Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

1) miyaning o’z biologik, organik yetilishi, uning anatomik-biologik tuzilishi jihatidan yetilishi;
2)psixik (aqliy) rivojlanishning ma’lum o’sish darajalari sifatidagi, o’ziga xos aqliy yetilish sifatidagi psixik rivojlanish.
O’z-o’zidan ma’lumki, aqliy rivojlanish miya tuzilishining biologik yechilishi bilan bog’liqdir va bu xususiyat ta’lim-tarbiya ishlarida albatta hisobga olinishi lozim, chunki ta’lim miyaning organik jihatdan yetilishini inkor eta olmaydi.
Biroq miya tuzilishining organik jihatdan yetilishini muhitga, ta’lim-tarbiyaga mutlaqo bog’lanmagan holda o’zining qat’iy biologik qonunlari asosida sodir bo’ladi, deb bo’lmaydi.
Muhit, ta’lim-tarbiya va tegishli mashq miya tuzilishining organik jihatdan yetilishiga yordam beradi.
Bu jarayonda ta’lim qanday mavqyega ega? Ta’lim rivojlanishiga nisbatan yetakchi vazifani bajaradimi yoki aksincha? Bu muammoning hal qilinishi ta’lim jarayonining mazmuni va metodikasini, o’quv dasturlari va darsliklarning mazmunini belgilab beradi.
Jumladan nemis psixologi V.Shtern: ta’lim psixik rivojlanishning orqasidan boradi va unga moslashadi degan fikrni olg’a srugan edi. Bu fikrga qarama-qarshi rus psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning yetakchilik roli bor degan qoidani birinchi bo’lib ilgari surdi va uni: ta’lim rivojlanishdan oldindan boradi va uni o’z orqasidan ergashtirib olib boradi, deb aniq ifodalab beradi. yuqorida bayon qilingan birinchi fikrga muvofiq ta’lim faqat rivojlanish tomonidan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning uchun aqliy jihatdan yetilish jarayoniga aralashmaslik, unga halaqit bermaslik, balki ta’lim uchun imkoniyat yetilguncha chidam bilan passiv kutib turish kerak. Shveysariyalik psixolog J.Piajening nazariyasi ham Ayni shu g’oyalar bilan yo’g’rilgandir.
J.Piajening fikricha, bolaning va maktab o’quvchisining aqliy o’sishi o’zining ichki qonunlari asosida rivojlana borib, sifat jihatdan o’ziga xo sbir qator genetik bosqichlarni bosib o’tadi. Ta’lim bu aqliy yetilish jarayonini faqat bir qadar tezlatishga yoki sekinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy jihatdan yetilish jarayoniga hyech qanday jiddiy ta’sir kursata olmaydi. Demak, ta’lim rivojlanish qonunlariga bo’ysunishi kerak. Masalan, bolada mantiqiy tafakkur yechilmay turib, uni mantiqiy fikr yuritishga o’rgatish foydasizdir. Ta’limning turli bosqichlari bolaning tegishli psixologik imkoniyatlar pishib yetiladigan muayyan yoshiga qat’iy nazar bog’liqligi anna shundan kelib chiqadi.
Bizning fikrimizcha, ta’lim yetakchi rolni bajaradi, ta’lim va rivojlanish esa o’zaro bir-biriga bog’liqdir; ular alohida sodir bo’ladigan ikki jarayon bo’lmay, balki bir butun jarayondir. Ta’limsiz to’la aqliy rivojlanish bo’lishi mumkin emas. Ta’lim rivojlanishga turtki bo’ladi, rivojlanishni o’z ortidan ergashtirib boradi. Zarur sharoit tug’ilganda ta’lim mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy rivojlanish uchun zamin bo’ladi. Lekin ta’lim rivojlanishga turtki bo’lish bilan bir vaqtda o’zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan rivojlanish darajasining xususiyatlarini, rivojlanishning ichki qoidalarini, albatta, inobatga oladi. Ta’limning imkoniyatlari juda keng bo’lsa-da, biroq cheksiz emas.
Yirik rus psixologi L.S.Vigotskiy ta’lim va taraqqiyot muammosiga ijtimoiy-tarixiy jarayon nuqtai-nazaridan yondashib, bilimlarni o’zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan madaniyatda ishtirok etish jarayonidir, deb ta’kidlanadi. U olg’a so’rgan psixik funksiyalar taraqqiyotining madaniy-tarixiy nazariyasiga ko’ra, psixik faoliyat taraqqiyoti uning «tabiiy» shaklini bevosita qayta qo’rgan holda, turli alomatlar bilan avval tashqi, so’ng ichki ifodalanishni nazarda tutib, «madaniy» shaklini egallash tushuniladi.
Shu munosabat bilan L.S.Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. buning asl mohiyati, bolaning mustaqil faoliyati kattalar Bilan hamkorlikda, uning rahbarligida amalga oshiriladi. L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi «ta’lim taraqqiyotdan oldinda boradi» degan umumiy qoidaning yaqqol mazmunini tushunish uchun imkoniyat yaratadi.
E.Torndayk va J.Piajening ta’lim bilan taraqqiyotni ayni bir narsa deb tushuntirishiga qaramay L.S.Vigotskiy: «Bola taraqqiyotini hyech mahal maktab ta’limidan tashqaridagi soya deb hisoblash mumkin emas»-deb ta’kidlaydi. Bundan tashqari, ta’lim va taraqqiyot bir-biriga tobe bo’lmagan jarayonlardir, degan yo’nalishdagi psixologlarni ham u qattiq tanqid qiladi. P.G.Blonskiy ta’limning bola taraqqiyotidagi o’rniga alohida ahamiyat beradi. Shuning uchun o’quvchilarning aqliy rivojlanishi to’g’ridan-to’g’ri maktab dasturi mazmuniga bog’liq ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, ta’lim jarayonida bolalar ma’lum qoida asosida faoliyat qilishga odatlanadilar. Ta’lim ta’siri natijasida o’quvchilarda o’z-o’zini va o’zining aqliy faoliyatini nazorat qilish yuzaga keladi.
Psixolog-olimlardan V.V.Davыdov, P.Ya.Galperin, N.A.Menchinskaya, A.A.Lyublinskaya, D.B.Elkonin, E.G’.G’oziyevlar o’zlarining tadqiqotlarida ta’limning taraqqiyotdagi yetakchi rolini ta’kidlashadi.
Psixik taraqqiyotning omillari va sharoitlari aniqlab olingan taqdirda ham, psixikada yuzaga keladigan o’zщgarishlarning manbalari, psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar nimalardan iborat, degan savolning tug’ilishi, tabiiydir.
Bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar murakkab va turli-tumandir. Rivojlanishning mohiyatini qarama-qarshiliklar kurashidan, ichki ziddiyatlar kurashidan iborat, bolaning, maktab o’qvchisining psixik rivojlanishini bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar ta’lim va tarbiya jarayonida yuzaga keladigan hamda bartaraf qilinadigan eskilik va yangilik o’rtasidagi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Bunday ziddiyatlarga, masalan, faoliyat tomonidan yuzaga keladigan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; bolaning o’sib borayotgan jismoniy va ruhiy imkoniyatlari bilan eski, tarkib topgan o’zaro munosabat shakllari va faoliyat turlari o’rtasidagi ziddiyatlar; jamiyat, jamoa, katta odamlar tomonidan kundan-kunga ortib borayotgan talablar bilan psixik taraqqiyotning mazkur darajasi o’rtasidagi ziddiyatlar kiradi.
Masalan, kichik maktab yoshidagi o’quvchida mustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan bo’lgan tayyorlik bilan hatti-harakatlarning mavjud vaziyatga yoki bevosita ichki kechinmalarga bog’liqligi o’rtasida ziddiyat mavjuddir. O’smirlarda esa eng kuchli ziddiyatlar bir tomondan, uning o’ziga o’zi baho berishi va o’z talablari darajasi va ikkinchi tomondan, atrofdagilarning unga nisbtan bo’lgan munosabatlari haqidagi ichki kechinmasi o’rtasida, shuningdek, o’zining jamoadagi real mavqyei to’g’risidagi ichki kechinmasi o’rtasida; katta odamlar hayotida to’la xuquqli a’zo sifatida qatnashishi ehtiyoji bilan bunga o’z imkoniyatlarining mos kelmasligi o’rtasida paydo bo’ladi.
Ko’rsatilgan barcha ziddiyatlar birmuncha yuqori darajadagi psixik faoliyatlarni tarkib toptirish orqali bartaraf qilinadi. Natijada bola, maktab o’quvchmsi psixik rivojlanishining yanada yuksakroq bosqichiga ko’tariladi. Ehtiyoj qondiriladi - ziddiyat yo’qoladi. Biroq qondirilgan ehtiyoj, yangi ehtiyojni tug’diradi. Bu ziddiyat boshqa bir ziddiyat bilan almashinadi-taraqqiyot davom etadi.
Rivojlanish faqat sof miqdor o’zgarishalri jarayonidan, ya’ni qandaydir psixik hodisalarning, xususiyat va sifatlarning ko’payishi yoki kamayishidan iborat bo’lib qolgan, balki sifat jihatdan yangi xususiyatlarning, ya’ni yangidan hosil qilingan sifatlarning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir.
Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy qonuniyatlari borligini qayd etib ko’rsatmoqdalar. Biroq muxit ta’siriga nisbatan bu qonuniyatlar ikkilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning o’ziga xos xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatga va tarbiyaga bog’liqdir. Manna shunday umumiy qonuniyatlarga birinchi navbatdar psixik rivojlanishning notekisligi kiradi. Buning mohiyati shundan iboratki, har qanday sharoitda, hatto ta’lim va tarbiyaning eng ko’lay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, funksiyalari va xususiyatlari rivojlanishning bita darajasida to’xtab turmaydi. Bolaning rivojlanishidagi ayrim davrlarda psixikaning u yoki bu yo’nalishlarda rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar paydo bo’ladi va bu sharoitlarning ba’zilari vaqtinchalik, o’tkinchi harakterda bo’ladi.
U yoki bu psixik xususiyatlar va sifatlarning rivojlanishi uchun eng qulay sharoitlar bo’lgan anna shunday yosh davrlari senzitiv davrlar deb ataladi. (L.S.Vigotskiy, A.N.Leontyev) bundan senzitivlik davrining mavjudligiga miyaning organik jihatdan yetilish qonuniyati ham, ayrim psixik jarayonlar va xususiyatlar ham, hayotiy tajriba ham sabab bo’ladi.
Shunday qilib, bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishi-murakkab taraqqiyot jarayonidir.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyondasi V.A.Kruteskiy insonning ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi:
1.Chaqaloqlik (tug’ilgandan 10 kunlikkacha);
2.Go’daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha);
3.Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);
4.Bog’chagacha davr (3 yoshdan 5 yoshgacha);
5.Bog’cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha);
6.Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha);
7.O’smirlik (11 yoshdan 15 yoshgacha);
8.Ilk o’spirinlik yoki katta maktab yoshi (15 yoshdan 18 yoshgacha).
Yuqoridagi tasnif puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganligidan qat’iy nazar inson kamolotini to’la ifodalab borishga ojizlik qiladi.
Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida ko’proq ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, yetuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari to’g’risida nazariy va amaliy ma’lumotlar yetishmaydi. Shunga qaramay ular o’rta maktab pedagogik psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi zamon psixologiyasining yirik vakili A.V.Petrovskiy inson kamolotiga shaxsning tarkib topishiga ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan yondashib, shaxsning shakllanishi quyidagi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi:
1.Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr) -tug’ilganidan 3 yoshgacha.
2.Bog’cha davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha.
3.Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha.
4.O’rta maktab yoshi (o’smirlik) davri - 11 yoshdan 15 yoshgacha.
5.Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning tasnifi mukammal bo’lsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o’ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o’sish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksincha, qanday bo’lishidan qat’iy nazar, har ikala yo’nalishning ham oraliq jabhalari bo’lishi ehtimoldan holi emas.
Ma’lumki, har bir yosh davr, o’ziga xos xususiyatlar bilan belgilanadi, bularga: oilada va maktabda bola holatining o’zgarishi, ta’lim va tarbiya shakllarining o’zgarishi hamda bolaning yangi faoliyat turlari, organizmidagi ayrim xususiyatlarning yetilishi sngari jarayonlarni kiritish mumkin.
Mana shu munosabat bilan hozirgi psixologiyada yosh davrlarini shu nuqtai nazardan tabaqalash maqsadga muvofiqdir:
1.Ilk bolalik davri-tug’ilgandan 3 yoshgacha;
2.Bog’cha davri-3 yoshdan 6, 7 yoshgacha;
3. Kichik maktab yoshi davri-6, 7 yoshdan 10, 11 yoshgacha;
4.O’rta maktab yoshi (o’smirlik davri)- 10, 11 yoshdan 14, 15 yoshgacha;
5.Ilk o’spirinlik (kollej va lisey o’quvchilari)- 14, 15 yoshdan 17, 18 yoshgacha.
Umuman psixologlar tomonidan yosh davrlarini tabaqalashtirishning puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan qator nazariyalari ishlab chiqilgan. Hozirgi kunda ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa qo’shib, uning nazariy va amaliy muammolarini hal qilishda muhim o’rin egallab kelmoqda. Biroq, hozir ontogenezni to’la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyasi yaratish zaruriyati mavjuddir.

5-Mavzu