Şamil Vəliyev – 50

«Səyavuş» faciəsinin dil-üslub xüsusiyyətləri və tamaşa tarixi
XX əsrin ilk illərindən başlayaraq ədəbi dilimiz iki yolla: osmanlı ədəbi
dilinin təsirilə və türk (azəri) xalq dili hesabına zənginləşmə yolu ilə inkişaf

---

244
edirdi. «Sənət sənət üçündür» nəzəriyyəsinin carçıları bu fikirdə idilər ki, ədəbi
dil heç də bir zaman kütləvi ola bilməz. O, savadlılar üçündür. Ədəbi dilimizi
süni yolla, əcnəbi dillər hesabına «zənginləşdirməyə» cəhd göstərən bu millət
qəhrəmanlarından fərqli olaraq,  «Sənət xalq üçündür» nəzəriyyəsini əsas
gjötürən ziyalılarımız ədəbi dilin də xalq dili, geniş kütlənin dili olduğunu sübut
edirdilər. Başda böyük demokrat C.Məmmədquluzadə olmaqla bu amal uğrunda
mübarizə aparan «Molla Nəsrəddin» jurnalının ədəbi dilimizin xəlqiləşdirilməsi
yoldunda böyük xidmətləri olmuşdur. Jurnal bu amal uğrunda mübarizə
bayrağını ucada tutarkən, milli mədəniyyətimizin bir sıra böyük ənənələrinə
istinad edirdi. Təsadüfi deyildir ki, dramaturgiyamızın banisi, böyük mütəfəkkir-
filosof M.F.Axundov da hamı başa düşsün deyə öz məşhur komediyalarını canlı
xalq dilində yazmışdır.
«Yazıçının dili»,  «bədii əsərin dili» dedikdə ilk növbədə bədii söz
ustasının mənsub olduğu xalqın dili fikrə gəlir; bu dilin ayrı-ayrı qol və
üslublarına məxsus söz və ifadələrdən onun məqsədəuyğun şəkildə istifadə
bacarığı təsəvvür olunur, vahid, anlaşıqlı bədii bir abidə yaratmaq məharəti
düşünülür; mövzuya, hadisə və əhvalata, zaman və məkana, şəraitə, tipə və
tərbiyəsinə, dünyagörüş və əqidəsinə, habelə müəllimin təbliğ etmək istədiyi
ideyaya uyğun söz və formaları, ifadə və nitq vahidlərini xalq dilinin zəngin
xəzinəsindən seçib-ayırıb ümumiləşdirmək – ümumi anlaşma vasitəsinə çevirə
bilmək sənətkarlığı başa düşülür» (M.Cahangirov. M.F.Axundov dram əsərlərinin
dili üzərində necə işləmişdir. EA nəşriyyatı, 1962, səh.3).
Ədəbiyyatın başqa növlərinə nisbətən dramaturgiya daha çox konkretlik
sevir. Məhz buna görə də səhnə əsərinin dili təbii, rəvan, dinamik olmalıdır.
Şübhəsiz, hər bir yazıçının dili onun fərdi bədii üslubu və yaradıcılıq metodu ilə
üzvi şəkildə bağlıdır. Romantik sənətkar öz ideya aləmi və obrazlar sistemi ilə
üslub və metodu ilə realist sənətkardan ayrıldığı kimi, rəhbər tutduğu ədəbi-bədii
dil normaları və qanunları baxımından da öz spesifik cəhətləri ilə seçilir.

---

245
Romantizmin milli problemlərdən daha çox bəşəri problemlərə aludə olması,
onun vahid bir Bəşər və İnsan idealları, həmçinin romantik dram və faciə
janrının dil və poetik xüsusiyyətləri Cavid şeirinin dilinə qiymət verərkən bir
sıra cəhətləri nəzərə almağı da zəruri edir. bədii dildə tipikləşdirmə və
fərdiləşdirmə prinsipinin realist sənətə, yaxud xalis məzhəkəyə, komediya
janrına məxsus səviyyəsini biz romantik sənətkardan və faciə əsərindən tələb
etsək, bu, hər şeydən əvvəl, metodoloji cəhətdən yanlışlıq demək olardı. Bu
təkcə Cavidi yox, həmçinin Bayron, Şekspir, Marlo kimi bir sıra böyük
romantiklərin qanadlı, pafoslu dilinə məxsus misilsizpoeziya gö.zəlliyini başa
düşməməyə, haqsız ittiham etməyə də bizə «əsas» verərdi.
Azərbaycan dramaturgiyası tarixində mənzum dram dilinin,  «poetik
teatrın» yaradıcısı və ilk böyük nümayəndəsi Caviddir. Sonralar Vurğunun
romantik və poetik dramaturgiyası da məhz belə zəngin ədəbi ənənə və milli
zəmin üzərində yüksəlmişdir. Cavidin mənzum dram ənənəsi bu və ya digər
dərəcədə, bir sıra müasir dramaturqlarımız tərəfindən də davam etdirilir.
Dilçi alimlərimizin təsdiq etdiyi kimi, ilk dəfə Füzuli poeziyasında klassik
səviyyədə büllurlaşan və normalaşan türk (azəri) ədəbi dilini realist
dramaturgiyanın
materialında
sabitləşdirmək
böyük
M.F.Axundovun
xidmətidirsə, mənzum və romantik dramaturgiya sahəsində bu işi Cavid icra
etmişdir. Cavidin dili son dərəcə poetik, obrazlı, fəlsəfi, lakonik, musiqili və
rəvandır. Poeziya və musiqi burada təkcə mənada və mətləbdə yox, həm də bu
şeirin ritmində və vəznindədir. Cavid dil üzərində zərgər işi görən, fərdi bədii
üsluba son dərəcə həssas olan bir dramaturqdur. Xüsusən, «İblis», «Şeyx Sənan»,
«Xəyyam» monoloqları bizim mənzum dramaturgiyamızda dil kamilliyinin,
üslub sənətkarlığının klassik nümunələridir. Bizim ənənəvi şəkildə, Cavid dilinin
qüsurları kimi qeyd etdiyimiz cəhətlər şairin bir bədii dil ustası kimi bilavasitə
sənətkarlığı ilə bağlı olmaqdan çox, onun nəzəri görüşləri, ideya-siyasi və estetik
qənaətləri ilə şüurlu surətdə bağlı olan «qüsurlardır». Xüsusən yaradıcılığının

---

246
məfkurəvi-tərəddüd illərində yazdığı pyeslərində Cavidin dili türk (azəri) ədəbi
dilinə qətiyyən uyğun olmayan «nerdə»,  «nasıl»,  «əvət»,  «həp»,  «iştə»,
«ğoğıyor» və sairə bu kimi o zaman romantik şairlər arasında dəb düşən osmanlı
ifadələri ilə dolu idi ki, bu da uzun illər boyu «Füyuzat» jurnalının ardıcıl
şəkildə apardığı ədəbi dil siyasətinin təsiri və sənətkarın istanbul təhsili ilə bağlı
idi.
Dramaturqun yaradıcılığında dönüş kimi qiymətləndirilən «Səyavuş»
faciəsi onun dilini də bu mənada nisbətən sadələşdirmişdi. Əvvəlki əsərlərinə
nisbətən Cavidin bu faciəsində dil, üslub cəhətdən bir çox yeniliklər var idi.
«Səyavuş» dilinin sadəliyi, təmizliyi və personajların danışıq tərzinin
müxtəlifliyi etibarilə dramaturqun əvvəlki əsərlərindən daha zəngindir. Əsərə
baxarkən biz özümüzü tamamilə başqa bir aləmdə hiss edirik. Əsərdəki
monoloqlar konkret, dialoqlar mənalı və məzmunludur. Səyavuşla Südabə,
Rüstəmlə Keykavus, Altayla Vali arasındakı dialoqlar təsirli və mənalıdır.
Əsərin dördüncü pərdəsində Altayla Vali arasında verilmiş dialoqa nəzər salaq:
ALTAY