Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
57 Nerjin Potapova krem hazûrlamaüa kþmÿk etmÿk ö÷ön getdi. Alman ÿsirliyinin vÿ sovet hÿbsxanalarûnûn ac illÿri ÿrzin- dÿ Potapov þzö ö÷ön aydûnlaødûrmûødû ki, ÷eynÿmÿ pro sesi hÿya tûmûzda hansûsa ayûb sayûla bilinÿcÿk bir øey deyil, ÿksi nÿ, bizÿ varlûüûn mahiyyÿtini ÿyan edÿn ÿn lÿzzÿtverici prosesdir. ... Sevirÿm vaxtûmû Naharla, ÷ayla vÿ øamla þl÷mÿyi... Bötön þmrönö minlÿrlÿ kilovat lûq transformatorlara hÿsr etmiø Rusiyanûn yöksÿk cÿrÿyan özrÿ ÿn gþrkÿmli mötÿ xÿs- sislÿrindÿn biri bu sþzlÿri tÿkrarla maüû xoølayûrdû. Potapov ÿllÿri baølarûndan geri qalmayan möhÿn dislÿr- dÿn idi vÿ buna gþrÿ dÿ tez bir zamanda yaxøû aøpaz da ola bildi: o, Kriegsgefangenenlagedÿ kartof qabûqlarûndan ÷ÿhrayû tort biøirmÿyi þyrÿnmiødi, øaraøkalarda isÿ sÿylÿrini øirniyyat özÿrindÿ cÿmlÿmiø vÿ bu sahÿdÿ tÿkmillÿømiødi.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 527
Èndi isÿ þz ÷arpayûsû ilÿ Pryan÷ikovun ÷arpayûsû arasûn da, ala qa ranlûq ke÷iddÿ – öst ÷arpayûlarûn dþøÿklÿri lampa larûn iøû üû nûn qabaüûnû kÿsirdi – yan-yana qoyulmuø iki dolab ÷anûn östön dÿ ÿllÿøirdi. Otaq yarûmdairÿvi olduüu ö÷ön (÷ar pa yû lar radius lar boyu dözölmöødö) ke÷idlÿr baø lan üûc da dar olsa da, pÿncÿrÿyÿ yaxûnlaødûqca enlÿnirdi. Nÿhÿng, eni dþrd kÿr- pic yarûm olan pÿncÿrÿaltûdan da Pota pov tam istifa dÿ edirdi: pÿncÿrÿnin qabaüûna konserv qablarû, plastik qutu lar vÿ dÿmir kasalar yûüûlmûødû. Potapov qatûlaødûrûlmûø söd dÿn, qatû laø dû- rûlmûø kakaodan vÿ iki dÿnÿ yumurtadan (hÿdiyyÿlÿrin bir his- sÿsini daim evdÿn baülama alan vÿ hÿmiøÿ aldûüûnû yoldaølarû ilÿ bþlö øÿn Rubin vermiødi) adam dilindÿ adû olmayan bir øey dözÿl dirdi. O, haralardasa gÿzÿn Nerjinin arxasûnca deyindi vÿ ona ÷atûø ma yan qÿdÿhlÿr barÿdÿ döøönmÿyi tapøûrdû (qÿdÿh kimi ter mo sun qapaüûndan, laboratoriyadan gþtörölmöø iki kimya stÿ ka nûn dan istifadÿ edilÿcÿkdi, ikisini isÿ Potapov yaülû kaüûz dan dözÿlt miødi). Daha iki qÿdÿh kimi Nerjin öz qûrxmaq ö÷ön isti fa dÿ etdik lÿri stÿkanlarû gþtörmÿyi tÿklif etdi vÿ onlarû isti su ilÿ vic danla yuyacaüûna sþz verdi. Yarûmdairÿvi otaqda sakit bazar gönö istirahÿti hþkm- ran idi. Bÿzilÿri ÷arpayûlarûnda oturub yerlÿrinÿ uzanmûø yoldaølarû ilÿ sþhbÿt edir, baøqalarû isÿ ÿllÿrini baølarûnûn altûna qoyaraq hÿrÿkÿtsiz uzanaraq qûrpûlmayan gþzlÿrini aü tavana zillÿmiødilÿr. Hÿr øey vahid bir ahÿngsizlikdÿ ÿriyib gedirdi. Vakuum÷u Zemelya lÿzzÿtlÿ dincÿlirdi: tumanûna kimi soyunub öst ÷arpayûda uzanmûødû vÿ qûllû dþøönö sûüallaya- sûüallaya özöndÿ tÿbÿssöm þzöndÿn iki ÷arpayû o yandakû mordvalû Miøka ilÿ sþhbÿt edirdi: – ßgÿr bilmÿk istÿsÿn, hÿr øey yarûm qÿpikdÿn baøladû. – Niyÿ yarûm qÿpikdÿn? – ßvvÿllÿr, iyirmi altû – iyirmi sÿkkizinci illÿrdÿ, – sÿn onda balaca idin, – bötön kassalarûn östöndÿn lþvhÿ asûl- mûø olurdu: “Yarûm qÿpik qalûüû tÿlÿb edin!” Elÿ pul da vardû – yarûm qÿpik. Kassada iølÿyÿn arvadlar qalûüû sþzsöz
528 qaytarûr dûlar. Ömumiyyÿtlÿ isÿ o vaxt NEP idi, yÿni dinc vaxt kimi bir øey idi. – Möharibÿ yox idi? – Nÿ möharibÿ, avam! Bu, sovet hakimiyyÿtindÿn ÿvvÿl olmuødu, demÿli – dinc vaxtda. Bÿli, NEP vaxtû möÿs si sÿ- lÿrdÿ altû saat iølÿyirdilÿr, daha indiki kimi yox. Èøin þhdÿ- sin dÿn dÿ gÿlirdilÿr. Yox, ÿgÿr sÿni on beø dÿqiqÿ lÿngidÿ- cÿk di lÿrsÿ, ÿlavÿ ÿmÿkhaqqû þdÿyirdilÿr. Necÿ fikirlÿøirsÿn, ÿvvÿlcÿ nÿ yox olub getdi? Yarûm qÿpik! Hÿr øey dÿ ondan baø ladû. Sonra mis pullar yoxa ÷ûxdû. Daha sonra isÿ, otu- zuncu illÿrdÿ gömöø qÿhÿtÿ ÷ûxdû, ömumiyyÿtlÿ, xûrda pul qalmadû. Pulun qalûüûnû vermÿdilÿr, nÿ istÿyirsÿn et. O vaxtdan sonra he÷ cör yoluna döømör. Xûrda yoxdur – baøladûlar manatla saymaüa. Dilÿn÷ilÿr dÿ artûq Allah xati- rinÿ qÿpik istÿmirdilÿr, – “vÿtÿndaølar, bir manat verin!” deyir di lÿr. Möÿssisÿlÿrdÿ maaø alanda cÿdvÿl özrÿ sÿnÿ ne÷ÿ sÿ qÿpik gþstÿrilmiø olsaydû, istÿmÿmÿyin mÿslÿhÿt idi, utan dû rûr dû lar: nÿ xûrda÷û adamsan! Þzlÿrinin isÿ aülû yox! Yarûm qÿpik – bu, insana qarøû hþrmÿtdir, ÿgÿr bir manat- dan altmûø qÿpiyi vermirlÿrsÿ, demÿli, sÿnin özönÿ töpörör- lÿr. Yarûm qÿpiyi qoruya bilmÿdik, – hÿyatûn yarûsûnû itirdik. O biri tÿrÿfdÿ, yenÿ dÿ yuxarûda, mÿhbuslardan biri gþzönö kitabdan ayûrdû vÿ qonøusuna dedi: – ×ar hþkumÿti lap aüûlsûz olub! Eøidirsÿn, – Saøenka, inqilab÷û qûz, sÿkkiz gön ac qaldû ki, hÿbsxana rÿisi ondan özr istÿsin – o da, gicbÿsÿr, özr istÿdi. Sÿn bir sûna, gþr Krasnaya Presnyanûn rÿisi özr istÿyÿcÿkmi? – Bizdÿ onu, axmaüû, ö÷öncö gönö döz baüûrsaüûndan yedizdirÿrdilÿr, hÿlÿ tÿxribata gþrÿ ikinci möddÿt dÿ ÿlavÿ edÿrdilÿr. Sÿn bunu harada oxumusan? – Qorkidÿ. Yaxûnlûqda uzanmûø Dvoyetyosov yerindÿ qurcalandû: – Kimdir burada Qorkini oxuyan? – qorxunc basla soruødu. – Mÿn. – Niyÿ?
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 529
– Bÿs nÿ oxuyum? – Ondansa get klozetÿ, lÿzzÿtlÿ otur! Savadlanûblar, huma- nist olublar, sizin zatûnûza lÿnÿt. Onlardan aøaüûda isÿ ÿbÿdi hÿbsxana möbahisÿsi gedirdi: nÿ vaxt tutulmaq daha yaxøûdûr. Sualûn qoyuluøunda hÿbsxanadan he÷ kÿsin yayûna bilmÿ- yÿcÿyi labödlök kimi baøa döøölördö. (Ömumiyyÿtlÿ, hÿbs- xanada olanlar dustaqlarûn sayûnû øiøirtmÿyÿ meyilli olurlar, ger÷ÿklikdÿ on iki – on beø milyon insanûn yatdûüû halda, dustaqlar ÿmin olurdular ki, onlarûn sayû iyirmi, hÿtta otuz milyondur. Onlar ÿmin idilÿr ki, azadlûqda hakimiyyÿtdÿn vÿ DÈN-dÿn baøqa kiøi qalmayûb.) “Nÿ vaxt tutulmaq yaxøûdûr” deyÿndÿ isÿ cavan yaølarûnda, yoxsa ahûllûq dþvröndÿ hÿbsÿ döømÿyin daha yaxøû olduüu nÿzÿrdÿ tutulurdu. Bÿzilÿri, adÿtÿn cavanlar, belÿ hallarda ÿminliklÿ söbut etmÿyÿ ÷alû øûr- lar ki, cavanlûq illÿrindÿ yatmaq daha yaxøûdûr: burada yaøa- ma üûn nÿ demÿk olduüunu, hÿyatda nÿyin daha qiymÿtli, nÿyin isÿ yara maz olduüunu baøa döøörsÿn vÿ artûq otuz yaøûn dan sonra, onca ilini ÷ÿkmiø insan hÿyatûnû sÿmÿrÿli ÿsas lar özÿ rin dÿ qurmaüa baølayûr. Qoca vaxtû oturan ada- ma isÿ ancaq sa÷ûnû yolmaq qalûr: dözgön yaøamayûb, yaøan- mûø hÿyat sÿhv lÿr zÿnciridir, onlarû dözÿltmÿk isÿ artûq gec- dir. Baø qa larû isÿ, bir qayda olaraq, yaølû dustaqlar, belÿ hal larda daha bþyök ÿmin liklÿ bunun ÿksini söbut edirlÿr, deyirlÿr ki, qoca vaxtûnda hÿbsxanaya döøÿn insan, bir nþv, rahatlûqla tÿqaödÿ ÷ûxûr, monastûra kþ÷ör, þmrönön ÿn yaxøû vaxtlarûnda hÿyatdan hÿr øeyi almûø olur (dustaqlarûn xati rÿ- lÿ rin dÿ isÿ bu “hÿr øey” daha ÷ox qadûnla olmaq, yaxøû kos- tyum geyin mÿk, doyunca yemÿk vÿ øÿrab i÷mÿk kimi baøa döøölör), döøÿrgÿlÿrdÿ qoca kiøilÿri ÷ox incitmirlÿr. Cavan- larû isÿ elÿ gönÿ qoyurlar ki, sonra he÷ “arvada yaxûn döø- mÿk” belÿ istÿmirlÿr. Yarûmdairÿvi otaqda bu gön belÿ möbahisÿlÿr gedirdi, mÿhbuslar hÿmiøÿ bu cör möbahisÿ edirlÿr, kimi þzönÿ tÿskinlik vermÿk ö÷ön, kimi dÿ yarasûnû tÿzÿlÿmÿk ö÷ön.
530 Onlarûn dÿlillÿrindÿn vÿ canlû nömunÿlÿrindÿn isÿ hÿqiqÿt he÷ cör doümaq istÿmir. Bazar gönlÿrinin axøamlarû belÿ ÷ûxûrdû ki, tutulmaq bötön vaxtlarda yaxøûdûr, bazar ertÿsi sÿhÿr duranda isÿ bunun tam ÿksi alûnûrdû – aydûn olurdu ki, hÿbsxanaya döømÿk, ömumiyyÿtlÿ, pisdir. Lakin bu da yanlûø qÿnaÿt idi... “Nÿ vaxt tutulmaq yaxøûdûr” möbahisÿsi elÿ möba hi- sÿ lÿrdÿn idi ki, onlar tÿrÿflÿri qûcûqlandûrmûr, ÿksinÿ, sakit- lÿødirir, onlara fÿlsÿfi qössÿ bÿxø edirdi. Belÿ möbahisÿ lÿr he÷ vaxt vÿ he÷ yerdÿ partlayûølara gÿtirib ÷ûxarmûr. Tomas Hobbs demiødi ki, “ö÷bucaqlûnûn bucaqlarûnûn cÿmi yöz sÿksÿn dÿrÿcÿyÿ bÿrabÿrdir” hÿqiqÿti kiminsÿ maraq- la rû na toxunsaydû, onda bu hÿqiqÿtÿ gþrÿ qanlar tþkölÿrdi. Lakin Hobbs mÿhbus xarakteri ilÿ tanûø deyildi. Qapûnûn aüzûndakû sonuncu ÷arpayûda he÷ kÿsin maraq- larûna toxunmasa da, mÿhz yumruq davasûna vÿ qan tþköl- mÿsinÿ gÿtirÿ bilÿcÿk möbahisÿ gedirdi: torna÷û elektrikin yanûna gÿlmiødi ki, axøamû dostu ilÿ bir yerdÿ ke÷irsin. Nÿ ö÷önsÿ Sestroretskdÿn, sonra isÿ bu øÿhÿrdÿ evlÿrin qûz dû- rûl dûüû pe÷lÿrdÿn danûømaüa baøladûlar. Torna÷û bir qûø Ses- tro retsk dÿ yaøamûødû vÿ oradakû pe÷lÿr dÿ yaxøû yadûnda idi. Elek trik isÿ Sestroretskdÿ olmamûødû, amma qaynû pe÷ ustasû idi, þzö dÿ birincidÿrÿcÿli usta, pe÷lÿri dÿ mÿhz Ses tro- retsk dÿ qururdu, o isÿ torna÷ûnûn danûødûqlarûnûn tam ÿksini demiødi. Èki nÿfÿrin, sadÿcÿ, sþz gölÿødirmÿsi ilÿ baø la yan möba hisÿ qûøqûrûqlara, øÿxsi tÿhqirlÿrÿ qÿdÿr gÿlib ÷ûx mûødû vÿ artûq otaqdakû bötön sÿslÿri östÿlÿyirdi: möba hi sÿ ÷i lÿr dÿn he÷ biri haqlû olduüunu söbuta yetirÿ bilmir, göc söz lökdÿn daha da qûzûøûr, ÿtrafûnda olanlar arasûndan möba hi sÿ lÿ- rini hÿll edÿ bilÿcÿk bir mönsif axtarûrdû. Birdÿn yad la rûna döødö ki, dalandar Spiridonun pe÷lÿrdÿn yaxøû baøû ÷ûxûr, hÿr halda, tÿrÿflÿrdÿn birinÿ deyÿ bilÿr ki, onun tÿsvir etdiyi pe÷lÿr nÿinki Sestroretskdÿ, ömumiyyÿtlÿ, he÷ yerdÿ yox- dur vÿ he÷ vaxt da olmamûødûr. Vÿ onlar otaq da kûlarû rahat buraxaraq tÿlÿsik addûmlarla dalandarûn yanûna getdilÿr. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 531
Qûzûødûqlarûndan qapûnû þrtmÿyi dÿ unutdular; dÿhlizdÿn otaüa baøqa, ÿvvÿlkindÿn he÷ dÿ az ÿsÿbi ke÷mÿyÿn möba- hisÿnin sÿsi gÿlmÿyÿ baøladû. Bu dÿfÿ XX ÿsrin ikinci yarû- sûnûn nÿ vaxt – 1950-ci il yanvarûn 1-dÿ, ya da 1951-ci il yan- varûn 1-dÿ qarøûlanmasûnûn daha dözgön olmasû ilÿ baülû möba hisÿ edirdilÿr. Gþröndöyö kimi, möbahisÿ ÷oxdan baøla mûødû vÿ gÿlib bir suala dirÿnmiødi: Mÿsih mÿhz hansû ilin dekabrûnûn 25-dÿ anadan olmuødur. Qapûnû ÷ûrpûb þrtdölÿr. Baøaürûdûcû sÿs kÿsildi, otaüa sakitlik ÷þkdö, Xorobrovun yuxarûya, dazbaø konstruktora dediklÿri eøidilmÿyÿ baøladû: – Bizimkilÿr Aya birinci u÷uøa baølamazdan, raket start gþtörmÿzdÿn ÿvvÿl, ÿlbÿttÿ, raketin yanûnda mitinq tÿø kil olunacaq. Raketin ekipajû özÿrinÿ þhdÿlik gþtörÿcÿk: yana- caüa qÿnaÿt etmÿk, u÷uø vaxtû maksimal kosmik sörÿti þtöb- ke÷mÿk, planetlÿrarasû gÿmini yolda tÿmirÿ saxlamamaq, Ayda isÿ enmÿni yalnûz “yaxøû” vÿ “ÿla” qiymÿtlÿrlÿ yerinÿ yetirmÿk. Ekipajûn ö÷ özvöndÿn biri siyasi rÿhbÿr olacaq. Yolboyu pilotla øturman arasûnda kosmik reyslÿrin faydasû barÿdÿ kötlÿvi izahat iøi aparacaq, onlardan divar qÿzeti ö÷ön mÿqalÿlÿr tÿlÿb edÿcÿk. ßlindÿ dÿsmal vÿ sabun qabû tÿlÿsik otaqdan ÷ûxmaq istÿyÿn Pryan÷ikov bunu eøitdi. Balet hÿrÿkÿti ilÿ Xorobrova yaxûnlaødû vÿ möÿmmalû tÿrzdÿ özönö turøudaraq dedi: – Èlya Terenti÷! Sizi sakitlÿødirÿ bilÿrÿm. Elÿ olmayacaq. – Bÿs necÿ olacaq? Pryan÷ikov, detektiv filmlÿrindÿ olduüu kimi, barmaüûnû dodaqlarûnûn östönÿ qoydu: – Aya birinci amerikalûlar u÷acaqlar! Øux uøaq gölöøö ilÿ göldö. Qa÷dû. Oyma÷û isÿ Soloqdinin ÷arpayûsûnda oturmuødu. Onlar qadûnlar haqqûnda uzun-uzadû danûøûrdûlar. Oyma÷ûnûn qûrx yaøû vardû, özdÿn cavan gþrönsÿ dÿ, baøû aüappaq aüarmûødû. Onu yaraøûqlû gþstÿrirdi.
532 Bu gön oyma÷ûnûn kefi kþk idi. Doürudur, sÿhÿr sÿhv etmiødi: bököb topaladûüû novellasûnû yemiødi, amma mÿlum olmuødu ki, onu ømondan ke÷irÿ vÿ arvadûna þtörÿ bilÿrdi. ßvÿzindÿ gþröø vaxtû ona mÿlum oldu ki, þtÿn aylar ÿrzin dÿ arvadû ÿvvÿlki novellalarûnû bÿzi inanûlmûø adamlara gþs tÿr miø- dir vÿ onlarûn hamûsû heyran olub. ßlbÿttÿ, yaxûn adamlarûn vÿ qohum larûn tÿriflÿri øiøirdilmiø, qismÿn dÿ ÿsas sûz ola bilÿr di, amma lÿnÿ tÿ gÿlÿsÿn! – ÿdalÿtli rÿy lÿri kimdÿn almalû? Yaxøû, ya da pis dÿ olsa, hÿr halda, oyma÷û hÿqiqÿti – Stalinin mil yon- larla rus ÿsi ri nin baøûna gÿtir dik lÿrini tarix ö÷ön saxlayûrdû. Èndi dÿ qörur la nûrdû ki, bunu etmÿkdÿ ÿzmlidir vÿ novellala- rûnû yaz maq da davam edÿcÿk! Bugönkö gþröøö dÿ uüurlu alûn mûødû: sÿda qÿtli arvadû ÿri nin azad edilmÿsi ö÷ön ÷alûøûrdû vÿ onun qay üû la rû nûn uüur lu nÿticÿlÿri tezliklÿ bilinmÿli idi. Daxilindÿki tÿntÿnÿ ö÷ön ÷ûxûø axtara-axtara o nÿ ke÷- miøindÿ, nÿ dÿ gÿlÿcÿyindÿ parlaq he÷ nÿyi olmayan aüûllû, lakin tamamilÿ ortabab adam olan Soloqdinÿ uzun bir heka- yÿt danûøûrdû. ×arpayûsûnda arxasû östÿ uzanmûø vÿ oxuduüu kitabû a÷ûq vÿziyyÿtdÿ sinÿsinin östönÿ qoymuø Soloqdin baxûøûnûn parûltûsûndan tÿhkiyÿ÷iyÿ dÿ pay ayûrûrdû. Aüsaqqallû, aydûn baxûølû, geniøalûnlû, özöndÿ qÿdim rus bahadûrlarûnûn cizgi- lÿrini xatûrladan ifadÿ olan Soloqdin hÿddÿn artûq yaraøûqlû, hÿtta qeyri-adi dÿrÿcÿdÿ qÿøÿng idi. Bu gön onun da kefi kþk idi. È÷indÿ bötön dönya özÿ- rindÿ qÿlÿbÿsinin, þz qödrÿtinin nÿümÿsini eøidirdi. Azad- lûüa ÷ûxmasû artûq bir ilin mÿsÿlÿsi idi. Azadlûqdan sonra isÿ onu baøgicÿllÿndirici mÿnsÿb yöksÿliøi gþzlÿyÿ bilÿrdi. Bötön bunlarla yanaøû, bu gön onun cismi dÿ, hÿmiøÿ oldu- üu kimi, qadûn ö÷ön özölmördö, sakitlÿømiødi, bötön bula- nûq lûq lar dan tÿmizlÿnmiødi. O da tÿntÿnÿsi ö÷ön ÷ûxûø axtarûr, ÿylÿncÿ xÿtrinÿ bu, aüûl sûz da olmasa, hÿr halda, tamamilÿ ortabab, baøûna gÿlÿn- lÿrin he÷ birinin øahidi ola bilmÿyÿcÿk bir adamûn maraq sûz tarix÷ÿsinin dolanbaclarûnû izlÿmÿyÿ ÷alûøûrdû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 533
Soloqdin adamlarû ÷ox vaxt belÿ, onlara lötfkarlûq edir- miø kimi vÿ yalnûz nÿzakÿt xatirinÿ bunu böruzÿ ver mirmiø kimi dinlÿyirdi. Oyma÷û ÿvvÿl Rusiyadakû iki arvadûndan danûødû, sonra Almaniya hÿyatûnû vÿ yaxûnlûq etdiyi cazibÿdar alman qadûn- larûnû xatûrlamaüa baøladû. O, rus vÿ alman qadûnlarû ara- sûnda Soloqdin ö÷ön yeni olan bir möqayisÿ apardû. Dedi ki, hÿr iki þlkÿdÿn olan qadûnlarla yaøadûqdan sonra alman qadûnlarûna östönlök verir, rus qadûnlarû hÿddÿn artûq mös- tÿqildirlÿr, sÿrbÿstdirlÿr, sevgidÿ ÷ox diqqÿtlidirlÿr – þz sayûq gþzlÿri ilÿ daim aøiqlÿrini tÿdqiq edirlÿr, onun zÿif cÿhÿt lÿrini özÿ ÷ûxarmaüa ÷alûøûrlar, bÿzÿn onun yetÿrincÿ nÿcib, bÿzÿn yetÿrincÿ cÿsarÿtli olmamaüû nÿticÿsinÿ gÿlir- lÿr, rus mÿøuqÿsini hÿmiøÿ þzönÿ bÿrabÿr kimi gþrörsÿn, bu isÿ rahat deyil; alman qadûnlarû isÿ, ÿksinÿ, sevgilisinin ÿlindÿ qamûø kimi ÿyilir, onu þzö ö÷ön Allah sayûr, yer özöndÿ ÿn yaxøû, yeganÿ kiøi hesab edir, þzlÿrini bötþvlökdÿ aøiqinÿ tÿslim edir, onun xoøuna gÿlmÿkdÿn savayû he÷ nÿ arzulamûrlar, buna gþrÿ dÿ alman qadûnlarû ilÿ olanda oyma÷û þzönö daha ÷ox kiøi, daha ÷ox hakim kimi hiss edirdi. Rubin ehtiyatsûzlûq edib dÿhlizÿ, papiros ÷ÿkmÿyÿ ÷ûxdû. Tarlada hamûnûn ayaüû noxuda iliøÿn kimi, øaraøkada da hamû ona sataøûrdû. Dÿhlizdÿki mÿnasûz möbahisÿdÿn bir- tÿhÿr canûnû qurtaran Rubin otaüû eninÿ ke÷ÿrÿk kitablarûnûn yanûna tÿlÿsirdi, lakin alt ÷arpayûdan kimsÿ øalvarûnûn bala- üûnû dartaraq ondan soruødu: – Lev Qriqori÷! Doürudurmu ki, ×indÿ ÷uüullarûn mÿk- tublarû markasûz da ÷atûr? Bu, sizcÿ, mötÿrÿqqi haldûr? Rubin dartûndû vÿ yoluna davam etdi. Lakin öst ÷ar- payûdan sallanmûø möhÿndis-energetik Rubinin kombi ne- zo nunun yaxalûüûndan tutdu vÿ inadla bayaqkû möbahisÿ lÿ- ri nin davamûnû ona baøa salmaüa baøladû: – Lev Qriqori÷! Ènsan vicdanûnû yenidÿn elÿ qurmaq lazûm dûr ki, o ancaq þz ÿllÿrinin zÿhmÿti ilÿ fÿxr etsin, nÿza- rÿt÷i, “rÿhbÿr”, partiya baø÷ûsû olmaqdan isÿ utansûn. Ona
534 nail olmaq lazûmdûr ki, nazir rötbÿsi indi assenizator rötbÿsi gizlÿdilÿn kimi gizlÿdilsin: nazirin iøi dÿ vacibdir, amma utandûrûcûdûr. ßgÿr qûz dþvlÿt mÿmuruna ÿrÿ gedirsÿ, qoy bu, bötön ailÿ ö÷ön bûr qûnaq olsun! Bax mÿn belÿ sosializmdÿ yaøamaüa razû olardûm! Rubin kombinezonunun yaxasûnû onun ÿlindÿn qur- tardû, þzönö ÷arpayûsûna ÷atdûrûb aüzû östÿ uzandû, löüÿtlÿri ilÿ mÿøüul olmaüa baøladû.
Möxtÿlif höndörlökdÿ ö÷ dolab÷anûn yan-yana qoyul- masû yolu ilÿ alûnmûø vÿ östönÿ yenÿ dÿ “Lorens” firmasûnûn qÿnimÿtlÿrindÿn olan tönd-yaøûl kaüûz sÿrilmiø ad gönö masasûnûn ÿtrafûna yeddi nÿfÿr yûüûømûødû. Soloqdin vÿ Rubin Potapovun ÷arpayûsûnda, Kondraøov Pryan÷ikovun yanûnda, sÿbÿbkar isÿ masanûn baøûnda, pÿncÿrÿnin geniø altlûüûnda oturmuødu. Yuxarûda, onlarûn östöndÿ uzanmûø Zemelya artûq mörgölÿyirdi, o biri qonøular isÿ yerlÿrindÿ yox idilÿr. Èkimÿrtÿbÿli ÷arpayûlar arasûndakû kupe otaüûn qalan hissÿsindÿn, bir nþv, tÿcrid olunmuødu. Masanûn ortasûnda, plastik qabda øaraøkada gþrönmÿ- miø bir øey – Nadyanûn gÿtirdiyi ÷ubuqlar qoyulmuødu. Yeddi nÿfÿr kiøi ö÷ön bunlar gölmÿli dÿrÿcÿdÿ az idi. Bun dan baøqa, masanûn östönÿ aüzû a÷ûlmamûø qatûlaødûrûlmûø söd qutu su nun qaynadûlmasû yolu ilÿ alûnmûø saqqûz konfet dÿ vardû. Nerjinin arxasûnda isÿ qara birlitrlik bankada hamûya cÿzb edici gþrönÿn maye vardû ki, qÿdÿhlÿr dÿ bu maye ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuødu. Bu, kimya laboratoriyasûnda iølÿ yÿn dus taq lardan ÿla getinaks 1 par÷asûna dÿyiødirilmiø spirt idi. Spirt birin dþrdÿ nisbÿtindÿ su ilÿ qarûødûrûlmûø vÿ qatû laø dû- rûlmûø kakao ilÿ rÿnglÿnmiødi. Nÿticÿdÿ zÿif alkoqollu qÿhvÿyi rÿngli i÷ki alûnmûødû vÿ hamû da onu sÿbirsizliklÿ gþzlÿyirdi. 1 Getinaks – kaьûz ÿsaslû termoreaktiv sintetik qatran hopdurulmuø tÿbÿqÿ plastik Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 535
– Hÿ, cÿnablar? – Soloqdin artist kimi arxaya ÿyildi vÿ hÿtta kupenin alaqaranlûüûnda belÿ eynÿklÿrini parûldada- raq tÿklif verdi. – Gÿlin sonuncu dÿfÿ hansûmûzûn vÿ nÿ vaxt ziyafÿt masasû arxasûnda ÿylÿødiyini yadûmûza salaq. – Mÿn dönÿn, almanlarla birgÿ, – pafosla danûømaqdan xoøu gÿlmÿyÿn Rubin yavaøca dedi. Soloqdinin bÿzÿn mÿclisÿ yûüûøanlara cÿnablar demÿ- yini Rubin on iki illik hÿbsxana hÿyatûnûn tÿsiri kimi qiy mÿt- lÿn di rirdi. Doürudan da, döøönmÿk olmazdû ki, inqilabûn otuz ö÷ön cö ilindÿ kimsÿ bu sþzö ciddi mÿnada iølÿdÿ bilÿr. Bu sÿbÿb dÿn dÿ Soloqdinin bir ÷ox anlayûøû adama qeyri-adi gÿlirdi vÿ Rubin bunu hÿmiøÿ yadda saxlamaüa, ÿcaib øey- lÿr eøi dÿn dÿ belÿ qûzûømamaüa ÷alûøûrdû. (Yeri gÿlmiøkÿn, Abram son ö÷ön dÿ Rubinin almanlarla ziyafÿtdÿ iøtirak etmÿyi ÿcaib gþrönördö. Beynÿlmilÿl÷iliyin dÿ bir hÿddi olmalû idi!) – Yox, – Soloqdin tÿkid edirdi. – Mÿn ÿsl masanû nÿzÿr dÿ tuturam, cÿnablar! – o, mÿürur möraciÿt formasû hesab etdiyi bu ifadÿnin iølÿdilmÿsi ö÷ön yaranan hÿr imkana sevinirdi. Döøönördö ki, “yoldaø” ö÷ön bundan dÿfÿlÿrlÿ bþyök ÿrazi ayrûlmûødûr, hÿbsxana torpaüûnûn dar zolaüûnda isÿ bu sþz dÿn xoøu gÿlmÿyÿnlÿr onu birtÿhÿr uda bilÿrlÿr. – Ziyafÿtin ÿla- mÿtlÿri belÿdir: solüun vÿ aüûr söfrÿ, böllur qrafinlÿrdÿ söf- rÿyÿ verilmiø øÿrab, bir dÿ, ÿlbÿttÿ, gþzÿl geyinmiø qadûnlar! O, ziyafÿtin a÷ûlûøûnû uzatmaq, bundan hÿzz almaq istÿ- yirdi, amma Potapov ev sahibinin sûnayûcû baxûøû ilÿ masanû vÿ qonaqlarû qûsqanclûqla nÿzÿrdÿn ke÷irdi, adÿti özrÿ, don- qul danmaüa baøladû: – Siz baøa döøörsönöz axû, uøaqlar, nÿ qÿdÿr ki “эecÿ gþzÿt÷ilÿrinin baø÷ûsû ” bizi bu araqla tutmayûb, rÿsmi hissÿyÿ ke÷mÿk lazûmdûr. Vÿ Nerjinÿ sözmÿk iøarÿsi verdi. È÷ki sözölÿnÿ kimi susdular, hÿr kÿs istÿr-istÿmÿz nÿyisÿ xatûrladû. – ×oxdan, – Nerjin ah ÷ÿkdi. 536 – Ömumiyyÿtlÿ, ya-dû-ma döø-mör! – Potapov yerindÿ qurcalandû. Möharibÿdÿn ÿvvÿlki vaxtlarûn sÿrsÿm iø rejimi burulüanûnda o, dumanlû da olsa, kiminsÿ toyunu xatûr la- yûrdû, – bunun þz, ya da baøqasûnûn toyu olduüunu isÿ dÿqiq deyÿ bilmirdi. – Yox, niyÿ ki? – Pryan÷ikov canlandû. – Aveъplаисir! 1
– Dayanûn, Valentulya, – Potapov onu saxlamaq istÿdi. – Belÿliklÿ?.. – Toplanûøûmûzûn sÿbÿbkarûnûn saülûüûna! – Kondraøov- Èvanov lazûm olandan da ucadan dedi, onsuz da dik otur ma- sûna baxmayaraq, bir az da dikÿldi. – Saü olsun... Lakin qonaqlar hÿlÿ ÿllÿrini qÿdÿhlÿrÿ uzatmamûødûlar, Nerjin yerindÿn durdu – pÿncÿrÿnin qabaüûnda yeri nisbÿtÿn geniø idi – vÿ sakitcÿ xÿbÿrdarlûq etdi: – Dostlarûm! Baüûølayûn, mÿn ÿnÿnÿni pozacaüam! Mÿn... Nÿfÿsini dÿrdi, ÷önki hÿyÿcanlû idi. Yeddi cöt gþzdÿn ÷ûxan yeddi hÿrarÿt axûnû onun i÷indÿ nÿyi isÿ ÿritmiødi – ... ßdalÿtli olaq! Hÿyatûmûzda he÷ dÿ hÿr øey qara deyil! Mÿhz bu cör xoøbÿxtliyimiz – kiøi xoøbÿxtliyi, lisey masasû, he÷ kÿsdÿn qorxmadan, gizlÿtmÿdÿn azad fikir möbadilÿsi apar maq imkanû axû azadlûqda olmayûb? – Bÿli, elÿ azadlûüûn þzö dÿ ÷ox vaxt olmurdu, – Abra- mson gölömsöndö. ßgÿr uøaqlûüû sayûlmasaydû, o, þmrönön daha az hissÿsini azadlûqda ke÷irmiødi. – Dostlar, – Nerjin hissÿ qapûldû. – Mÿnim otuz bir yaøûm var. Hÿyat mÿni artûq hÿm ÿzizlÿmiø, hÿm dÿ yûxmûødûr. Sinusoidallûq qanununa gþrÿ, hÿlÿ boø uüur vÿ yöksÿliølÿrim dÿ ola bilÿr, yalan÷û ÿzÿmÿtim vÿ bþyöklöyöm dÿ. Amma sizÿ and i÷irÿm, mÿn he÷ vaxt hÿbsxanada tanûdûüûm insa- nûn hÿqiqi bþyöklöyönö unutmayacaüam! Mÿn fÿxr edirÿm ki, bu ki÷ik yubileyimÿ belÿ se÷mÿ cÿmiyyÿt yûüûøûb. Gÿlin tÿntÿnÿli tondan ÷ÿkinmÿyÿk. Badÿlÿri hÿbsxana sÿrda bÿlÿ- rindÿ ÷i÷ÿklÿnÿn dostluüun øÿrÿfinÿ qaldûraq! 1 Мÿмнуниййÿтлÿ! (фр.) Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 537
Kaüûz stÿkanlar sÿssiz øÿkildÿ øöøÿ vÿ plastik stÿkan- larla toqquødu. Potapov gönahkarcasûna gölömsöndö, eynÿyini dözÿltdi vÿ hecalarû vurüulayaraq dedi: – Na-tiq-lik mÿharÿti ilÿ tanûnan Bu ailÿnin цzvlÿri yûьûødûlar Narahat Ni-ki-tagildÿ, Ehtiyatlû Èl-yagildÿ. Qÿhvÿyi øÿrabûn dadûnû hiss etmÿyÿ ÷alûøaraq yavaø- yavaø i÷dilÿr. – Dÿrÿcÿsi var! – Rubin bÿyÿndi. – Bravo, Andreyi÷! – Dÿrÿcÿ var! – Soloqdin dÿ tÿsdiq- lÿdi. O, indi hÿr øeyi tÿriflÿmÿyÿ hazûr idi. Nerjin gölömsöndö: – Nadir haldûr ki, Levlÿ Mityanûn fikirlÿri öst-östÿ döøör! Baøqa halû xatûrlamûram. – Niyÿ, Qleb÷ik? Yadûndadûr, bir dÿfÿ Yeni ildÿ Levlÿ sþzömöz ÷ÿp gÿlmiødi: xÿyanÿti arvada baüûølamaq olmaz, kiøiyÿ isÿ olar? Abramson yorüun-yorüun gölömsöndö: – Eh, hansû kiøi bununla razûlaømaz? – Bax bu nadir nösxÿ, – Rubin ÿli ilÿ Nerjini gþstÿrdi, – o vaxt deyirdi ki, qadûna da baüûølamaq olar, burada fÿrq yoxdur.
– Siz belÿ demisiniz? – Kondraøov tez soruødu. – Eh, pijon! – Pryan÷ikov øaqraq sÿslÿ göldö. – Belÿ øey lÿri necÿ möqayisÿ etmÿk olar? Bÿdÿn quruluøunun þzö vÿ birlÿømÿ ösulu söbut edir ki, burada fÿrq bþyökdör! – Soloq din ÿminliklÿ tÿsdiqlÿdi. – Yox, mÿsÿlÿ daha dÿrindir, – Rubin etiraz etdi. – Bura da tÿbiÿtin bþyök mÿqsÿdi var. Kiøilÿr qadûnlarûn key- fiy yÿtinÿ yetÿrincÿ laqeyddirlÿr, lakin izaholunmaz tÿrz dÿ kÿmiyyÿtÿ can atûrlar. Bunun sayÿsindÿ binÿsib qadûn lar ÷ox az olur. 538 – Vÿ don-juanlûüûn xeyirxah missiyasû da bundadûr! – Soloqdin alqûølayûrmûø kimi ÿlini qaldûrdû. – Qadûnlar isÿ, ÿgÿr istÿsÿniz, keyfiyyÿtÿ can atûrlar! – Kondraøov uzun barmaüûnû yellÿdi. – Onlarûn xÿyanÿti key fiyyÿt axtarûøûdûr! Bu yolla nÿsil saflaøûr! – Mÿni qûnamayûn, dostlar, – Nerjin þzönÿ haqq qazan- dûrmaüa ÷alûøûrdû, – mÿn axû, bþyöyÿrkÿn baøûmûzûn östöndÿ qûzûlû hÿrflÿrlÿ “Bÿrabÿrlik” yazûlmûø qûrmûzû par÷alar dalüa- lanûrdû! O vaxtdan, ÿlbÿttÿ... – Budur, bu da bÿrabÿrlik! – Soloqdin mûzûldandû. – Bÿrabÿrlik niyÿ xoøunuza gÿlmir? – Abramson gÿrgin- liklÿ soruødu. – Ona gþrÿ ki, belÿ øey, ömumiyyÿtlÿ, canlû tÿbiÿtdÿ yox- dur! He÷ nÿ vÿ he÷ kÿs bÿrabÿr yaranmûr, bunu aüûlsûz adam- lar... ÷oxbilmiølÿr döøönöb tapûblar (Sonuncularû ensiklo- pe distlÿr kimi baøa döømÿk lazûm idi.) onlarûn axû irsilik barÿdÿ anlayûølarû olmayûb! Ènsanlar mÿnÿvi bÿrabÿrsizliklÿ, iradÿ, bacarûq bÿrabÿrsizliyi... ilÿ birgÿ doüulurlar. – ßmlak bÿrabÿrsizliyi, möxtÿlif zömrÿlÿr arasûndakû bÿra bÿrsizliklÿ, – Abramson hÿmsþhbÿtinin tonunda izahû- na davam etdi. – Siz ÿmlak bÿrabÿrliyini harada gþrmösönöz? Siz onu harada yaratmûsûnûz? – Soloqdin artûq peøman olmuødu. – Belÿ øey he÷ vaxt olmayacaq! Bu ancaq dilÿn÷ilÿr vÿ möqÿddÿslÿr ö÷ön ÿl÷atan ola bilÿr! – O vaxtdan sonra, ÿlbÿttÿ ki, – Nerjin möbahisÿ alo- vunu sþndörmÿk istÿdi, – hÿyat aüûlsûz adamlarûn tÿpÿsinÿ yetÿrincÿ vurub, lakin o vaxt belÿ baøa döøördök: ÿgÿr mil- lÿtlÿr bÿrabÿrdirlÿrsÿ, insanlar bÿrabÿrdirlÿrsÿ, onda qadûn da kiøi ilÿ bÿrabÿrdir – hÿr øeydÿ? – Sizi he÷ kÿs gönahlandûrmûr! – Kondraøovun gþzlÿri parûldadû. – Tÿslim olmaüa tÿlÿsmÿyin! – Bu sÿrsÿmlÿmÿni sÿnÿ ancaq yaøûnûn gÿnc olmasûna gþrÿ baüûølamaq olar, – Soloqdin qÿrar verdi. (O, altû yaø bþyök idi.) Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 539
– Nÿzÿri cÿhÿtdÿn Qlebka haqlûdûr, – Rubin sûxûla-sûxûla dedi. – Mÿn dÿ kiøilÿrin vÿ qadûnlarûn bÿrabÿrliyi uürunda möbarizÿ aparmaüa hazûram. Amma arvadûnû kimsÿ qucaq- layandan sonra onunla qucaqlaømaq? Br-r! Bioloji olaraq bacarmaram! – Bÿli, cÿnablar, bunu mözakirÿ etmÿk belÿ gölönc dör! – Pryan÷ikov ucadan dedi, amma hÿmiøÿ olduüu kimi, ona danûømaüa imkan vermÿdilÿr. – Lev Qriqori÷, bunun sadÿ ÷ûxûø yolu var, – Potapov qÿtiyyÿtlÿ etirazûnû bildirdi. – Onda siz þzönöz dÿ arva dû nûz- dan baøqa he÷ kÿsi qucaqlamayûn! – Yox, bilirsiniz... – Rubin, piratsayaüû gölöøönö saqqalû altûnda gizlÿdÿrÿk kþmÿksizcÿsinÿ ÿllÿrini yana a÷dû. Qapû sÿs-köylÿ a÷ûldû, kimsÿ i÷ÿri girdi. Potapovla Abram- son boylandûlar. Yox, gÿlÿn nÿzarÿt÷i deyildi. – Karfagen mÿhv edilmÿlidir? – Abramson baøû ilÿ bir- litrlik øöøÿ qabû gþstÿrdi. – Nÿ qÿdÿr tez olsa, bir o qÿdÿr yaxøûdûr. Karserdÿ oturmaqdan kimin xoøu gÿlir axû? Viken- ti÷, sözön! Nerjin, hÿcmlÿrin dÿqiq bÿrabÿrliyini gþzlÿyÿrÿk qalan i÷kini qÿdÿhlÿrÿ sözdö. – Yaxøû, bu dÿfÿ icazÿ verÿrsiniz sÿbÿbkarûn saülûüûna i÷ÿk? – Abramson soruødu. – Yox, qardaølar. Mÿn sÿbÿbkar höququndan yalnûz ÿnÿnÿni pozmaq ö÷ön istifadÿ edÿcÿyÿm. Mÿn... bu gön arvadûmû gþrmöøÿm. Onun simasûnda da... bötön arvad la rû- mûzû gþrmöøÿm, ÿldÿn döømöø, qorxudulmuø, tÿqib olun- maqdan könclÿrÿ qûsûlmûø arvadlarûmûzû... Bizim baøqa ÷ûxû øû mûz yoxdur, ona gþrÿ dÿ dþzörök, – bÿs onlar? È÷ÿk onla rûn, þzlÿrini bizÿ zÿncirlÿmiø... – Bÿli! Necÿ dÿ möqÿddÿs bir qÿhrÿmanlûq! – Kondra- øov bÿrkdÿn dedi. È÷dilÿr. Bir möddÿt susdular. – Qara bir baxûn! – Potapov sökutu pozdu.
540 Hamû baøûnû ÷evirdi. Nerjinin arxasûnda, dumanlan mûø øöøÿnin dalûnda qarûn þzö gþrönmördö, ÷oxlu qara lopa lar – yaüan qarûn zona fÿnÿrlÿrinin vÿ projektorlarûnûn iøûüûnda yaranan kþlgÿlÿri – sezilirdi. Èndi Nadya Nerjina da haralardasa bolluca yaüan qar pÿrdÿsinin arxasûnda idi. – Qismÿtimizÿ qarû da aü yox, qara gþrmÿk yazûlûb! – Kondraøov dillÿndi – Dostluüun øÿrÿfinÿ i÷dik. Mÿhÿb bÿ- tin øÿrÿfinÿ i÷dik. Þlmÿz vÿ yaxøû øeylÿrdir, – Rubin tÿriflÿdi. – Mÿhÿbbÿtÿ he÷ vaxt øöbhÿm olmayûb. Ancaq dözö- nö desÿm, cÿbhÿdÿn vÿ hÿbsxanadan qabaq dostluüa inan- mûrdûm, xösusÿn dÿ o dostluüa ki, bilirsiniz, “dostlarûna gþrÿ hÿyatûnû verÿ bilÿsÿn”. Adi hÿyatda nÿ ö÷önsÿ ailÿ var, amma dostluüa yer yoxdur, hÿ? – Bu, geniø yayûlmûø fikirdir, – Abramson cavab verdi. – Radioda tez-tez mahnû sifariø edirlÿr – “Geniø dözÿnlik i÷rÿ”. Siz bir mÿtnÿ fikir verin! Èyrÿnc iniltidÿn, rÿzil ruhun øikayÿtlÿrindÿn baøqa bir øey yoxdur: Bцtцn dostlar, bцtцn aønalar Ancaq qara gцnÿ qÿdÿrdir. – Biabûr÷ûlûqdûr!! – rÿssam diksinяряк эерийя чякилdi. – Belÿ fikirlÿrlÿ necÿ yaøamaq olar? Bundan sonra adam gÿrÿk þzönö assûn! – ßksini demÿk daha döz olardû: dostlar йалныз qara gön dÿn baølayûr. – Kim yazûb bunu? – Merzlyakov. – Soyada bir bax! Lyovka, bu Merzlyakov kimdir belÿ? – Øair. Puøkindÿn bir iyirmi yaø bþyök olub. – Onun tÿrcömeyi-halûnû, yÿqin, bilirsÿn? – Moskva Universitetinin professoru olub. “Azad edil- miø Yerusÿlim”i tÿrcömÿ edib. – Lyovka, gþrÿsÿn, nÿyi bilmir? Bircÿ ali riyaziyyatû. – Elÿ adi riyaziyyatû da.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 541
– Amma mötlÿq deyir: “mþtÿrizÿdÿn ÷ûxardaq”, “bunlar ÷atûømazlûqlarûn kvadratûdûr”, yÿni mÿnfinin kvadratûdûr... – Cÿnablar! Mÿn sizÿ misal gÿtirib söbut etmÿliyÿm ki, Merzlyakov haqlûdûr! – Pryan÷ikov bþyöklÿrlÿ bir masa arxa- sûnda oturmuø uøaq kimi boüula-boüula, tÿlÿsÿ-tÿlÿsÿ dedi. Bu adam hÿmsþhbÿtlÿrindÿn he÷ nÿdÿ geri qal mûrdû, hÿr øeyi ani olaraq baøa döøördö, iti aülû vardû vÿ a÷ûq xarakteri insanlarû þzönÿ cÿlb edirdi. Amma onda kiøi dÿyanÿti, zahiri lÿyaqÿt yox idi, buna gþrÿ dÿ olduüundan on beø yaø cavan gþrönördö, onunla yeniyetmÿ kimi rÿftar edirdilÿr. – Bu axû sûnanûlûb: bizi hÿmiøÿ bir qabdan ÷þrÿk yediyimiz adamlar satûr! Mÿnim bir yaxûn dostum vardû, bir yerdÿ hitler÷ilÿrin ÿsir döøÿrgÿsindÿn qa÷mûødûq, bir yerdÿ xÿfiyyÿlÿrdÿn giz- lÿnmiødik... Sonra mÿn bþyök bir biz nes menin ailÿsinÿ daxil oldum, onu isÿ bir fransûz qra fin yasû ilÿ tanûø etdilÿr... – Hÿ-ÿ-ÿ? – Soloqdin tÿÿccöblÿndi. Qraf vÿ knyaz titul- larû onun ö÷ön qarøûsûalûnmaz cazibÿdarlûqlarûnû qoruyub sax la mûødû. – Tÿÿccöblö bir øey yoxdur! Rus ÿsirlÿri markizalarla da evlÿnirdilÿr! – Hÿ-ÿ-ÿ? – General Qolikov þz fûrûldaq÷û repatriasiyasûna baøla- yanda isÿ mÿn, tÿbii ki, tÿkcÿ þzöm getmÿk istÿmirdim, bizim gicbÿsÿrlÿri dÿ dilÿ tuturdum, – birdÿn hÿmin bu ÿn yaxøû dostlumla rastlaødûm. Tÿsÿvvör edin: mÿhz o, mÿni satdû! Gebistlÿrin 1 ÿlinÿ verdi! – Nÿ boyda yaramazlûq! – rÿssam hirslÿ dedi. – Mÿsÿlÿ isÿ belÿ olmuødu. Pryan÷ikovun bu hekayÿtini hamû eøitmiødi. Lakin ÿsir- lÿ rin qrafinyalara necÿ evlÿnÿ bilmÿlÿri Soloqdinÿ maraqlû gÿlirdi. Rubinÿ aydûn idi ki, øÿn, qanûøirin Valentulya ilÿ øaraø- ka da dostluq etmÿk olardû, lakin qûrx beøinci ildÿ Avropada 1 Gebist – dþvlÿt tÿhlцkÿsizliyi orqanûnûn ÿmÿkdaøû (rus.: ÃÁ – ãîñó äàð ñòâåííàÿ áåçîïàñíîñòü) 542 o, obyektiv mörtÿce adam olmuødu vÿ onun dostu tÿrÿ fin- dÿn xÿyanÿt kimi qiymÿtlÿndirdiyi hÿrÿkÿt (yÿni dostunun Pryan÷ikova iradÿsinÿ zidd olaraq vÿtÿnÿ qayûtmaqda kþmÿk etmÿsi), ÿslindÿ, satqûnlûq yox, vÿtÿnpÿrvÿrlik borcu idi. Hekayÿt dalûnca hekayÿt gÿldi. Potapov hÿr bir repat rian- ta verilÿn kitab÷anû xatûrladû: “Vÿtÿn sizi baüûølayûb – Vÿtÿn sizi ÷aüûrûr”. Kitab÷ada birbaøa yazûlmûødû ki, Ali Sove tin Rÿyasÿt Heyÿtinin alman polisindÿ iølÿmiø repatriant la rûn belÿ mÿhkÿmÿ tÿqiblÿrinÿ mÿruz qoyulmamalarû haqqûn da qÿrarû var. Nÿfis ÷ap olunmuø, illöstrasiyalarla zÿngin, kol xoz sis te min dÿki vÿ Èttifaqûn ictimai quruluøundakû bÿzi yeni dÿn- qur ma lara dumanlû iøarÿlÿrlÿ dolu bu kitab÷alar sonra dan, sÿr hÿd dÿ axtarûø vaxtû gþtörölör, repatriantlarûn þzlÿ rini isÿ dus taq maøûn larûna mindirib ÿks-kÿøfiyyata gþn dÿ rir di lÿr. Bu kitab ÷anû Potapovun þzö oxumuødu vÿ vÿtÿnÿ qayût ma üû nûn han sûsa bir kitab÷adan asûlû olmadûüûna bax ma ya raq, nÿhÿng dþv lÿ tin bu xûrda vÿ iyrÿnc kÿlÿyi ona ÷ox aüûr gÿlirdi. Abramson hÿrÿkÿtsiz eynÿyinin arxasûnda mörgölÿyirdi. O, bu cör boø sþhbÿtlÿrin olacaüûnû ÿvvÿlcÿdÿn bilirdi. Amma hansûsa bir yolla bu kötlÿni geri dÿ ÷ÿkmÿk lazûm idi. Rubinlÿ Nerjin möharibÿdÿn sonrakû bir ildÿ Avropa dan gÿlÿn ÿsirlÿr axûnûnda elÿ pöxtÿlÿømiødilÿr ki, sanki, þzlÿri dÿ bötön dþrd ili ÿsirlikdÿ ke÷irmiødilÿr. Èndi isÿ repat riant- larûn danûødûqlarû hekayÿtlÿr onlara maraqsûz gþrö nördö. Buna gþrÿ dÿ hÿr ikisi masanûn ayaüûnda oturmuø Kon- dra øovu hÿvÿslÿ incÿsÿnÿtdÿn danûømaüa sþvq edirdilÿr. Ömu mi likdÿ Rubinin nÿzÿrindÿ Kondraøov sûravi rÿssam, o qÿdÿr dÿ ciddi olmayan insan idi vÿ onun fikirlÿrini iqtisa- diy yat dan vÿ tarixilikdÿn ÷ox uzaq sayûrdûlar. Lakin onunla sþh bÿt edÿrkÿn adam, sanki, tÿmiz hava udmaüa baølayûrdû. Kondraøov ö÷ön incÿsÿnÿt mÿøüuliyyÿt, ya da ki bilik sahÿsi deyildi. Èncÿsÿnÿt onun ö÷ön yeganÿ yaøam tÿrzi idi. ßtrafûnda olan hÿr øey – mÿnzÿrÿ, ÿøya, insan xarakteri vÿ ya rÿng – onun ö÷ön iyirmi dþrd tonallûqdan birindÿ sÿslÿnirdi vÿ Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 543
Kondraøov da tÿrÿddöd etmÿdÿn bu tonallûüûn adûnû deyÿ bilirdi (Rubin, mÿsÿlÿn, “do minor” idi). ßtrafûnda olan hÿr øeyin – insan sÿsinin, ani ÿhvalûn, romanûn vÿ ya elÿ tonallû- üûn þzönön – þz rÿngi vardû vÿ Kondraøov da tÿrÿd död etmÿ- dÿn bu rÿngi deyirdi (fa-diez-major mavi-qûzûlû rÿngdÿ idi). Kondraøov bircÿ vÿziyyÿtÿ he÷ vaxt döømördö ki, bu da laqeydlik idi. ßvÿzindÿ onun ifrat dÿrÿcÿsinÿ ÷atan meyillÿri vÿ ÿks-meyillÿri ÷oxlarûna mÿlum idi. O, Rembrandtûn pÿrÿs- tiø karû vÿ Rafaelin barûømaz ÿleyhdarû idi. Valentin Serovu yöksÿk qiymÿtlÿndirirdi, peredvijniklÿrin isÿ qatû döømÿni idi. He÷ nÿyi yarûya kimi qÿbul edÿ bilmirdi; ya hÿdsiz hey- ran lûq bildirir, ya da ki hÿdsiz dÿrÿcÿdÿ qeyzlÿnirdi. ×exov barÿdÿ eøitmÿk belÿ istÿmirdi, ×aykovskidÿn uzaq olmaüa ÷alûøûrdû (“o, mÿni boüur! Mÿnim ömidimi vÿ hÿyatûmû ÿlim- dÿn alûr!”), amma Baxûn xorallarûnû, Bethovenin konsert lÿ- rini o qÿdÿr doüma sayûrdû ki, elÿ bil, ilk dÿfÿ onlarû nota alan da þzö olmuødu. Èndi isÿ Kondraøovu rÿsm ÿsÿrlÿrindÿ tÿbiÿti tÿqlidlÿ baülû sþhbÿtÿ cÿlb edÿ bilmiødilÿr. – Mÿsÿlÿn, siz yay sÿhÿri baü÷aya a÷ûlmûø pÿncÿrÿni tÿs vir etmÿk istÿyirsiniz, – Kondraøov deyirdi. Sÿsi cavan, hÿyÿcanlû ÷alarlarla dolu idi vÿ ÿgÿr ona gþzöbaülû qulaq asan olsaydû, döøönÿrdi ki, fikir yörödÿn adam lap yeni yet- mÿ dir. ßgÿr tÿbiÿti vicdanla tÿqlid edÿrÿk hÿr øeyi gþr dö yö- nöz kimi tÿsvir etsÿniz, bu, hÿr øey olacaqmû? Bÿs quø la rûn cÿh-cÿhi? Bÿs sÿhÿrin tÿravÿti? Bÿs hÿr yandan sizi börö- möø gþzÿgþrönmÿz tÿmizlik? Siz axû rÿsm ÷ÿkÿndÿ onlarû da qavrayûrsûnûz, onlar sizin yay sÿhÿri ilÿ baülû duy üu la rû nûza daxil olur; bÿs bötön bunlarû necÿ qorumalû vÿ rÿsm dÿ necÿ vermÿli? Tamaøa÷ûnû bunlardan necÿ mÿhrum etmÿ mÿli? Aydûndûr ki, bunlarûn yerini doldurmaq lazûmdûr, – kom po- zisiya ilÿ, rÿnglÿ – sÿrÿncamûnûzda baøqa he÷ nÿ yoxdur. – Demÿli, sadÿcÿ, surÿt ÷ûxarmaq yox? – ßlbÿttÿ yox! Ömumiyyÿtlÿ, – Kondraøov qûzûøûrdû, – istÿ- nilÿn mÿnzÿrÿyÿ (elÿ istÿnilÿn portretÿ dÿ) naturanû seyr
544 etmÿkdÿn baølayûrsan vÿ bu zaman döøönörsÿn: ah, necÿ dÿ yaxøûdûr! Ah, necÿ dÿ ÿladûr! Ah, bunu olduüu kimi verÿ bilsÿydim! Lakin iøÿ baølayûrsan vÿ birdÿn gþrörsÿn: mösai- dÿ nizlÿ! Mösaidÿnizlÿ! Axû orada, naturada bir mÿnasûzlûq var, nÿ isÿ bir cÿfÿng øey var, tam uyüunsuzluq var! Bax bu yerdÿ, bax bunda! ßslindÿ isÿ belÿ olmalûdûr! Bax belÿ! Vÿ belÿ dÿ ÷ÿkirsÿn, – Kondraøov øþvqlÿ, qalibanÿ tÿrzdÿ yanûn da kû lara baxdû. – Ancaq dostum, “belÿ olmalûdûr” – ÷ox tÿhlökÿli yoldur! – Rubin etirazûnû bildirdi. – Siz canlû adamlarû mÿlÿklÿrÿ vÿ iblislÿrÿ dþndÿrÿcÿksiniz, yeri gÿlmiøkÿn, bunu da edirsi- niz. Hÿr halda, ÿgÿr Andrey Andreyi÷ Potapovun portretini ÷ÿkirsinizsÿ, bu, Potapov olmalûdûr. – Olduüu kimi gþstÿrmÿk bÿs nÿ demÿkdir? – sÿnÿt- kar ösyan etdi. – Zahirÿn bÿli, oxøamalûdûr, özönön propor- siyalarû, gþzlÿri, sa÷ûnûn rÿngi. Lakin ger÷ÿkliyi olduüu kimi bilmÿyin vÿ gþrmÿyin mömkönlöyönö tÿsdiqlÿmÿk yanlûø lûq deyilmi? Xösusÿn dÿ mÿnÿvi ger÷ÿkliyi? Kimdir bunu bilÿn vÿ gþrÿn? ßgÿr portreti ÷ÿkilÿn adamû gþrÿndÿ mÿn onda indiyÿ kimi hÿyatda aøkarladûqlarûndan daha bþyök mÿnÿvi imkanlar duymuø olsam, niyÿ mÿn onlarû tÿsvir etmÿyÿ þzöm dÿ cÿsarÿt tapmamalûyam? Ènsana þzönö tanûmaqda vÿ yöksÿlmÿkdÿ kþmÿk etmÿmÿliyÿm ?! – Qulaq asûn, siz yöz faiz sosialist realistisiniz! – Nerjin ÿlini ÿlinÿ vurdu. – Fomanûn bundan, sadÿcÿ, xÿbÿri yoxdur! – Niyÿ mÿn onun ruhunu miskinlÿødirmÿliyÿm?! – Kon- draøovun he÷ vaxt burnundan döømÿyÿn eynÿyi qaranlûqda qorxunc øÿkildÿ parûldadû. – Mÿn hÿlÿ sizÿ bunu da deyÿrÿm: tÿkcÿ portret ÷ÿkmÿk yox, ömumiyyÿtlÿ, insanlarûn önsiyyÿti bu mÿqsÿddÿn daha vacib ola bilÿr: birinin digÿrindÿ gþröb adûnû ÷ÿkdiyi øey hÿmin bu baøqasûnda hÿyat ö÷ön can lan- dûrûlûr! Belÿ deyil? – Bir sþzlÿ, – Rubin yayûnmaüa ÷alûødû, – obyektivlik anla yûøû sizin ö÷ön burada da, he÷ yerdÿki kimi, mþvcud deyil.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 545
– Bÿli!! Mÿn obyektiv deyilÿm vÿ bununla fÿxr edirÿm! – Kondraøovun sÿsi guruldadû. – Necÿ? Ècazÿnizlÿ, bu necÿ olur? – Rubin ehtiyat landû. – Bÿli! Bÿli! Qeyri-obyektivliyimlÿ fÿxr edirÿm! – sanki, Kondraøov zÿrbÿlÿr endirirdi, östdÿki ÷arpayû isÿ ona mane olur, ÿl-qol a÷maüa imkan vermirdi. – Bÿs siz, Lev Qriqori÷, bÿs siz? Siz dÿ obyektiv deyilsiniz, amma þzönözö obyek- tiv sayûrsûnûz, bu isÿ lap pisdir! Sizin yanûnûzda östönlöyöm ondadûr ki, mÿn obyektiv deyilÿm vÿ bunu bilirÿm! Bunu þz xidmÿtim sayûram! Daxili “mÿn”im dÿ bundadûr! – Mÿn obyektiv deyilÿm? – Rubin tÿÿccöblÿndi. – Hÿtta mÿn? Bÿs onda obyektiv olan kimdir? – He÷ kÿs! – rÿssam sevindi. – He÷ kÿs!!! He÷ vaxt he÷ kÿs olmayûb vÿ he÷ kÿs dÿ olmayacaq! Èstÿnilÿn idrak aktû þncÿdÿn emosional ÷alarlû olur, bÿlkÿ, belÿ deyil? Uzun tÿd qi qat larûn nÿticÿsi kimi ÷ûxûø etmÿli olan hÿqiqÿt, mÿgÿr bu dumanlû hÿqiqÿt bötön tÿdqiqlÿrdÿn ÿvvÿl gþzömözön þnön dÿ durmur? Biz kitabû ÿlimizÿ alûrûq, nÿ ö÷önsÿ möÿl lif xoøu muza gÿlmir, ÿlbÿttÿ, onda kitab da xoøumuza gÿl mÿ- yÿ cÿk! Baxûn, siz yöz dönya dilinin möqayisÿsi ilÿ mÿø üul- su nuz, löüÿtlÿri tÿzÿ-tÿzÿ yanûnûza yûümûsûnûz, amma artûq ÿmin siniz ki, bötön sþzlÿrin “ÿl” sþzöndÿn yarandûüûnû söbut edÿ bilÿcÿksiniz. Bu, obyektivlikdir? Nerjin bÿrkdÿn, þzö dÿ razû halda Rubinÿ göldö, belÿ insana necÿ hirslÿnÿsÿn?! Kondraøov siyasÿtÿ toxunmurdu, lakin Nerjin ona toxun- maüa tÿlÿsdi: – Daha bir addûm, Èppolit Mixalû÷! Yalvarûram sizÿ, daha bir addûm! Bÿs Marks? ßminÿm ki, o hansûsa iqtisadi tÿh lilÿ baølamamûødan, statistika cÿdvÿllÿrini toplamamûødan qabaq da bilirdi ki, kapitalizmdÿ fÿhlÿ sinfi mötlÿq yoxsul la øan sinif- dir vÿ bÿøÿriyyÿtin ÿn yaxøû hissÿsidir vÿ demÿli, gÿlÿ cÿk dÿ onundur. ßlini örÿyinin östönÿ qoy, Lyovka, bÿl kÿ, belÿ deyil? – Mÿnim balam, – Rubin kþks þtördö. – ßgÿr nÿticÿni þncÿdÿn gþrmÿk mömkön olmasaydû...
546 – Èppolit Mixalû÷! Bu adamlar þz tÿrÿqqilÿrini dÿ bunun östöndÿ qururlar! Bilsÿydiniz bu mÿnasûz “tÿrÿqqi” sþzönÿ necÿ nifrÿt edirÿm! – Èncÿsÿnÿtdÿ isÿ he÷ bir “tÿrÿqqi” olmur! Ola da bilmÿz! – Doürudan da! Doürudan da, ÿladûr! – Nerjin sevindi. – On yeddinci ÿsrdÿki Rembrandt elÿ indi dÿ Rembrandt- dûr, bacarûrsan, onu gþrmÿ! Bÿs on yeddinci ÿsrin texnikasû? Èndi bizÿ vÿhøilÿrin texnikasû kimi gþrönör. Ya da ki þtÿn ÿsrin yetmiøinci illÿrindÿ hansû texniki yeniliklÿr olmuødu? Bizim ö÷ön onlar uøaq oyuncaüû kimi gÿlir. Lakin elÿ hÿmin illÿrdÿ “Anna Karenina” yazûlûb. Ondan da ali nÿ tÿklif edÿ bilÿrsÿn?” – Lötfÿn, lötfÿn, magistr, – Rubin onun sþzöndÿn yapûødû. – He÷ olmasa, möhÿndislik sahÿsindÿ bizÿ tÿrÿqqi imkanû saxlayûrsûnûz? Mÿnasûz tÿrÿqqi deyil ki? – Parazit! – Qleb göldö. – Buna badalaq deyÿrlÿr. – Sizin dÿlilinizi, Qleb Vikenti÷, – Abramson sþhbÿtÿ mödaxilÿ etdi, – baøqa cör dÿ ÷evirmÿk olar. Bu, o demÿkdir ki, bötön ÿsrlÿrdÿ alimlÿr vÿ möhÿndislÿr bþyök iølÿr gþröb- lÿr – buna gþrÿ dÿ irÿli gediblÿr. Èncÿsÿnÿt snoblarû isÿ hoq- qa bazlûqla mÿøüul olublar. Möftÿxorlar isÿ... – Satûlûrdûlar! – Soloqdin nÿ ö÷önsÿ sevincÿk dedi. Soloqdinlÿ Abramson kimi mösbÿtlÿr hÿrdÿn eyni bir fikir ÿtrafûnda birlÿøÿ bilirdilÿr! – ßhsÿn, afÿrin! – Pryan÷ikov qûøqûrûrdû. – Gÿdÿlÿr! Pijon lar! Bunu mÿn sizÿ dönÿn Akustikada deyirdim axû! (Dönÿn Pryan÷ikov cazûn östönlöklÿrindÿn danûømûødû, lakin indi ona elÿ gÿldi ki, Abramson mÿhz onun fikirlÿrini ifa dÿ edir).
– Mÿn, deyÿsÿn, sizi barûødûracaüam! – Potapov bic-bic gölömsöndö. Èndiki yözillikdÿ ger÷ÿk bir hadisÿ olmuødur: bir nÿfÿr möhÿndis-elektrik vÿ bir nÿfÿr riyaziyyat÷û vÿtÿn bel letristikasûndakû coøqunluüu hiss edÿrÿk ikisi bir bÿdii novella qoøub. Tÿÿssöf ki, ÿsÿr yazûlmamûø qalûb, karan daø- larû yox idi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 547
– Andreyi÷! – Nerjin qûøqûrdû. – Siz onu bÿrpa edÿ bilÿr- diniz?
– Bir az göc versÿm, sizin kþmÿyinizlÿ. Bu, mÿnim hÿya- tûmda yeganÿ ÿsÿrdir axû? Yadda saxlamaq da olardû. – Maraqlûdûr, maraqlûdûr, cÿnablar! – Soloqdin dir÷ÿldi vÿ yerini rahatladû. Hÿbsxanada belÿ øeylÿrdÿn xoøu gÿlirdi. – Siz ki baøa döøörsönöz, Lev Qriqori÷in þyrÿtdiyi kimi, he÷ bir bÿdii ÿsÿri yaranma tarixini vÿ sosial sifariøi bil mÿ- dÿn baøa döømÿk olmaz. – Siz uüurlar qazanûrsûnûz, Andreyi÷. – Siz isÿ, xeyirxah qonaqlar, pirojnanû yeyib qurtarûn, sizin ö÷ön hazûrlanûb! Yaranma tarixi isÿ belÿdir: min doq- quz yöz qûrx altûncû ilin yayûnda Bu-tör (mödiriyyÿt nim ÷ÿ- lÿrin altûna belÿ yazû hÿkk etdirmiødi vÿ onun mÿnasû BUtûr TÖRmÿsi idi) sanatoriyasûnûn biabûr÷û dÿrÿcÿdÿ sûx dol du- rul muø kamerasûnda biz Vikenti÷lÿ ÿvvÿl taxtlarûn altûnda, sonra östöndÿ yanaøû uzanûrdûq, hava ÷atûømadûüûndan boüu- lur duq, acûndan inildÿyirdik – sþhbÿt etmÿkdÿn vÿ insan xarak terlÿrini möøahidÿ etmÿkdÿn savayû bir iøimiz yox idi. Han sû mûzsa birinci olaraq dedik: – “ßgÿr... bÿs onda necÿ?” – Bunu, Andreyi÷, birinci siz dediniz: ÿgÿr, ... bÿs onda necÿ? ßsÿrin adûna daxil olmuø ÿsas obraz, hÿr halda, sizÿ aid idi.
– ßgÿr... bÿs onda necÿ? – Qleb Vikenti÷lÿ dedik. – ßgÿr birdÿn bizim kameraya... – Özmÿyin bizi! Necÿ adlandûrdûnûz? – Yaxøû, mÿürur cÿmiyyÿti ÿylÿndirmÿdÿn, biz bu heka- yÿti gÿl xatûrlayaq, hÿ? – Potapovun kal sÿsi tozlu foliant- la rûn sadiq oxucusunun sÿsi kimi xûrûldadû. – Ad belÿ idi: “Bud da nûn tÿbÿssömö”.
|