Səslər haqqında. Musiqili səslərin fiziki xususiyyətləri

Metr, ritm, xanə haqqında

Musiqidə səslər vaxtla təşkil edilmişdir, bunun təşkili iki anlayışla təyin edilir: ritm və metr. Çoxları «ritm» anlayışlarını və «metr»i qarışdırırlar.

Ritm — (mənası: ahəng, uyğunluq)— eyni və ya müxtəlif ölçülü notların xanədə metr qanunu əsasında təşkilinə ritm deyil. Eyni bir hadisənin müxtəlif tərkib hissələrinin müəyyən bir zaman çərçivəsində ahəngdar şəkildə, təkrarlanmasıdır. Başqa sözlə, sözün və ya səsin proporsional şəkildə təkrarlanmalıdır. Səslərin uzunluqlarının nisbəti və onların ardıcıllığıdır. Notlar müxtəlif uzunluğa malik ola bilər, onların arasında müəyyən müvəqqəti nisbətlər yaradılır. Müxtəlif variasiyalarda birləşərək, notların uzunluqları müxtəlif ritmik fiqurları yaradır, hansılar ki, musiqi əsərinin ümumi ritmik şəkilini formalaşdırır. Bu ritmik şəkildir və bir ritm var.
Metr vaxtda güclü və zəif payların bərabər növbələşməsinin şəkilini müəyyən edir. Musiqidə qüvvətli (vurğulu) və qüvvətsiz( vurmuşuq) təqtilərin müntəzəm sürətdə ardıcıl növbələşməsinə metr deyilir . Demək olar ki, metr — bu koordinatın müvəqqəti torudur, hansı ki, əsərin ritmik şəkili qoyulur. Onu səslər yazılan, musiqi əsərinin vaxtının gedişini verən görünməyən metronomun zərbələriylə müqayisə etmək olar. Bir qayda olaraq, musiqi əsərlərinin əksəriyyəti daimi metrə malikdirlər.
Metr — abstrakt anlayışdır, və musiqi əsərində metr heç vaxt səslərlə ifadə edilməmiş ola bilər — o yalnız musiqiçinin və dinləyicilərin təxəyyülündə mövcuddur. Ritm, metrdən fərqli olaraq, abstrakt deyil, və real səslənən səslərlə ifadə edilir.
Lakin, hətta metri və ritmik şəkili bilərək, notların və payların mütləq uzunluğundan heç nə demək olmaz. Axı eyni ritmik şəkil müxtəlif tempdə yerinə yetirilmiş ola bilər.
(Xanə haqqında olanlar 53cü sualdadır)

52. 
    Xanə ölçüləri. Ölçülürü görə dirijorluq sxemləri.
    

Xanənin ölçüsünü ölçü vahidi təyin edir. Ölçü vahidi (bütöv), (yarım), (çərək), (səkkizlik), (onaltılıq) ola bilər.
Ölçü vahidinin sayı və uzunluğu not sətrinin əvvəlində, açardan sonra kəsr işarəsi ilə yazılır. Kəsrin surəti ölçü vahidinin sayını, məxrəci isə ölçü vahidinin uzunluğunu göstərir. Məsələn,
2/4, ¾, 4/4, 3/8, 6/8 və s.
Bir vurğulu hissəsi olan xanələr sadə (2 və 3 hissəli) xanələrdir. Mürəkkəb xanələr isə bir neçə eyni növlü sadə xanələrin birləşməsindən əmələ gəlir. Belə xanələrdə qüvvəli hissələrin sayı sadə xanələrin sayından asılıdır.
Xanə (lat. tactus — toxunma; dəyər — təkan, zərbə) — ən güclü paydan başlanan və onun gücü yanında bərabər olandan əvvəl bitən musiqi metrinin vahididir. Musiqi əsərində hər hansı başlanğıcın qüvvətli təqtidə başlayaraq sonrakı qüvvətli təqtidə qurtarmasına xanə deyilir.