Şamil Vəliyev – 50

(birdən-birə sarılır)
Lakin çılğıncasına sevən Südabənin bu yersiz məhəbbətini Səyavuş «Anam
ölmüşsə də, bu gün sən mana ikinci annəsin» - deyə rədd edir. eşqi rədd edilən
Südabənin odlu ehtirasları daha da alovlanır.
SÜDABƏ
(diz çökərək)
Bir busə ver mana.
SƏYAVUŞ
(qolundan tutub qaldırar)
Yetər bu zillət!
SÜDABƏ
Sənin, həp varlığım sənin…
SƏYAVUŞ
Rəzalət!
SÜDABƏ
Gözəlliyə qarşı kordur gözlərin!
Bax, eyi bax…
(sinəsini açar)
SƏYAVUŞ
Əvət, gözəl hər yerin,
Lakin, əfsus, mənim gözümdə çirkin!..
SÜDABƏ
Təhqir etsən belə buraxmam səni.
(sarılır)

---

236
SƏYAVUŞ
Çəkil ehtirasın qara yelkəni!
Sən nəsin! Bir heç, bir şərəf xırsızı,
Vəhşi Suriyyənin uğursuz qızı!
Bütün bu yalvarışlara baxmayaraq, Səyavuşu yola gətirə bilməyən
«ehtirasın bu qara yelkəni»nin qəlbində gənc qəhrəmana qarşı nifrət və amansız
intiqam hissi baş qaldırır. Südabə əri Keykavusa onun oğlu tərəfindən təhqir
edildiyini söyləyir:
Babam nerdə? – deyə gəlibsöz atdı,
Mana xəyanət əlini uzatdı.
Bax, iştə köynəyim!..
Şübhəli olan bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün Keykavusun əmrilə atəş
qalanır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu səhnə əsərdə ən qüvvətli
səhnələrdən biri olmaqla eşqi «topuğuna vurmuş» Südabənin ehtiraslarını daha
qabarıq göstərmək üçün çox səciyyəvidir. Keykavus atəşə birinci girməyi
Südabəyə əmr etdikdə o, dəhşətli tonqal alovlarını alovlu qəhqəhələrlə qarşılayır:
Bu xoşdur manna,
Könlümlə yanğın var,başda fırtına.
Təsir edərmi heç atəş atəşə?
Vuruldum yanaraq mən Səyavuşə – deyir.
Südabə Səyavuşun mərdliyini, yenilməzliyini görüb, ona qarşı olan
məhəbbətini Keykavusdan belə çəkinmədən qəhrəmana xatırladır, onun bir
busəsini Kəyan tacından üstün tutur. Qan tökmək əleyhinə olan Səyavuşun
mrhəməti nəticəsində Keykavus Südabə üçün çıxardığı ölüm hökmünü dəyişir.
İkinci pərdədən sonra Südabə səhnədə görünməsə də onun gənc qəhrəmana
qarşı hazırladığı süi-qəsdlər tamaşaçıların diqqət mərkəzindədir. Əsərin sonrakı
pərdələrində
«həyait
nəşəsilə
çağlayan
günahsızbir
qəlbi
Südabə
mərhəmətsizcəsinə və heç bir əzab çəkmədən zəhərləyir; ən müqəddəs inamları –

---

237
şübhəyə, ən pak niyətləri – iftiraya və ən şirin arzuları – sönük bir həvəsə
döndərir» (M.Əlioğlu. Tənqidçinin düşüncələri. Azərnəşr, 1968, səh.172-173).
Südabə ehtiraslı bir qadın olmaqla bərabər, həm də qırılmaz iradəyə
malikdir. Onun qanlı-qadalı ehtirasını qırılmaz bir iradə tamamlayır. Südabə
gənc qəhrəmanı məhv etmək üçün bir vasitə qalmır ki, ona əl atmamış olsun:
Keykavusun adından Səyavuşa saxta məktubdüzəldərək onu Rübabə vasitəsilə
Turana göndərir, Çin elçisinə və Dürdanəyə Səyavuşu zəhərləyib, öldürmək
əmrini verir. bir sözlə, bu «ipəkli ilan» özü İranda oturub Turanda Səyavuşun
taleyilə oynayır:
…Səyavuşun o dik, o məğrur başı
Əyilməz olursa sevgimə qarşı,
Onu al qanlarda görmək istərim,
Saçlarından çələng hörmək istərəm –
deyən Südabə «alovlu ehtirasdan, cinayətkar, öz qərarından kor-kar bir iradədən
toxunmuşdur» (M.Məmmədov. Teatrlar, aktyorlar, tamaşalar. Azərnəşr,  1966,
səh.170).
Çin elçisi Südabənin əmrini – Səyavuşu öldürmək əmrini həyata keçirmək
istədiyi son anda buna dözə bilməyən təmiz qəlbli Dürdanə ona mane olur.
Səyavuş bu xəyanət səhnəsinin şahidi olduqda dəhşətə gəlir, bütün kinlər,
ftinələr, bütün ehtiraslar onun gözündə Kəbəyə çevrilib bir afət doğur, - qəddar
bir afət:
Nə dəhşət?! Əgər
Cahandakı bütün kinlər, fitnələr,
Bütün ehtiraslar olsa həp kəbə,
Bir afət doğardı, o da – Südabə!
Südabə «Səyavuş»a qədər bir sıra dolğun qadın surətləri yaratmış Cavidin
yeni və böyük müvəffəqiyyəti idi.

---

238
İranın əfsanəvi pəhləvanlarından biri, Sam nəslindən olan Rüstəm
Firdovsinin «Şahnamə» epopeyasındakı bir çox dastanlarda iştirak edir. Hüseyn
Cavid dəözünün «Səyavuş» faciəsində Rüstəm surətinə geniş yer vermişdir.
Dramaturq bu obrazı qələmə alarkən ona yeni xüsusiyyətlər aşılamış, Səyavuşun
məsləkdaşı, vətənini və xalqını qəlbən sevən bir qəhrəman kimi yaratmışdır.
Rüstəm də dostu və məsləkdaşı Səyavuş kimi şəhvət qoxuyan fitnə-fəsadlar
yuvası saraylara nifrət edir. lakin o, bir xalq qəhrəmanı kimi vətəni müdafiə
etməyə, onun yolunda canından keçməyə həmişə hazırdır. Elə bu məqsədlə də
Rüstəm atası tərəfindən çağrılan Səyavuşla birgə Keykavus sarayına gəlir. Çox
keçmir ki, Türk ordularının sərhəddi keçməsi xəbərini İran hökmdarına
çatdırırlar. Düşmənləri vətən hüdudlarından geri oturtmaq məqsədilə sərhədə
gələn Rüstəm kəndliləri talayanların xarici düşmənlər deyil, daxili düşmənlər –
yerli saray məmurları olduğunu gördükdə bərk qəzəblənir:
Ar olsun sizlərə, ar olsun, əvət!
Əsla ummadığım alçaq xəyanət.
Sizdən uğurludur taun-qasırğa,
Xayır yol verilməz bu azğınlığa.
Səyavuş kimi nahaq qan tökülməsi əleyhinə olan Rüstəm, Əfrasiyabın
vəziri Piranla sülh bağlayıb geri qa
yıdır. Lakin Rüstəmin gətirdiyi bu
xeyirxah xəbər İran hökmdarını hirsləndirir, Keykavus igid Rüstəmi qorxaq, xain
adlandırır:
İştə hər ikiniz qorxaq və miskin!
Səyavuş da xain, Rüstəm də xain!..
Ömründə xəyanət nədir bilməyən sadə qəlbli insan, saysız-hesabsız
döyüşlərdən həmişə zəfərlə qayıtmış igid pəhləvan Rüstəm İran şahının bu kirli
böhtanlarına qarşı öz qəzəb səsini ucaldaraq «Həddin bil, nə sandın məni? Saqın
güvənmə çox taxtü-tacına» deyir. Keykavusun namərdliyinə və saray
çirkinliklərinə artıq davam gətirə bilməyən Rüstəm:

---

239
Artıq mənə oldu əyan,
Cənnət imiş Zabilstan.
Dönməliyim əski yurda,
Namus, şərəf həpsi orda!..
…Gəl gedəlim, nifrət olsun
Bu yaldazla vəhşətlərə!
Artıq yetər, lənət olsun
Ölüm qoxan şəhvətlərə!
– deyərək xəyanətdən uzaq olan sadə insanların yanına qayıdır. Dramaturqun
müsbət qəhrəman kimi yaratdığı Rüstəm surəti öz xeyirxahlığı, mübarizliyi,
fikirlərinin kəskinliyi və əzəmətli xarakteri ilə Firdovsi dastanlarındakı
Rüstəmdən qat-qat fərqlənir.
Faciədə Keykavus, Əfrasiyab, Gərşivəz kimi mənfi planda işlənmiş, bədii
cəhətdən tam kamil olan obrazlar da vardır. Bu mənfi surətlər içərisində
Keykavus, öz xarakterinin mürəkkəbliyi ilədiqqəti cəlb edir. o, ədalətsiz olmaqla
bərabər, düşüncəsiz, özünün və eləcə də ölkənin xeyir-şərini ayırd etməyən,
tədbirsiz, qədir bilməyən, yaxşılığı qiymətləndirməyən tipik bir şah surətidir. O,
türk ordularının sərhəddi keçdiyini eşitdikdə:
İranda Rüstəm kimi
Pəhləvanlar dururkən,
Nə cürətdir bilməm ki,
Oh, bu azğınlıq nədən?!
deyə Rüstəmə arxalanırsa, Səyavuşa vurulduğunu Südabənin öz dilindən
eşitdikdə:
Səyavuş! Qalmadı bir şübhəm sana,
Vuruldum səndəki parlaq ficdana.
Bir ləkə var, bəlkə, suda, günəşdə,
İncə bir iz belə yox Səyavuşdə.

---

240
deyə oğlunun parlaq vicdanına qibtə edirsə, Piranla sülh bağladıqlarına görə hər
iki qəhrəmanı xain adlandırır. Bundan əlavə, xarici düşmənlərdən xalqı deyil, öz
taxtı-tacını qurtarmağa çalışan Keykavus Rüstəmin kəndliləri «köylər dağılsa da
ağrıtmaz məni, ancaq Əfrasiyab bilsin həddini» deyir.
Keykavus eyni zamanda azğın şəhvətə tutulmuş bir hökmdardır. Onun bu
xasiyyəti əsərdə 1-ci və 2-ci Cariyyənin vasitəsilə çox gözəl işıqlandırılmışdır.
Qarşısında diz çökərək «qüsurə baxma» deyə yalvaran Cariyyənin hıçqırıqlarına
əhəmiyyət ıerməyən Keykavus onu zorla qolları arasına alaraq otağına doğru
sürükləyir:
Könül həp zövq alır tazə qönçədən.
Unutma ki, hər gün bir nazlı sona,
Yavru bir göyərçin qismətdir mana.
Bir gün əvvəl günahsız yavru kimi bu əxlaqsız şahın toruna düçar olmuş 1-
ci cariyyə «göylərəmi uçdu haqq və ədalət» - deyə fəryad qopardıqda Pişxidmət
qəhqəhələrlə ona cavab verir:
Haqq və ədalətmi… O bir quş olsa,
Şahın sarayında yapmaz yuva.
Cavidin bu misraları saray rəzalətlərini çox aydın əks etdirir.
Əfrasiyab əsərdə despot bir hökmdar surəti kimi yaradılmışdır. Əməkçi
xalqa barmaqarası baxan,  «yoxsullar qanından badə sonduran» Əfrasiyab
cəlladlıqla Keykavusdan heç də geridə qalmır. Hələ dahi Nizami XII əsrdə
yazırdı:
Bilirsən, şahmatın iki şahı var,
Hər qəlbə yeni qəm gətirər onlar.
Dəhşətli müharibələrdən yaxasını kənara çəkib, saraylarda eyş-işrətlə
xumarlanan hər iki xaqan (Keykavus, Əfrasiyab – V.Ə., Ə.N.) çanağın xalqın
başında çatlayacağını əsla saya salmır. İran sarayındakı zülmə və rəzalətlərə
dözməyərək Turana pənah gətirən qəhrəman Səyavuşu Əfrasiyab hörmətlə

---

241
qarşılayır. Xaqan bacısı oğlunun Firəngizlə izdivacına qəlbən şad olur. Çin və
Türk məzlumlarının birləşərək məmurlara qarşı üsyan qaldırdığını eşitdikdə bərk
qəzəblənir, Səyavuşu qızışmaqda olan bu alovu söndürmək üçün Çin sərhəddinə
göndərir. Lakin Səyavuş içərisində yetişib, boya-başa çatdığı insanlara əl qaldıra
bilmir, dayısının göstərişlərinin əksinə olaraq xalqın namusunu heçə sayan,
kəndliləri çapıb-talayan Valiyə göz dağı çəkdirir. Bir vasitə ilə Səyavuşu aradan
götürməyə çalışan Gərşivəz gənc qəhrəmanın bu xeyirxahlığını Türk xaqanına
xəyanət kimi qələmə verir. üstəlik Südabənin Keykavusun adından düzəltdiyi
saxta məktubu Əfrasiyaba verərək onu daha da sarsıdır:
Çəlik qollu Səyavuş!
Sən bir yandan hücum et,
…Hər tədarük görülmüş.
Tus ilə Zal oğlu da
Saldıracaq İrandan.
Çin xalqını bir yandan
Alt-üst edin Turanı
Orduları əzilsin,
Əfrasiyab hüzura
Qolları bağlı gəlsin.
Bu quduz xaqan, qızı Firəngizin «Lütf edin, acıyın, o, xain deyil»,
«Səyavuşun «İştə mənim üçün ölüm fitvası» deməsinə məhəl qoymayaraq,
«Yetər pək şımırdı, həm susdurun» - deyə öz bacısı oğlunun ölümünə fərman
verir. Keykavus və Əfrasiyab öz xarakterlərindəki fərdi xüsusiyyətlərinə görə nə
qədər fərqlənsələr də, bir despot kimi bir-birinin eynidir. Səyavuşun ölərkən
dediyi «Keykavus bir cəllad, sən də bir cəllad» sözləri hər iki hökmdarın
amansızlıqla oxşarlığını təsdiq edir.
Səyavuş, Rüstəm kimi qəhrəmanlarla yanaşı, xalqın həqiqi oğlu, üsyan
başçısı Altay surəti də faciədə dramaturq tərəfindən məharətlə işlənmişdir. Altay

---

242
müxtəlif xalqların – çinlilərin, türklərin, farsların xaqanlar əleyhinə qaldırdığı
kəndli qiyamlarına rəhbərlik edir. Dramaturq Altayın üsyan qaldırmış yoxsul
kütlələrlə rəğbətini obrazın öz dililə çox gözəl mənalandırmışdır:
Zülmətləri yaran bir şimşəyim mən,
Doğdum məzlumların diləklərindən.
Xalqa qan udduran saray məmurlarının özbaşınalığına dözməyən kəndlilər
Altayın rəhbərliyi ilə bir bayraq altındacəm olaraq:
Lənət bu varlığa, yetər, usandıq,
Kəndi yaxdığımız atəşdə yandıq.
- deyə öz hüquqlarını tələb edirdilər:
Zülmə qarşı dikbaş və məğrur olun!
Hüriyyət uğrunda pək cəsur olun!
Səadət pərisi gülməz qullara,
Munis olur, ancaq dəmir qollara.
- deyə kəndlilərin gözlərini açan Altay, onları mübarizəyə ruhlandırır, zalımlara
qarşı amansız olmağa çağırır. Kəndlilər öz xilaskarlarının göstərdiyi yolla
gedərək onu alqışlayırlar:
Altay! Sən bu yurda yeni can verdin,
Zülmün qaba heykəlini devirdin.
Altay üsyankar ruhlu bir obraz olmaqla Cavidin əvvəlki qəhrəmanlarından
– Şeydadan («Şeyda»), Antondan («Knyaz») irəli getmiş olsa da, bir inqilabçı
surəti kimi tam və yetkin deyildir. Valinin həbs edilməsi ilə zülmə, haqsızlığa
son qoyulduğunu zənn edən Altay:
Şu qayğısız ovalara, dağlara
Xəyanət ubramaz bu gündən sonra.
Susdu hər bucağa qonan bayquşlar,
Bir də çeynəməz buy urdu sərxoşlar.

---

243
- deyir və dərk edəbilmir ki, hələ vali kimi azğınlar çoxdur, ilanı öldürməklə
təhlükədən qurtulmaq olmaz, onun yuvasını dağıtmaq gərəkdir. Xarakterindəki
bəzi zəif cəhətlərə baxmayaraq Altay dramaturqun sevə-sevə yaratdığı
obrazlardandır.  «Mən ayrılmam ədalətdən, qanundan» deyən valiyə dar ağacını
göstərərək üsyankar səslə:
İştə ədalətlərin dar ağacları!
Boğazaltdın acları.
Quraqlıq bir yandan, sən də bir yandan,
Xalqa uddurdunuz qan.
Ölkə viran oldu, çıraqlar söndü,
Evlər məzara döndü.
Vergi deyə hər gün bizi soydunuz
Yaman günə qoydunuz.
- deyən üsyan başçısı Altaya qarşı müəllifin rəğbətini M.C.Cəfərov belə
xarakterizə edir: «Zahirdə əsərin qəhrəmanı Səyavuş idisə, əslində dramaturqun
daha çox rəğbət bəslədiyi üsyançı kəndlilərin başçısı Altay və onu əhatə edən
üsyançı kəndlilər idi» (
1
M.C.Cəfərov. Hüseyn Cavid. Azərnəşr, 1960, səh.213).
Altay surəti Cavidin müsbət qəhrəmanları içərisində özünə layiqli
yerlərdən birini tutur.
Gərgin dramatik konflikt, parlaq obrazlarla zəngin olan «Səyavuş»
faciəsində, dil, üslub cəhətdən də bir çox yeniliklər vardır ki, bu haqda gələn
fəsildə bəhs ediləcəkdir.