O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash Vazirligi Toshkent Pediatriya Tibbiyot Instituti
Yüklə 266,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Meditsina modeli – psixoterapiyaning eng keng tarkalgan turi bo‘lib, chegaraviy buzilishlarda, narkologiyada, kasalliklarni oldini olishda va psixosomatik meditsinada/ xirurgiya, pediatriya, ginekologiya, onkologiyada qo‘llaniladi. Psixologik model – psixoterapiya turi shaxs buzilishlarida kullanadi.Tarbiyaviy axamiyatga ega shaxs maqsadlariga karatilgan. Asosan psixolog va shifokor olib boradi. Pedagogik model – psixoterapiya turi pedagog va psixologlar tomonidan olib boriladi va o‘kuvchilarga tarbiya, qayta tarbiya, o‘kuv jarayonini kuchaytirish maksadida ko‘llanadi. Falsafiy model – psixoterapiya dunyokarashni shakllantirish, nima uchun bu dunyoga kelganimizni o‘z shaxsni anglashni, xayotda o‘z o‘rnini topishga qaratilgan. Psixoanalitik yo‘nalish va ekzistensial- gumanistik yo‘nalishlar ko‘llaniladi. Psixolog va faylasuflar qatnashadi.
psixolog,sotsiologlar katnashadilar. Nodifferensiallashgan (eklektik) model- turli modellarning elementlari mavjud bo‘lib,keng qamrovli teoriya va amaliyotlar qo‘ llanadi. Tibbiy aralashuv turlari: 1. farmakologik 2. xirurgik 3. fizikal (fizioterapiya) 4. psixoterapiya (psixologik)
Psixoterapevtik aralashuv turlari: - psixoanalitik, - xulk-atvor, - tajribali (gumanisticheskiy).
1) tanlov turi (metod); 2) vazifalari (rivojlanishi, profilaktika, davo, reabilitatsiya); 3) o‘zgarish xosil qilishda maqsadli oriyentatsiya; 4) teoretik baza (teoretik psixologiya); 5) empirik tekshiruv; 6) professional tasirot.
Tipik psixologik vositalar xisoblanadi: - muloqot, -trening (masala) - insonlar o‘rtasidagi aloka.
- profilaktika, - davo, - reabilitatsiya - rivojlanish.
bilan bog‘langan xolda tasir o‘tkazadi. Klinik-psixologik intervensiya bir necha maqsadlarga karatiladi(masalan, Shaxs o‘z resurslarini rivojlantirishda, konkret masalalarni xal qilishda, auditoriyada o‘zini erkin tutishda, barcha qo‘rquvlarni bartaraf qilishda yordam beradi.) Teoretik asoslanish klinik-psixologik intervensiya ilmiy psixologiyaning psixologik teoriyalari bilan bog‘liqdir. Empirik tekshiruv klinik-psixologik intervensiyaning foydaliligini o‘rganadi. Foydaliligini tekshiruv: - reprezentativ tanlov - konkret guruxni davolanishdan oldin va keyingi xolati - katamnestik tekshiruv (davolanishdan keyingi tekshiruv: yakin katamnez – 6 oy, kechki katamnez – 3-5, 10-20 yil)
33
- tobe bo‘lmagan effekt Professional tasiri — klinik-psixologik intervensiyaning asosiy xarakteristikasi xisoblanadi. Puxta tayyor bo‘lgan mo‘taxassislar tomonidan olib boriladi (klinik psixolog, sotsial ishchilar tomonidan). Psixologik konsultatsiya. Klinik psixologik aralashuv turlari. Umumiy – profilaktik yordam qiyin xolatga tushib kolgan odamga muammoni xal qilish yo‘llaridan iborat. Uch yondashuv: 1). Muammoga karatilgan konsultatsiya-sabablarni analiz qilish va bartaraf etishdan iborat. 2). Shaxsga karatilgan konsultatsiya – muammoni ichki sabablarini topi shva uni kelajakda bartaraf etishdan iborat. 3). Resursga karatilgan konsultatsiya-muammoni xal qilishdagi resurslarni aniqlab beradi. Ishontirish – bemor fikrini o‘zgartira olgan xolda, malum darajada ongiga tasir qilish. qayta ishontirish (persuaziya) – trasformatsiya, almashtirish, o‘zgartirish orqali qo‘shimcha malumot natijasida ishontira olish. Sokratov dialogi Bemor tomonidan isbot talab qilinmaydigan fikr va muloxazalar majmuidan iborat. Sokratov dialogi psixoterapevtik usullardan tashkil topgan bo‘lib, ongni rivojlantirishga qaratilgan. Psixoterapiyaga ko‘rsatma. Bemor o‘tkazgan kasalliklariga qarab, psixologik faktorlar o‘rganib chiqiladi. Psixoterapiyaga ko‘rsatma kasallikni asoratlariga bog‘liq: - ikkilamchi nevrotizatsiya, psixotravmatik vaziyatlarda asosiy kasallikka tasir etadigan sabablar tufayli kelib chikadi. - bemorning kasallikka bo‘lgan javobi, noadekvat javobi (anozognozik yoki ipoxondrik) psixoterapevtik usullarni korreksiyalashdan iborat. - psixologik va sotsial-psixologik asoratlari. Og‘ir kasallik, bemorning sotsial statusi, kasallikka bo‘lgan javob reaksiyasi, oila va yashash sharoiti, bemorning o‘ziga va kasalligiga bo‘lgan baxosi, kizikishlari, mexnatga bo‘lgan munosabati, xulq-atvoriga bog‘liqdir. - Uzoq davom etgan va surunkali kasalliklarda shaxsda dinamik transformatsiya, sensitivlik, bezovtalik, tasirchanlik, etiborga muxtoj bo‘lib qoladilar. Psixoterapii vazifalari: 1) Organizmning kompensator ish faoliyatini ishga solgan xolda, kasallik simptomlarini yengillashtirish. 2) kasallik rivojlanishi va tuzalishi uchun, psixik omillarni o‘rganib chiqish. 3) kasallikka nisbatan noto‘g‘ri munosabatni bartaraf qilish. 4) o‘z-o‘zini boshqarish va insonlar bilan bo‘ladigian munosabatlarni to‘g‘ri tashkil qilish. 5) medikamentoz davo kuchini oshirish. 6) psixogen asoratlar va yatrogeniya profilaktikasi.
Asosiy
shikoyatlar Ongsizlikdagi birlamchi extiyojlar. Bezovtalik, qo‘rquv, vaxima
Kaysarlik, tajanglik o‘zidan Patologiya konsepsiyasi
Ongsizlik va ong orasidagi tafovut, bu birlamchi extiyoj va instinktlar bilan
aqliy faoliyat jarayonigacha bo‘lgan tafovut Noto‘g‘ri tarbiya natijasida paydo bo‘lgan xulq-atvor ko‘rinishi
o‘z imkoniyatlarini ishga sola olmaslik, men konsepsiyasining shaxsda buzilishi salomatlik konsepsiyasi
Inson ichki muammolarini anglashi, egoning iddan g‘olibligi Simptom mavjud emasligi, bezovta va vaximaning reduksiyasi Aktuallanish: o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini realizatsiyasi.shaxsini to‘liq anglab yetishi 34
o‘zgarish ko‘rinishi
Chukur ichki o‘zgarish: intellektual- emotsional bosqichda To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rganish: xulq-atvorning o‘zgarishi
Tez amalga oshadigan tajriba: spontan ravishda tajribaning oshishi vaqtinchalik yondashuv va fokusirovka tarixiy: o‘tmishga bog‘liq
Tarixiy bo‘lmagan: ob’ektivlashgan xozir Anti tarixiy: Ayni paytda davo turi Uzoq va intensiv qisqa va nointensiv qisqa va intensiv terapevt vazifasi Ong osti jarayonlarini tarixini va manosini anglash Bezovtalikka sabab bo‘luvchi omillarga adaptiv maxsus stimullar ishlab chiqish
qabul qilish (psixologik, somatik, ruxiy) asosiy turlari Interpretatsiya: bog‘langan assotsiatsiya, simvolik ongsizlikning qarama-qarshiligi o‘rganish: klassik va operant o‘rganma xosil qilish
Uchrashuv
Davolash modellari Meditsina: vrach – bemor- otg‘onasi- kattalar – bola, terapevtik soyuz ilmiy
(tarbiyaviy): o‘kituvchi-o‘kuvchi yoki ota-ona va bola ko‘rinishida tarbiyaiy ittifok xosil qilinadi Ekzistensial: odam va odam yoki katta insonlar o‘rtasidagi ittifokchi davolashga munosabat Transferent (perenos) real bo‘lmagan munosabat Real,
davolanishga ikkilamchi munosabat Real birlamchi munosabat
terapevt o‘rni Interpretator –: qaror qabul
qila olmaydigan maslaxatchi: barcha
muammolarni xal qiladigan Fasimitator (initsiator, yordamchi)
Ko‘rsatma Diagnostik tekshiruv terapevticheskogo metod muloqot/anamnez Shaxsiy va klinik testlar.Tibbiy tekshiruv Terapevtik munosabat Rollashgan struktura (terapevtik ittifok ishlab chiqish, pozitiv natijalar kutish, kasallikni qabul qilish) o‘zaro xurmat va empatiya Psixoterapiya qoidalarini tushntirish Terapevtik kontrakt 35
terapevtik o‘rganma Sistematik kompetentlik (xuk- atvor terapiyasi) Analiz va maqsad aniqlash (psixoanaliz) Restruksiyalash (suzlashuv psixoterapiyasi) Maxsus psixoterapevtik texnikalar, kuzatuv va analiz Terapiya natijasini baxolash Psixodiagnostik natijani baxolash, terapevtik munosabat formal nixoyasi Muloqot
Diagnostik metodlar Terapevtik kontaktlar reduksiyasi
Tasir vositasi va usuli Psixologik. Keng arsenal (barcha turdagi psixoterapiya).
Psixologik; malumot taqdim etish
Maqsadlari Pozitiv o‘zgarishlar va chuqur natija.
Pozitiv o‘zgarishlar va xayotdagi ijobiy o‘zgarishlar, imkoniyatlarni ishga solish Funksiyalari Davo va reabilitatsiya. Rivojlanish va profilaktika. Teoretik asoslanish. Teoretik psixologiya. Teoretik psixologiya. o‘zgarishi Psixoterapiya turini bevosita o‘zgartirish.
Muammoni analiz qilgandan sung, konsultatsiya ijobiy o‘zgarishlar olib keladi. Bemor erkinligi. Psixoterapevt yo‘nalishi Erkinlik.
Tasir davomiyligi. 15 ta seansgacha. 1 –5 konsultatsiya.
1. Muammolar tekshiruvi Konsultant kontakt o‘rnatadi (raport) bemor bilan ishonchga asoslangan: Bemorni diqqat bilan tinglab, maksimal ravishda tabiiylik, empatiya, etibor talab qilinadi. Bemorga axamiyatli bo‘lgan xolda verbal va noverbal xarakatlari yuz ifodasiga axamiyat beriladi. 2. Ikki o‘lchamli muammo aniqlash Konsultant bemordagi emotsional va kognitiv sferadagi muammolarni aniqlaydi. Muammo sabablari to‘g‘ri aniqlanib, uning yechimlarini topishga yo‘l ochiladi. Agarda muammo sababini ochishda kiyinchilik tug‘ilsa, kayta tekshiruv bosqichiga qaytiladi. 3.
Identifikatsiya alternativ. Bemorga ochiq savolllar berish natijasida konsultant muammoning yanada ko‘prok yechim yo‘llarini bartaraf qilishga xarakat qiladi. Muloqot chog‘ida muammolarni yozma shaklda kog‘ozga tushirib olsa xam bo‘ladi. 4. Rejalash. Konsultant tomonidan muammoning xal bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir necha varianti tuzib chiqiladi, qaysi biri bemor uchun
36
foydaliligi kursatiladi. Bemorga xama muammolar xam xal bo‘lishi mumkin emasligi, bazi muammolar yechimiga vaqt talab etilishi, bazi muammolar insonni vaziyatga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirishga qaratiladi. (rollashgan uyinlar, repetitsiya). 5. Faoliyat.
Konsultant kliyentga o‘zgartirilayotgan vaziyat doim xam g‘alabaga olib kelmasligi va kichik mag‘lubiyatlar unchalik jiddiy yuqotish emasligi o‘ktiriladi. Barcha xarakatlarni yakuniga yetkazish kerakligi tushuntiriladi. 6. Teskari bogliklik va baxolash. Kliyent konsultant bilan maksadlarni aniqlab olishadi va olingan ijobiy natijasini baxolashadi. Agarda chuqurroq asorat kelib chiqsa, yana kayta oldingi stadiyalargi qaytiladi. Psixologik konsultatsiya. Asosiy talablar. 1. Konsultatsiya bemorga tanlov xuquqini beradi. 2. Konsultatsiya bemorni Yangi ko‘rinishdagi xulq-atvorga o‘rgatadi. 3. Konsultatsiya bemorni shaxs bo‘lib rivojlantiradi. 4. Konsultatsiyada bemordan javobgarlik talab qilinadi, erkinlik xuquqi beriladi. Bemorga erkin tanlov xuquqlari beriladi, uzi qarorlar qabul qiladi. 5. Konsultatsiya markazida bemor va vrach aloqalari xisoblanadi.
1.
Sotsial qiyinchiliklarga qaramasdan bemorga yanada mazmunlirok yashashga o‘rgatish. 2.
qiyinchiliklar va qarshiliklarni yenga olishga o‘rgatish. 3.
qarorlar qabul qilishga o‘rgatish. 4.
Insonlar bilan munosabat ko‘rishga o‘rgatish. Shaxs o‘z imkoniyatlarini ishga solish.o‘z irodasi va imkoniyatlarini xayotiy qiyin vaziyatlarga moslashtirish va kengrok fikrlashga o‘rgatish. Tashqi nojuya tasirlarda o‘zini kontrol kila olishga o‘rgatish.
iborat.Asosiy ishtirokchisi psixoterapevt xisoblanadi.
- Bemor bilan psixoterapevt o‘rtasidagi yaxshi aloqa; - Psixoterapevtdan malum amaliy ko‘nikmalar olish - operant modifikatsiya, psixoterapevt tanqidi tufayli u yoki bu ko‘rinishda o‘zgarish; - psixoterapevta tomonidan sotsial ko‘nikmalarga ega bo‘lish; - ishontirish va ko‘niktirish (aniq yoki yopiq); - Psixoterapevt ko‘rsatmalarini qaytarish. Individual psixoterapevtik jarayonlar fazalarini ketma-ketligini belgilang: - ko‘rsatma; - terapevtik munosabat tuzish; - terapevtik ko‘nikma xosil qilish; - terapiya effektini baxolalash; Psixoterapevtni xarakteristikasi,: - ob’ektiv (yoshi, jinsi, etnik kelib chiqishi, terapevtik stili, psixoterapetik texnikasi); - sub’ektiv (shaxs va koping xususiyatlari, emotsional xolati, ishonchi, madaniyati, falsafiy terapevtik oriyentatsiyasi). Individual psixoterapiya o‘tkazilishiga qarab: qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘ladi. Psixoterapiya davomiyligi 20-40 tagacha seansni tashkil etsa, qisqa muddatli psixoterapiya deyiladi. Uzoq muddatli psixoterapiya psixodinamik(psixoanalitik) psixoterapiyaga kiradi,7-10 yilgacha xaftasiga 2-3 martagacha seans olib boriladi. Davoni davomiyligi maummolar chuqurligiga bog‘liq. Terapiya tugallanish kriteriyalari: 37
- patsiyent simptomlarni kamayganligini sezadi; - patsiyent o‘zidagi ximoya mexanizmlarini ishga tushganini seza boshlaydi; - patsiyent o‘zidagi reaksiyalarni boshqara boshlaydi; - patsiyent analiz qila olish xususiyati ishga tushib, ichki muammolarni xal kila boshlaydi. Psixoterapevtik kontakt quyidagi davolovchi komponentlardan tashkil topgan: - extiyojlar qondirilishi, - tinglash, - emotsional qo‘llab-quvvatlash, - teskari aloqa, uz xissiyotlarini, kechinmalarini yuzaga chiqishi. Psixoterapevtik kontakt o‘zaro tushunishdan paydo bo‘ladi. Bemor bilan ishonchda qurilgan alokalardan tashkil topadi. Psixoterapevt bemorga xurmat bilan, tanqidlarsiz yordam beradi. o‘zaro tushunish psixoterapevt va patsiyent, verbal va noverbal so‘zlashuv vositalar yordamida aloqa o‘rnatadilar. Noverbal –Bu vrachning poza, mimika, jest,intonatsiyalari. Empatik aloka- ishonchli, xurmat va muloyimlik Bilan qilingan muomala. Malum masofadagi to‘g‘ri murojaat. Emotsional neytral- Sovuq xolda bemor bilan masofa saqlagan xolda, intonatsiyalarsiz qilingan murojaat. 2 turdagi kontakt tafovut mavjud: boshqarish va sheriklik. Boshqarishga asoslangan turida klassik bemor va vrach aloqalari o‘rnatiladi. Bunda vrach dominant shaxs bo‘lib, javobgarlik va bemorni taqdirini o‘z bo‘yniga oladi. Vrachga o‘z taqdirlarini topshirib quyadilar. Sheriklik noavtoritar xamkorlik xisoblanib, bemor o‘zini erkin tutgan xolatda barcha qaror va o‘zgarishlarni qabul qilishda aktiv ishtirok etadi.. Guruxli psixoterapiya Guruxli psixoterapiyada - Davolash maqsadida gurux dinamikasi xisobga olinadi. Teoretik maqsadda qo‘llanadi. Insonlar o‘rtasidagi munosabat tushuntirish ishlari olib boriladi. Gurux –chegaralangan (20), yoki 8-14 kishigacha bemorlar katnashadi. Gurux:
Kichik – 10 tagacha odam o‘rta – 11 – 20 odam katta – 21 – 30 odam
1) Emotsional kirishuvchanlik va bemor qabul qilish. Vrach bemorni tanqid qilishi, ayblashi mumkin emas. Bemorga o‘z mustaqil fikri borligi, u boshqalarga o‘xshamasligi, aloxida individual insonligi tushuntiriladi. 2)
Autentlik – tabiiylik. Vrach avval o‘zi xaqida boshlash kerak. Bemorga menda xam shu xolat bo‘lgan deb o‘ktirgan xolda psixotravmatik xodisadan chiqarish kerak. 3) Empatiya – birgalikda achinish, bemorni tushunish. 4) Vrach xaqiqatan achinayotganini ko‘rsatish kerak.
spetsifik jarayon xisoblanadi. 1-faza – adaptatsion faza birinchi 5-7 kunlari. Xal qiluvchi pozitsiya (shu yerda va xozir) 2-faza - frustratsion tajanglik, xarakat va toliqishni ko‘payishi natijasida 1-3 kungacha davom etadi. Bu xolat guruxga Yangi bemor ko‘shilganda sodir bo‘ladi. 3-faza - konstruktiv, davo fazasi 7-10 kungacha bo‘ladi. Xar bir bemor uz kechinmalari bilan guruxda bo‘lishadi, uz taassurotlarini aytishadi. 4-faza - realizatsion «usha yerda va ushanda». Yangi xulk atvor modellari suriladi, bu esa 5-7 kun davom etadi.
1. umumiylik xissi, men va biz tushunchasining ortishi, egotsentrizm yani o‘z xisiyotlarining kamayishi. 2. empatiya xissi, davo effekti oshishi uchun, bemor kechinmalarini xis qila bilish. 3. bir-birlari bilan tanishlikni bo‘lmasligi (ular na tanish na qarindosh). 38
1. Informatsiya uzatish – qiskacha psixologik «likbez», informatsiya bilvosita psixoterapevt tomonidan qo‘shiladi (psixika va somatika) 2. universallik kechinmalar – nevrotik egotsentrizm kamayadi, yani bemorlar bir-birlaridagi kechinmalari Bilan almashinib o‘z muammolari birgina ularda mavjud emasligiga ishonch xosil qiladilar. 3. umid uyg‘otish – ochiq guruxlardagi mashg‘ulotlarda bemorlarda bo‘layotgan o‘uzgarishlarni ko‘rib, bemorlarda umid uyg‘onadi. 4. altruizm –o‘z-o‘ziga bo‘lgan baxo ko‘tariladi, insonlar bir-birlariga yordam berayaptilarmi, demak men xam kimgadir yordam bera olaman degan xulosaga keladilar. 5. Birlamchi oilaviy guruxda korreksiyali rekapitulyatsiya – barcha oila ozolari bilan birga ishlaganda paydo bo‘ladi. 6. insonlararo o‘rganish – guruxdagi bemorlarda kuzatilayotgan pozitiv o‘zgarishlardan ishonch kuchayib boradi 7. imitatsiya – taqlid qilish. 8. gurux inoqligi – korreksiyalaydi, psixoterapiya samaradorligini oshiradi 9. katarsis – emotsional reaksiya, soflanish. 10. interpersonal tasir–guruxli terapiyaga xos. Psixoterapevtik gurux boshqaruv turlari. 1. Avtoritar – direktiv, psixoterapevt lider, u guruxni boshqaradi. 2. Demokratik – kollegial, barcha muammolar psixoterapevt bilan maslaxatlashgan xolda xal qilinadi. 3. Liberal – psixoterapevt gurux qatnashchisi bo‘lib xisoblanadi.
1. Guruxli diskussiya (verbal): - interaksion oriyentatsiya (guruxli dinamika analizi) - biografik (biografik individ analizi) - tematik (mavzu analizi) 2. Psixodrama (verbal). 3. Psixogimnastika (noverbal) – asosiy vosita-xarakat aktivligi, mimika. 4. Proyektiv rasm (noverbal). 5. Muz koterapiya (noverbal).
Uzini tutishga karab taplarga bulinadi Sharxi Kuchsiz shaxs Individual oriyentirovka yaxshi rivojlangan. Mustaqil ko‘yilgan xolda vazifalarni fakatgina o‘zi yakkalikda xal eta oladi.
Kuchli shaxs o‘z xoxshi bilan buysinishga rozi. Taxlid qilishga moil bo‘lgan shaxs. Guruxdagi quyilgan vazifalarni faqatgina guruxdagi kuchli bo‘lgan odam bilan maslaxatlashib bo‘lgandan keyingina qaror qabul qiladi. Lidirlikka moil shaxs Individ guruxda sardorlikka moilligi bor. Optimal xolat faqatgina guruxdagi a’zolarni o‘ziga bo‘ysuntira olgandagina xosil bo‘ladi. Xamjixatlikka moil shaxs Individum muammolarni faqatgina gurux bilan maslaxatlashib, keyin bir karorga keladi. Agarda qarashlar to‘g‘ri kelmasa gurux bilan maslaxatlashib, keyin bir qarorga. Agarda karashlar to‘g‘ri kelmasa gurux a’zolari bilan kushilib ish to‘tadi.
|