Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

Ikkinchidan tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan yutuqlari darajasiga ham ta’sir qilishi mumkin. Masalan, qobiliyat kurtaklarida tug’ma individual farqlar mavjud. Shu sababli ba’zi odamlar boshqa odamlardan ma’lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatidan ustun turishadi. Ba’zida esa aksincha biror-bir faoliyat turini egallash imkoniyati jihatidan esa ulardan ongsizlik qilishlari mumkin. Manna shu ma’noda olganda odamlar o’z qobiliyatlarini barobar rivojlantirish imkoniyatiga ega emaslar. Garchi tabiiy kurtaklar o’quvchilarning psixik rivojlanishi uchun ma’lum ahamiyatga ega bo’lsa ham (shu sababli, masalan, ta’lim jarayonida ayrim o’quvchilardan boshqa o’quvchilarga nisbatan ko’proq zo’r berish talab qilinadi, ayrim o’quvchiga o’qituvchi ko’proq kuch sarflaydi, e’tibor beradi va ko’proq vaqt ajratadi), bu kurtaklarning o’zi psixik taraqqiyotda hal qiluvchi rol o’ynamaydi.
Turli yo’nalishga ega bo’lgan psixologlar, bir tomondan ta’lim va tarbiya, ikkinchi tomondan esa rivojlanish o’rtasidagi o’zaro munosabati muammosini keng doirada muhokama qilmoqdalar.
Rivojlanish deyilganda odatda hodisalarning har ikki turi tushuniladi va bu tushunchalar bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir:
1) miyaning o’z biologik, organik yetilishi, uning anatomik-biologik tuzilishi jihatidan yetilishi;
2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma’lum o’sish darajalari sifatidagi, o’ziga xos aqliy yetilish sifatidagi psixik rivojlanish.
O’z-o’zidan ma’lumki, aqliy rivojlanish miya tuzilishining biologik yechilishi bilan bog’liqdir va bu xususiyat ta’lim-tarbiya ishlarida albatta hisobga olinishi lozim, chunki ta’lim miyaning organik jihatdan yetilishini inkor eta olmaydi. Biroq miya tuzilishining organik jihatdan yetilishini muhitga, ta’lim-tarbiyaga mutlaqo bog’lanmagan holda o’zining qat’iy biologik qonunlari asosida sodir bo’ladi, deb bo’lmaydi. Muhit, ta’lim-tarbiya va tegishli mashq miya tuzilishining organik jihatdan yetilishiga yordam beradi.
Bu jarayonda ta’lim qanday mavqyega ega? Ta’lim rivojlanishiga nisbatan yetakchi vazifani bajaradimi yoki aksincha? Bu muammoning hal qilinishi ta’lim jarayonining mazmuni va metodikasini, o’quv dasturlari va darsliklarning mazmunini belgilab beradi.
Jumladan nemis psixologi V.Shtern: ta’lim psixik rivojlanishning orqasidan boradi va unga moslashadi degan fikrni olg’a so’rgan edi. Bu fikrga qarama-qarshi rus psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning yetakchilik roli bor degan qoidani birinchi bo’lib ilgari surdi va uni: ta’lim rivojlanishdan oldinda boradi va uni o’z orqasidan ergashtirib olib boradi, deb aniq ifodalab beradi. Yuqorida bayon qilingan birinchi fikrga muvofiq ta’lim faqat rivojlanish tomonidan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning uchun aqliy jihatdan yetilish jarayoniga aralashmaslik, unga halaqit bermaslik, balki ta’lim uchun imkoniyat yetilguncha chidam bilan passiv kutib turish kerak. Shveysariyalik psixolog J.Piajening nazariyasi ham ayni shu g’oyalar bilan yo’g’rilgandir.
J.Piajening fikricha, bolaning va maktab o’quvchisining aqliy o’sishi o’zining ichki qonunlari asosida rivojlana borib, sifat jihatdan o’ziga xos bir qator genetik bosqichlarni bosib o’tadi. Ta’lim bu aqliy yetilish jarayonini faqat bir qadar tezlatishga yoki sekinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy jihatdan yetilish jarayoniga hyech qanday jiddiy ta’sir kursata olmaydi. Demak, ta’lim rivojlanish qonunlariga bo’ysunishi kerak. Masalan, bolada mantiqiy tafakkur yechilmay turib, uni mantiqiy fikr yuritishga o’rgatish foydasizdir. Ta’limning turli bosqichlari bolaning tegishli psixologik imkoniyatlar pishib yetiladigan muayyan yoshiga qat’iy nazar bog’liqligi anna shundan kelib chiqadi.
Bizning fikrimizcha, ta’lim yetakchi rolni bajaradi, ta’lim va rivojlanish esa o’zaro bir-biriga bog’liqdir; ular alohida sodir bo’ladigan ikki jarayon bo’lmay, balki bir butun jarayondir. Ta’limsiz to’la aqliy rivojlanish bo’lishi mumkin emas. Ta’lim rivojlanishga turtki bo’ladi, rivojlanishni o’z ortidan ergashtirib boradi. Zarur sharoit tug’ilganda ta’lim mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy rivojlanish uchun zamin bo’ladi. Lekin ta’lim rivojlanishga turtki bo’lish bilan bir vaqtda o’zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan rivojlanish darajasining xususiyatlarini, rivojlanishning ichki qoidalarini, albatta, inobatga oladi.
Ta’limning imkoniyatlari juda keng bo’lsa-da, biroq cheksiz emas. Yirik rus psixologi L.S.Vigotskiy ta’lim va taraqqiyot muammosiga ijtimoiy-tarixiy jarayon nuqtai-nazaridan yondashib, bilimlarni o’zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan madaniyatda ishtirok etish jarayonidir, deb ta’kidlanadi. U olg’a so’rgan psixik funksiyalar taraqqiyotining madaniy-tarixiy nazariyasiga ko’ra, psixik faoliyat taraqqiyoti uning «tabiiy» shaklini bevosita qayta qo’rgan holda, turli alomatlar bilan avval tashqi, so’ng ichki ifodalanishni nazarda tutib, «madaniy» shaklini egallash tushuniladi.
Shu munosabat bilan L.S.Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. buning asl mohiyati, bolaning mustaqil faoliyati kattalar Bilan hamkorlikda, uning rahbarligida amalga oshiriladi. L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi «ta’lim taraqqiyotdan oldinda boradi» degan umumiy qoidaning yaqqol mazmunini tushunish uchun imkoniyat yaratadi.
E.Torndayk va J.Piajening ta’lim bilan taraqqiyotni ayni bir narsa deb tushuntirishiga qaramay L.S.Vigotskiy: «Bola taraqqiyotini hyech mahal maktab ta’limidan tashqaridagi soya deb hisoblash mumkin emas» - deb ta’kidlaydi. Bundan tashqari, ta’lim va taraqqiyot bir-biriga tobe bo’lmagan jarayonlardir, degan yo’nalishdagi psixologlarni ham u qattiq tanqid qiladi. P.G.Blonskiy ta’limning bola taraqqiyotidagi o’rniga alohida ahamiyat beradi. Shuning uchun o’quvchilarning aqliy rivojlanishi to’g’ridan-to’g’ri maktab dasturi mazmuniga bog’liq ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, ta’lim jarayonida bolalar ma’lum qoida asosida faoliyat qilishga odatlanadilar. Ta’lim ta’siri natijasida o’quvchilarda o’z-o’zini va o’zining aqliy faoliyatini nazorat qilish yuzaga keladi.
Psixolog-olimlardan V.V.Davыdov, P.Ya.Galperin, N.A.Menchinskaya, A.A.Lyublinskaya, D.B.Elkonin, E.G’.G’oziyevlar o’zlarining tadqiqotlarida ta’limning taraqqiyotdagi yetakchi rolini ta’kidlashadi.
Psixik taraqqiyotning omillari va sharoitlari aniqlab olingan taqdirda ham, psixikada yuzaga keladigan o’zщgarishlarning manbalari, psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar nimalardan iborat, degan savolning tug’ilishi, tabiiydir.
Bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar murakkab va turli-tumandir. Rivojlanishning mohiyatini qarama-qarshiliklar kurashidan, ichki ziddiyatlar kurashidan iborat, bolaning, maktab o’qvchisining psixik rivojlanishini bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar ta’lim va tarbiya jarayonida yuzaga keladigan hamda bartaraf qilinadigan eskilik va yangilik o’rtasidagi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Bunday ziddiyatlarga, masalan, faoliyat tomonidan yuzaga keladigan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; bolaning o’sib borayotgan jismoniy va ruhiy imkoniyatlari bilan eski, tarkib topgan o’zaro munosabat shakllari va faoliyat turlari o’rtasidagi ziddiyatlar; jamiyat, jamoa, katta odamlar tomonidan kundan-kunga ortib borayotgan talablar bilan psixik taraqqiyotning mazkur darajasi o’rtasidagi ziddiyatlar kiradi.
Masalan, kichik maktab yoshidagi o’quvchida mustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan bo’lgan tayyorlik bilan hatti-harakatlarning mavjud vaziyatga yoki bevosita ichki kechinmalarga bog’liqligi o’rtasida ziddiyat mavjuddir. O’smirlarda esa eng kuchli ziddiyatlar bir tomondan, uning o’ziga o’zi baho berishi va o’z talablari darajasi va ikkinchi tomondan, atrofdagilarning unga nisbtan bo’lgan munosabatlari haqidagi ichki kechinmasi o’rtasida, shuningdek, o’zining jamoadagi real mavqyei to’g’risidagi ichki kechinmasi o’rtasida; katta odamlar hayotida to’la xuquqli a’zo sifatida qatnashishi ehtiyoji bilan bunga o’z imkoniyatlarining mos kelmasligi o’rtasida paydo bo’ladi.
Ko’rsatilgan barcha ziddiyatlar birmuncha yuqori darajadagi psixik faoliyatlarni tarkib toptirish orqali bartaraf qilinadi. Natijada bola, maktab o’quvchmsi psixik rivojlanishining yanada yuksakroq bosqichiga ko’tariladi. Ehtiyoj qondiriladi- ziddiyat yo’qoladi. Biroq qondirilgan ehtiyoj, yangi ehtiyojni tug’diradi. Bu ziddiyat boshqa bir ziddiyat bilan almashinadi-taraqqiyot davom etadi.
Rivojlanish faqat sof miqdor o’zgarishalri jarayonidan, ya’ni qandaydir psixik hodisalarning, xususiyat va sifatlarning ko’payishi yoki kamayishidan iborat bo’lib qolgan, balki sifat jihatdan yangi xususiyatlarning, ya’ni yangidan hosil qilingan sifatlarning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir.
Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy qonuniyatlari borligini qayd etib ko’rsatmoqdalar. Biroq muxit ta’siriga nisbatan bu qonuniyatlar ikkilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning o’ziga xos xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatga va tarbiyaga bog’liqdir. Manna shunday umumiy qonuniyatlarga birinchi navbatdar psixik rivojlanishning notekisligi kiradi. Buning mohiyati shundan iboratki, har qanday sharoitda, hatto ta’lim va tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, funksiyalari va xususiyatlari rivojlanishning bita darajasida to’xtab turmaydi. Bolaning rivojlanishidagi ayrim davrlarda psixikaning u yoki bu yo’nalishlarda rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar paydo bo’ladi va bu sharoitlarning ba’zilari vaqtinchalik, o’tkinchi xarakterda bo’ladi. U yoki bu psixik xususiyatlar va sifatlarning rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlar bo’lgan anna shunday yosh davrlari senzitiv davrlar deb ataladi. (L.S.Vigotskiy, A.N.Leontyev) bundan senzitivlik davrining mavjudligiga miyaning organik jihatdan yetilish qonuniyati ham, ayrim psixik jarayonlar va xususiyatlar ham, hayotiy tajriba ham sabab bo’ladi.
Shunday qilib, bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishi-murakkab taraqqiyot jarayonidir.
Inson shaxsini tarkib topishi va psixik rivojlanishning sharoitlari. Biologik va ijtimoiy omillar.
Psixik rivojlanish va bu o’zgarishlarga sabab bo’ladigan kuchlar o’rtasidagi munosabat qonunlarini o’rganish – yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining muhim va dolzarb muammolaridan biridir.
Inson shaxsning psixik rivojlanishi va uning shakllanishi murakkab tadqiqot jarayonidir. Zero, uning o’ziga xos xususiyatlariva qonuniyatlarini asosli ilmiy bilish, o’quvchi shaxsiga pedagogik jihatdan ta’sir ko’rsatishning zarur shartidir.
Inson – biososial mavjudotdir. Uning birligi, bir tomondan, kishining psixik, tug’ma ravishda tashkil topgan xususityalar (masalan, ko’rish yoki eshitish sezgilarning, shuningdek, oliy nerv tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari), ikkinchi tomondan esa faoliyatning ongli subyekt iva ijtimoiy taraqqiyotning faol ishtirokchisi sifatida uning xulq-atvor (masalan, ahloqiy odatlar) xususiyatlarida namoyon bo’ladi.
Xo’sh odam psixikasi va hatti-hrakatlarida namoyon bo’ladigan bu xususiyatlarni nimalar sirasiga kiritish mumkin? Inson psixikasining tabiati biologikmi yoki inqilobiy harakterga egami?
Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarning muammosi o’z mohiyati jihatidan g’oyaviy harakterga ega. Shu bois bu masalani hal qilishda bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan turli oqimlar, yo’nalishlar maydonga kelgan. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishda maydonga kelgan birinchi oqim biogenetik konsepsiya, nazariya bo’lsa, ikkinchi oqim sosiogenetik konsepsiyadir.
Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik oqim XIX asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan.
Bola psixik xususiyatlarining tug’ma tabiati haqidagi ta’limot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya maktablarining asosini tashkil etib kelmoqda. Mazkur ta’limot inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik tuzilishiga tenglashtirilgandir, psixik rivojlanish esa, irsiy yo’l Bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu xususiyatlarning maromiga yetilish jarayonidan iborat deb ta’kidlaydi. Ma’lumki, nasliy xususiyatlar tug’ma yo’l bilan nasldan naslga tayyor holda beriladi, biroq shunday bo’lishiga qaramay bu oqim namoyondalari inson shaxsi va uning barcha xususiyatlari «ichki qonunlar» asosida, ya’ni nasliy xususiyatlar negizida maydonga keladigan narsa, biologik olimlarga bog’liqdir, deb ta’kidlaydilar.
Biogenetik ta’limot, inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (chunonchi, imkoniyatlarning chegarasi, uning eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan belgilanib qo’yilganligini, o’quvchi imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida aniqlab, undan so’ng ta’lim jarayonini uning irsiyat tomonidan belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning aqliy iste’dod darajalariga qarab turli mavqyedagi maktablarda tahsil olishi zarur deb ta’kidlashadi.
Chunonchi, bu yo’nalish tarafdorlaridan, amerikalik psixolog E.Pyurndayx o’quvchilarning «tabiiy kuchlari» va «tug’ma mayllar»ini psixik rivojlanishning yetakchi omili qilib ko’rsatib, muhitning, ta’lim-tarbiyaning ta’siri-ikkinchi darajalidir, deb aytadi.
Avstraliyalik psixolog K.Byuler bolalarning faqat aqliy taraqqiyotigina emas, balki ahloqiy rivojlanishi ham nasliy tomondan belgilangandir, deb ta’kidlaydi.
Amerikalik pedagog va psixolog Dj.Dyui-inson tabiatini o’zgartirib bo’lmaydi, odam irsiyat vositasida hosil qilgan ehtiyojlari va psixik xususiyatlari Bilan tug’iladi. Bu ehtiyojlar va psixik xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo’lib, ba’zida o’zgarishi, tarbiyaning esa miqdorini belgilab beruvchi mezondir, deb hisoblaydi.
Venalik vrach-psixolog Z.Freyd mazkur oqim namoyondasi sifatida shaxsning faolligini, uni harakatga keltiruvchi kuchlarni quyidagi tarzda tushuntirishga intiladi. Odam o’zining qadimiy hayvon tariqasidagi avlod-ajdodlaridan nasliy yo’l bilan o’tgan instinktiv mayllarning namoyon bo’lishi tufayli faoldir. Z.Freydning fikriga ko’ra, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo’ladi. Z.Freyd, shaxsning faolligini dastavval jinsiy mayllar bilan bog’laydi. Biroq instinktiv mayllar jamiyatda xudi hayvonot olamidagidek erkin namoyon bo’lavermaydi. Jamiyatdagi jamoa hayoti odamni, undagi mavjud instinktiv mayllarni (ya’ni jinsiy mayllarni) juda ko’p jihatdan cheklab qo’yadi. Oqibatda odam o’zining ko’p instinktlari va mayllarini bosishga, tormozlashga majbur bo’ladi. Uning ta’limotiga ko’ra, tormozlangan instinkt va mayllar yo’qolib ketmaydi, balki bizga noma’lum bo’lgan ongsizlik darajasiga o’tkazilib yuboriladi. Ongsizlik darajasidagi bunday instinktlar va mayllar har turli «komplekslar»ga birlashadilar, go’yo inson shaxsi faolligining haqiqiy sababi Ayni shu «komplekslar»ning namoyon bo’lishidir. Z.Freydning ta’limotidan, uning ochiqdan-ochiq biologizotorlik targ’ibotchisi ekanligini, inson щaxsining faolligini jinsiy mayllardan iborat ekanligi haqidagi nazariyasi ilmiy asosga ega emasligini e’tirof etish mumkin.
Bunday ta’limotlardan, xususan din homiylari keng foydalanib, insonning taqdiri anna shu ilmlar bilan chambarchas bog’liqdir, deb ta’kidlashadi.
Inson shaxsining tarkib topishini o’rganish davomida yuzaga kelgan Yana bir ta’limot-sosiogenetik konsepsiya-qobiliyatlarning taraqqiyotini faqat tevarak-atrofdagi muhitning ta’siri bilan tushuntiradi. Bu yo’nalish o’z zamonasi uchun ilg’or hisoblangan XVIII asr fransuz olimi K.Gelvesiy ta’limotidan boshlangan. K.Gelvesiyning ta’limotiga ko’ra, barcha odamlar aqliy va ahloqiy rivojlanishi uchun tug’ilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo’ladilar. Shuning uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi. Bu nazariya odamlarning psixik, ruhiy, oqibatda ijtimoiy tengsizligi ularning tug’ma xususiyatlari degan ta’limotga qarshi qaratilgan edi. Bu nazariyaning xorijiy mamlakatlardagi hozirgi turli namoyondalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning g’oyat darajada muhim roli borligini e’tirof etadilar.
Inson shaxsining tarkib topishini o’rganish davomida yuzaga kelgan sosiogenetik konsepsiya fanda eksperimentlarning rivojlanishi Bilan bog’liqdir. Ma’lumki XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlarida tabiiy fanlar jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. O’sha paytda hammaning diqqat-e’tibori mo’jizakor tajribaga qaratilgan edi. Bu hodisa inson shaxsining tarkib topishi masalasiga ham ta’sir qilmay qolmaydi.
Sosiogenetik konsepsiya namoyondalari insonning butun taraqqiyoti, shu jumladan shaxsiy xususiyatlarning tarkib topishi asosan tajribaga bog’liqdir. Bu nazariyada shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlarni jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish usullari, atrofidagi odamlar Bilan o’zaro munosabat vositalari asosida tushuntiriladi. Bu ta’limotga ko’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib, hayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlarning bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.
Chunonchi, angliyalik olim Djon Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq bolaning ruhini top-toza doskaga, taxtaga o’xshatadi. Uning fikricha, bolaning top-toza taxta tarzidagi ruhiga nimalarni yozish mutlaqo katta odamlar ixtiyorlaridadir. Shuning uchun bolaning qanday odam bo’lib yetishishi, ya’ni unda qanday shaxsiy fazilatlarning tarkib topishi bola hayotdan oladigan tajribaga, o’zgalar bilan muloqot jarayonida oladigan hayotiy tushuncha va tasavvurlariga bog’liqdir, deb ta’kidlaydi.
Bu tahlil etgan har ikkala yo’nalishning namoyondalari, o’z manfaatlarining tashqi jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo’lishiga qaramay, insonning psixik xussiyatlarini yo nasliy, biologik omillar ta’siri ostida, yoki o’zgarmas muhit ta’sirida avvaldan belgilangan va o’zgarmas narsa, deb e’tirof etadilar.
Ma’lumki odam shaxs sifatida muntazam qandaydir faoliyatda tarkib topib boradi, rivojlanadi, uning faolligi namoyon bo’ladi. Agarda hayvonlar tevarak-atrofdagi tashqi muhitga passiv moslashib, hayot faoliyatlarida tabiatdagi, ya’ni tashqi muhitdagi tayyor narsalardan foydalansalar, odam esa tevarak-atrofidagi tashqi muhitga faol ta’sir ko’rsatib, uni o’z irodasiga bo’ysundiradi, hamda o’zgartirib, o’z ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildiradi.
Kuzatishlar jarayonida shu narsa ma’lum bo’ldi-ki, odamdagi tug’ma, irsiy mexanizmlari uning, psixik rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi-yu, biroq uning mazmunini ham, shaxsiy fazilatlarini ham belgilab Bera olmaydi. Ta’kidlash zarurki, muhit ham bola psixikasini rivojlantirishda muayyan rol o’ynaydi. Faqat buning uchun bolani o’qitayotgan kishilarning ta’siri natijasida bola anna shu muhitni faol ravishda o’rganib olishi, tabiiydir.
Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta’siriga bog’liqligini dalillar asosida izohlab beradi. Ulardan birinchisi inson tug’ilib voyaga yetadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri, ikkinchisi odamga uzoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan ta’lim-tarbiyaning ta’siri va uchinchisi odamga tug’ma ravishda, tayyor holda beriladigan nasliy xususiyatlarning ta’siridir.
Ma’lumki, har bir odam o’ziga xos, boshqalarda aynan takrorlanmaydigan ijtimoiy muhitda. Konkret ijtimoiy munosabatda, ya’ni ma’lum oila, jamoa va jamiyatda, odamlar orasida yashab o’sadi, shakllanadi.
Bu ijtimoiy munosabatlarga odam jamiyat a’zosi sifatida, ma’lum sinfning, u yoki bu ijtimoiy guruhning namoyondasi sifatida va nihoyat, tashkil qilinganlik va uyushqoqlik darajasi turlicha bo’lgan muayyan jamoalarning faol a’zosi sifatida qatnashadi.
Shaxsning mohiyati o’z tabiati jihatidan ijtimoiy harakterga egadir. Shaxsdan barcha psixik xususiyatlarini, ijodiy faolligining rivojlanish manbalari uning tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitda, jamiyatdadir. Inson shaxsi sababiy bog’liqlikda bo’lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Manna shu ma’noda shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani egallash jarayonidan iboratdir. Buning natijasida insonning psixik xususiyatlari, axloqiy fazilatlari, harakteri, irodaviy sifatlari, qiziqishlari, e’tiqod va dunyoqarashi tarkib topadi.
Muhit, ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya, azaldan berilgan, genetik jihatdan qat’iy belgilangan nimanidir namoyon qilish uchun sharoitgina bo’lib qolmay, balki inson psixik xususiyatlarini tarkib toptiradi.
Bu borada, birinchidan, shuni ta’kidlash kerakki, odam muhit ta’siri ostidagi passiv obyekt bo’lmay, balki faol mvjudotdir. Shuning uchun tashqi hayot sharoiti, tashqi ta’sir inson psixikasini belgilamaydi, balki odamning muhit bilan bo’lgan o’zaro ta’siri orqali, uning muhitdagi faoliyati orqali belgilaydi. Shu sababli muhitning ta’siri haqida emas, balki odamning tevarak-atrofdagi muhit bilan faol o’zaro ta’siri haqida gapirish maqsadga muvofiqdir.