Yaşil iNKİŞAF: enerji SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ alternativ məNBƏLƏR 2 yaşil iNKİŞAF

Cədvəl 3.3. Köçürmələr matrisi (kömür mədənlərində dəstək siyasətinə dair nümunə)
Köçürmə mexanizmi (köçürmə necə  yaradılır)
Qanuni və ya rəsmi fəaliyyət
Birbaşa    istehlak
Məhsul gəlirləri
Müəssisə gəlirləri
Ara gəlirlər 
Istehsal faktorları
Istehlak dəyəri 
əhali və ya müəssisə 
gəlirləri
Maliyyə 
vəsaitinin 
birbaşa 
köçürülməsi
Vahid subsidiya
life-line elektrik 
dərəcəsinin 
dövlət tərəfindən 
subsidiyalaşdırılması
Ton başına 
metallurgiya kömür 
subsidiyaları
Kömür mədən 
şirkətlərində istifadə 
olunan qrantlar
Mədənlərdə istifadə 
olunan elektrik 
subsidiyaları
Mədənə bağlı 
kapitalın əldə 
olunması ilə əlaqəli 
kapital qrantları
Riskin dövlətə 
ötürülməsi
Qiymətə bağlı 
istehlak subsidiyası
Büdcə hesablı soyuq 
hava qrantları
Kömür bufer 
ehtiyatlarına tətbiq 
olunan dövlət 
xərcləri
Dövlətin mədən 
qəzaları üzrə 
istehsalçı öhdəliklərini 
azaltması 
Kömür qatarlarının 
təhlükəsizlik 
qarantiyaları
Mədənə bağlı 
kapitalın əldə 
olunması ilə əlaqəli 
kredit təminatı
Əvvəlcədən 
hesablanmış 
vergi gəlirləri
Yanacağa tətbiq 
olunan aksiz vergisi 
istisnaları
Müəyyən gəlir payını 
artıran enerji satışı ilə 
əlaqəli vergi endirimləri
Kömürdən 
hazırlanan maye 
yanacağın 
istehsalına tətbiq 
olunan vergi 
endirimləri
Kömür mədən 
şirkətlərində gəlir 
vergisi dərəcəsinin 
azaldılması
Mədən maşınlarında 
istifadə olunan 
yanacağa tətbiq 
olunan aksiz vergisi 
endirimi
Mədən təchizatı 
investisiyalarına 
tətbiq olunan vergi 
endirimləri
Digər 
əvvəlcədən 
hesablanmış 
dövlət 
gəlirləri
Son istehlakçı 
tərəfindən əldə 
edilən təbii 
resursların əldə 
edilməsinin 
dəyərindən aşağı 
qiymətləndirilməsi 
Kömür 
yataqlarında icarə 
haqqına tətbiq 
olunan endirimlər
Malların, dövlət 
xidmətlərinin və 
ya təbii resursların 
əldə edilməsinin 
dəyərindən aşağı 
qiymətləndirilməsi 
Kömürün saxlanması 
üçün istifadə olunan 
dövlət torpaqlarının 
dəyərindən aşağı 
qiymətlə əldə 
edilməsi 
Məcburi 
köçürmələr
Tənzimlənən 
qiymətlər, çarpaz 
subsidiyalar
Zəruri əhəmiyyət 
daşıyan elektrik 
dərəcəsi 
Kömürə tətbiq 
olunan idxal 
tarifləri və ya ixrac 
subsidiyaları
Kömür şirkətlərində 
inhisar imtiyazlarının 
verilməsi
Yerli kömür 
istehsalında ixrac 
məhdudiyyətləri 
Mədən 
məşğulluğunda 
əmək haqqı 
nəzarəti
 
Mənbə: İEA, OPEC, OECD, WB, (2010), Analysis of the Scope of Energy Subsi-
dies And Suggestions for The G20 İnitiative, səh: 12

---

- 83 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
  
3.3. Subsidiyaların iqtisadi, sosial və ekoloji təsiri
Subsidiyaların tətbiqi geniş miqyasda iqtisadi, sosial, ekoloji təsirə malik-
dir. Enerji subsidiyaları ləğv edilmədən öncə və ya digər bərpa olunan enerji 
subsidiyaları tətbiq edilmədən öncə iqtisadi təhlil aparılmalıdır. Qlobal-
laşmanın artmasıyla subsidiyaların ləğvi məsələsi qloballaşsa da, ölkələrdə 
tarixən formalaşmış yanaşma tərzi, resusr bölgüsündə fərqlilik və iqtisadi 
inkişaf səviyyəsinin müxtəlif olması məsələyə fərdi yanaşmanı tələb edir.
Şəkil 3.1. Enerji subsidiyalarının sosial, iqtisadi və ekoloji təsiri
Mənbə: İEA, OPEC, OECD, WB, (2010), Analysis Of The Scope Of Energy 
Subsidies And Suggestions For The G-20 İnitiative, səh:9
3.3.1. Enerji subsidiyalarının iqtisadi təsiri
Düzgün idarə olunmayan enerji subsidiyaları vergi ödəyiciləri üçün 
iqtisadi mənada baha başa gəlir və istixana qazı emissiyasını artırmaqla 
havanı çirkləndirir, ətraf mühitə ziyan vurur. Enerji subsidiyaları həm də 
yanlış qiymət siqnalları yaratmaqla yüksək enerji istehlakı və ya istehsa-
lı, həmçinin enerji xidmətlərinə sərbəst girişdə maneələrə səbəb olur. İs-

---

- 84 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
tehlak qiymətlərinin aşağı salınması ilə istehlakın subsidiyalaşması enerji 
istifadəsini artırır və enerji səmərəliliyini azaldır.
Enerji subsidiyaları həmişə büdcədə əks olunmur, amma bu müxtəlif 
vasitələrlə mütləq ödənməkdədir. Deyək ki, vergi öncəsi istehlak subsidi-
yası dovlət müəssisələri tərəfindən idarə olunur və qiymətlər təklif olunan 
qiymətlərdən daha az səviyyədə verilir. Əgər dövlət bu itkini transfertlər 
vasitəsiylə maliyyələşdirirsə, istehlak subsidiyaları büdcə xərclərində əks olu-
nacaq və yüksək dərəcəli vergilərlə maliyyələşdiriləcək, borclar artacaq, borc-
lar monetarizasiya olunduğu halda inflyasiya yüksələcək. Amma subsidiya-
lar dövlət təşkilatları tərəfindən maliyyələşdirildikdə və itki və ya mənfəətin 
azalması kimi əks olunduqda dövlətə daha az vergi ödəmələri həyata keçəcək 
və gecikmiş ödəmələr problemi yaranacaq. Azərbaycan müstəqilliyinin ilk 
illərində belə bir problemlə üzləşmişdir. Alternativ olaraq istehlak subsidiyala-
rının dəyəri subsidiyalaşmış enerji gəlirləri vasitəsiylə qarşılanacaq. Bunun da 
yükü sonda yenə dövlətin üzərinə düşür. İndoneziya, İordaniya və Malayziya 
yanacaq subsidiyalarını büdcədə əks etdirdikləri halda, Sudan və Yəməndə bu 
qismən, Anqolada isə tamamən büdcədə əks olunmayıb. 
İstehlak subsidiyalarını dövlət büdcəsində əks olunub olunmama-
sından asılı olmayaraq bazar quruluşundan və dövlətin maliyyələşdirmə 
siyasətinə görə müəyyənləşdirmək mümkündür. Qrafik 2”yə əsasən ümumi 
dəyərlədirmə edilə bilər.