
ԥr sudakı planktonlar tԥrԥfindԥn udulur,
planktonlarla balıqlar qidalanır, balıqlarla da yırtıcı
balıqlar, balıqyey
ԥn quúlar vԥ vԥhúi heyvanlar yemlԥnir.
Radioaktiv
úüalanmalar insanlar üçün çox tԥhlükԥli olub,
onlarda hüceyr
ԥnin genetik aparatını zԥdԥlԥmԥklԥ úüa
x
ԥstԥliklԥri törԥdir. Bu da insanlarda bԥd xassԥli úiúlԥrin,
irsi x
ԥstԥliklԥrin meydana gԥlmԥsinԥ vԥ nԥslin
eyb
ԥcԥrlԥúmԥsinԥ gԥtirib çıxarır.
Ekologiya elmin
ԥ ԥn böyük töhvԥlԥri ABù, Rusiya,
øngiltԥrԥ alimlԥri verir. Lakin ekologiyaya ԥn böyük
z
ԥrbԥni vuran da elԥ bu dövlԥtlԥrdir. Çünki on illԥrcԥ
216
aparılan t
ԥdqiqatlar, beynԥlɯalq sԥviyyԥdԥ qԥbul edilmiú
qanunlar, qada
÷alar, ԥldԥ edilԥn müԥyyԥn müsbԥt
n
ԥticԥlԥr yerin altında, üstündԥ vԥ ya okean dibindԥ
keçiril
ԥn bir nüvԥ sına÷ı ilԥ alt-üst olur, hԥr úey boúa çıɯır.
N
ԥticԥdԥ, tԥbiԥtԥ daha böyük zԥrbԥlԥr dԥyir. Bu
dövl
ԥtlԥrin dünyanın müɯtԥlif yerlԥrindԥ mütԥmadi olaraq
apardı
÷ı kiçik müharibԥlԥr, bomba, raket partlayıúları,
kimy
ԥvi eksperimentlԥr, hԥrbi sınaqlar, tԥlimlԥr ekoloji
f
ԥlakԥtlԥrin formalaúmasına aparıb çıɯardır. Hԥm dԥ bu,
konkret bir ölk
ԥyԥ deyil, bütövlükdԥ dünyaya tԥsir edir.
Yer kür
ԥsi fırlandı÷ı üçün onun bir yerindԥ baú verԥn hԥr
hansı bir kimy
ԥvi bomba partlayıúının, havaya hԥddindԥn
artıq s
ԥnaye qazları buraɯılmasının, ɯԥstԥliklԥrin,
epidemiyaların, el
ԥcԥ dԥ astral (ulduzlara aid olan) alԥmԥ
yüks
ԥlԥn insan fԥryadlarının atmosferdԥ vԥ aurada qara
izl
ԥri qalır vԥ bu digԥr ölkԥlԥrԥ dԥ yayılır, tԥsir edir. Bu
s
ԥbԥbdԥn ekologiya bütün dünya dövlԥtlԥrinin prioritet
ԥmԥli sahԥsi olmalıdır. Amma tԥԥssüf ki, belԥ deyil.
N
ԥticԥdԥ, ekologiya elmi ԥmԥli cԥhԥtdԥn yerindԥ sayır,
mövcud f
ԥsadlar gԥlԥcԥk üçün daha böyük bԥlalar
hazırlayır. Peyda olmu
ú bir sıra yeni ɯԥstԥliklԥr,
epidemiyalar yüz milyonlarca insanın m
ԥhvinԥ aparır.
Buna gör
ԥ dԥ böyük dövlԥtlԥr bu bԥlaların aradan
217
qaldırılması üçün yenid
ԥn çoɯ çalıúırlar, çünki daha
böyük maddi v
ԥ maliyyԥ itkilԥri ilԥ üzlԥúirlԥr. Bu
ɯԥstԥliklԥr çoɯ çԥtinliklԥ vԥ qismԥn dԥf edilsԥ dԥ tamamilԥ
aradan qal
ɯmır vԥ yenilԥri yaranır. Mövcud olacaq daha
d
ԥhúԥtli bԥlaların profilaktikası ilԥ kimsԥ ciddi mԥú÷ul
olmalıdır. Çünki h
ԥr bir ekoloji pozuntu yeni-yeni ekoloji
f
ԥsadlar törԥdԥcԥkdir. ɏɏ ԥsrdԥ icad olunma÷a baúlayan
televizor, atom enerjisi, peyk rabit
ԥsi, video-teɯnika, ɏɏI
ԥsrdԥ kütlԥvi istehsala çıɯarılan mobil rabitԥ, kompüter,
internet
úԥbԥkԥsi vԥ digԥr teɯniki vasitԥlԥr insan hԥyatına
n
ԥ qԥdԥr rahatlıq, ԥylԥncԥ, sürԥt verirsԥ, özünün
elektromaqnit
úüalanması vԥ radiasiya fonunun yüksԥkliyi
il
ԥ qat-qat çoɯ vԥ böyük fԥsadlar da bԥɯú edir. Gün
ԥrzindԥ evdԥ, iúdԥ, cԥmiyyԥtdԥ daim úüalanmaya mԥruz
qalan insan b
ԥdԥni bir çoɯ bԥúԥri keyfiyyԥtlԥrini itirir,
humanist duy
÷ular korúalaúır, insanı canlı robota,
hissiyyatsız ma
úına, meɯaniki varlı÷a çevirir. Sanki onun
b
ԥtnindԥ ølahi nur deyil, qaranlıqlar hakimdir. Ekoloji
tarazlı
÷ın qorunması dolayısı yolla hԥm dԥ ølahi Nurun
qorunması v
ԥ artırılması anlamında qԥbul edilmԥlidir.
Bel
ԥliklԥ dԥ, insanın mԥnԥvi kamilliyi ekoloji tarazlı÷ın
qorunmasına r
ԥvac verir. Bu isԥ insanın tԥbiԥti qoruması,
dolayısı yolla h
ԥm dԥ özünü qoruması demԥkdir. Ekoloji
218
m
ԥdԥniyyԥt insanın dünyanı qoruması anlamındadır.
Dünya is
ԥ tԥkcԥ nԥ mԥnimdir, nԥ dԥ sԥnin – dünya
hamımızındır! Odur ki, onu hamımız qorumalıyıq.
Dostları ilə paylaş: |