Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin

62  

Prokurorun  vÿfat  etmiø  birinci  arvadû  ÿri  ilÿ  birgÿ 

vÿtÿndaø möharibÿsinin od-alovundan ke÷miødi. Pulemyot-

dan yaxøû atÿø a÷maüû bacaran, partiya þzÿk tÿøkilatûnûn son 

qÿrar larû  ilÿ  nÿfÿs  alan  bu  qadûn  Makarûqinin  evini  nÿinki 

bugön kö  fira vanlûüa  gÿtirib  ÷ûxara  bilmÿzdi,  hÿm  dÿ  onun, 

ÿgÿr Kla ra dön yaya gÿlÿrkÿn vÿfat etmÿsÿydi, zamanûn mörÿk-

kÿb dþnÿmlÿrinÿ uyüunlaøa bilÿcÿyi dÿ sual altûnda olardû. 

Alevtina Nikanorovna, Makarûqinin indiki arvadû, ÿksi-

nÿ,  ailÿnin  ÿvvÿlki  mÿhdudluüunu  aradan  gþtördö,  onun 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

593

ÿvvÿlki  quruluüuna  hÿyat  øirÿlÿri  qatdû.  Alevtina  Nika no-

rov na sinfi sxemlÿri o qÿdÿr dÿ aydûn tÿsÿvvör edÿ bilmirdi 

vÿ siyasi maariflÿndirmÿ dÿrnÿklÿrinin iøindÿ, demÿk olar, 

iøti rak etmÿmiødi. Lakin o, bir øeyi dÿqiq bilirdi: yaxøû ailÿ 

yaxøû mÿtbÿx, yaxøû vÿ bollu yemÿk vÿ yataq dÿstlÿri olma-

dan  ÷i÷ÿklÿnÿ  bilmÿz.  Hÿyat  mþhkÿmlÿndikcÿ  isÿ  rifahûn 

zahiri ÿlamÿtlÿri kimi evÿ mötlÿq gömöø, böllur vÿ xal÷alar 

daxil  olmalûdûr.  Bötön  bunlarû  ucuz  qiymÿtÿ  ala  bilmÿyi, 

qapalû  hÿrraclarda,  mÿhkÿmÿ-istintaq  iø÷ilÿrinin  qapalû 

bþlöø dö rö cö lÿ rin dÿ,  komisyon  maüazalarûnda  vÿ  yeni  bir-

lÿø di ril miø vilayÿtlÿrin bazarlarûnda sÿrfÿli satûølarû he÷ vaxt 

nÿzÿr dÿn  qa÷ûrmamaüû  da  Alevtina  Nikanorovnanûn  ÷ox-

saylû mÿziy yÿt lÿ rin dÿn idi. O, bunun ö÷ön buraxûlûø vÿsi qÿ-

lÿri  lazûm  olan  zamanlarda,  möharibÿdÿn  sonra  qoca  latûø 

arvad la rûnûn  qalûn  söfrÿlÿri  vÿ  böllur  servizlÿri  dÿyÿr-dÿy-

mÿ zinÿ satdûqlarû vaxtlarda xösusi olaraq Riqaya vÿ Lvova 

gedÿrdi. Böllur almaqda isÿ lap uüur qazanmûødû, böllurun 

nþvlÿrindÿn – töndlÿødirilmiø, iorizasiya edilmiø böllurdan, 

qûzûllû,  misli,  selenli  yaqutlardan,  kadmium  yaøûllûüûndan, 

kobalt maviliyindÿn yaxøû baøû ÷ûxûrdû. Èndiki Qlavposudanûn 

buraxdûüû ÿyri-öyrö, biganÿ ÿllÿr konveyerindÿn ÷ûxmûø böl-

luru yox, qÿdimi, ustasûnûn bþyök mÿharÿtinin iøartûlarûnû, 

yaradûcûsûnûn qÿlbinin hÿrarÿtini þzöndÿ qoruyub saxlamûø 

bölluru  yûüûrdû.  Èyirminci-otuzuncu  illÿrdÿ  belÿ  mÿmulat-

lar mÿhkÿmÿ qÿrarlarû ilÿ ÷ox sayda mösadirÿ olunurdu vÿ 

hakimiyyÿtÿ yaxûn adamlar arasûnda bþlöødörölördö.

Bu gön dÿ masanûn östö ÿla idi vÿ biri þzlÿrininki, biri 

dÿ bu axøamlûüa qonøudan ÷aüûrûlmûø iki qulluq÷u – baøqûrd 

qûzlar  –  yemÿklÿri  dÿyiømÿyÿ  göclÿ  ÷atdûrûrdûlar.  Hÿr  iki 

qulluq÷u hÿlÿ ÷ox cavan idi, hÿr ikisi þtÿn il eyni kÿnddÿn 

gÿlmiødi,  ×ekmaquøda  onilliyi  dÿ  bir  yerdÿ  bitirmiødilÿr. 

Qûzlarûn gÿrgin, mÿtbÿxin hÿrarÿtindÿn qûzarmûø sifÿtlÿrindÿ 

ciddilik vÿ iøÿ can yandûrmaq istÿyi ifadÿ olunurdu. Qûzlar 

iølÿrindÿn razû idilÿr, bu il dÿ olmasa, gÿlÿn ilin yazûna kimi 

bir  az  pul  qazanmaq,  þzlÿrinÿ  yaxøû  paltar  almaq,  bir  dÿ 

594

kolxoza qayûtmamaq ö÷ön mötlÿq øÿhÿrdÿ ÿrÿ getmÿk ömidi 

ilÿ ÷alûøûrdûlar. Boylu-buxunlu, hÿlÿ qocalmamûø qadûn olan 

Alevtina Nikanorovna qulluq÷ularûn iøini razûlûqla izlÿyirdi.

Ev sahibÿsini qayüûlandûran o idi ki, gecÿnin planû son 

saatda  dÿyiømiødi:  ziyafÿt  cavanlar  ö÷ön  tÿøkil  olunurdu, 

yaølû adamlar ö÷ön isÿ bu, adi toplantû olmalû idi, ÷önki cÿmi 

iki gön ÿvvÿl Makarûqin iø yoldaølarû ö÷ön ayrûca qonaq lûq 

vermiødi.  Bu  sÿbÿbdÿn  dÿ  prokurorun  kþhnÿ,  hÿlÿ  vÿtÿn-

daø möharibÿsindÿn tanûdûüû serb dostu, ÷oxdan lÿüv olun-

muø  Qûrmûzû  Professura  Ènstitutunun  sabiq  professoru 

Duøan  Radovi÷,  bir  dÿ  ev  sahibÿsinin  Moskvaya  øey-øöy 

almaüa  gÿlmiø,  Zare÷ensk  rayonunda  rayon  komitÿsi  tÿli-

mat ÷û sû nûn  arvadû  olan  gÿnclik  ÷aülarûnûn  rÿfiqÿsi  dÿvÿt 

olun muødular. Lakin gþzlÿnilmÿdÿn Uzaq Øÿrqdÿn (bak te-

rio loji silah hazûrlayan yapon hÿrb÷ilÿrinin hay-köyÿ sÿbÿb 

olmuø  prosesindÿn)  qayûtmûø  general-mayor  Slovu tanû  da 

dÿvÿt  etmÿk  lazûm  gÿldi.  Slovuta  da  prokuror  idi,  xid mÿti 

mþvqeyinÿ gþrÿ dÿ ÷ox vacib adam idi, buna gþrÿ dÿ onu 

dÿvÿt etmÿmÿk olmazdû. Èndi hÿmin bu yarûleqal qonaq lara 

– artûq demÿk olar ki, dost sayûlmayan serbÿ vÿ bu, demÿk 

olar  ki,  rÿfiqÿ  olmayan  qadûna  gþrÿ  Slovutanûn  qar øû sûn da 

utanmalû olacaqdûlar. Slovuta döøönÿ bilÿrdi ki, Maka rû qin-

lÿr hÿr cör cûndûr adamlarû qÿbul edirlÿr. Bu hal isÿ Alevtina 

Nikanorovnanûn kefini pozur, gecÿni zÿhÿrlÿyirdi. Gicbÿ sÿr 

ÿrinÿ gþrÿ þzönö bÿdbÿxt sayan rÿfiqÿsini Slovutadan uzaq-

da oturtdu vÿ ona yavaø danûømaüû, acgþzlöklÿ yemÿmÿyi 

tapøûrdû; digÿr tÿrÿfdÿn isÿ qadûnûn bötön yemÿklÿrdÿn dad-

maüa ÷alûømasû, onlarûn hazûrlanma reseptlÿrini soruømasû, 

hÿr øeydÿn – hÿm yemÿk masasûndan, hÿm dÿ qonaqlardan 

razû qalmasû ev sahibÿsi ö÷ön xoø idi. 

Ènnokentini dÿ Slovutaya gþrÿ belÿ tÿkidlÿ ÷aüûrûrdûlar 

vÿ tÿlÿb edirdilÿr ki, mötlÿq qûzûlû tikmÿli diplomat mundirin-

dÿ gÿlsin, o biri körÿkÿn, tanûnmûø yazû÷û Nikolay Qalaxovla 

birlikdÿ  qonaüa  olduqca  layiqli  hÿmsþhbÿt  ola  bilÿrdilÿr. 

Lakin  qayûnatasûnûn  istÿyinin  ÿksinÿ  olaraq,  körÿkÿni  gec, 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

595

artûq øam yemÿyi qurtardûqdan vÿ cavanlar rÿqsÿ baølamaq 

ö÷ön daüûlûødûqdan sonra gÿlib ÷ûxdû.

ßvÿzindÿ Ènnokenti gözÿøtÿ getmiø, artûq bezdiyi mun-

dirini geyinmiødi. O, ÷aøqûn vÿziyyÿtdÿ gÿlmiødi, evdÿ qala 

bilmirdi,  onun  ö÷ön  hÿr  yer  dþzölmÿz  gþrönördö.  Lakin 

qaøqabaqlû halda i÷ÿri girÿn Ènnokenti mÿnzil dolu qonaq-

larû,  onlarûn  rÿngbÿrÿng  paltarlarûnû  gþrÿndÿn,  mÿnzildÿki 

øÿn uüultunu, gölöø sÿslÿrini eøidÿndÿn sonra hiss etdi ki, 

belÿ yerdÿ onu he÷ cör hÿbs edÿ bilmÿzlÿr! Onu tÿrk etmiø 

yön göllök  hissi  tezliklÿ  yerini  tutdu.  Ènnokenti  sözölmöø 

i÷kini  hÿvÿslÿ  i÷di,  tÿklif  olunan  yemÿklÿri  hÿvÿslÿ  qÿbul 

etdi;  bir  sutka  idi  ki,  he÷  nÿ  yeyÿ  bilmirdi,  indi  isÿ  onun 

aclûüû aøkar ösyan qaldûrûrdû. 

Onun bu cör sÿmimi canlanmasû qayûnatasûna incik liyi 

unutdurdu  vÿ  masanûn  Radovi÷in  yersiz  sÿrtlik  etmÿ mÿsi, 

Slovutanûn  vaxtûnû  xoø  ke÷irmÿsi  vÿ  Qalaxovun  darûx ma-

masû ö÷ön Makarûqinin ÿldÿn-ayaqdan getdiyi fÿxri qonaq-

lar  hissÿsindÿ  dÿ  sþhbÿtlÿrÿ  yöngöllök  gÿtirdi.  Ev  sahibi 

qalûn  sÿsi  ilÿ  qoca  vaxtûnda  ona  nÿvÿ  baüûølamadûüû  ö÷ön 

körÿ kÿnini zarafatla danlayûrdû. 

–  ßr-arvad  bunlar  nÿ  ilÿ  mÿøüuldurlar?  –  Makarûqin 

øika yÿtlÿnirdi. – Yaxøû tapûøûblar, þzlÿri ö÷ön yaøayûrlar, he÷ 

bir qayüûlarû da yox. Yaxøûca rahatlayûblar yerlÿrini! Hÿyat-

larûnû boø ke÷irirlÿr! Siz bir ondan soruøun, bu yaramaz axû 

epi kör ÷ödör.  Hÿ?  Ènnokenti,  boynuna  al,  Epikörÿ  etiqad 

edirsÿn?

Ömumittifaq kommunist partiyasûnûn özvönö hÿtta zara-

fatla belÿ gÿnc hegel÷i, neokant÷û, subyektivist vÿ ya da ki, 

Allah  elÿmÿsin,  tÿftiø÷i  adlandûrmaq  olmazdû.  “Epikör÷ö” 

isÿ,­ ÿksi­nÿ,­ xяtasûz­ sÿslÿnirdi­ vÿ­ adamûn­ ÿqidÿli­ marksist­

ola raq qal masûna mane olmurdu.

Banilÿrin  hÿyatlarûnûn  bötön  tÿfÿrröatlarûnû  sevÿ-sevÿ 

þyrÿn miø Radovi÷ dÿ þzönö saxlaya bilmÿdi:

–  Nÿ  olar,  Epikör  yaxøû  adamdûr,  materialistdir.  Karl 

Mark sûn þzö Epikördÿn dissertasiya yazmûødû.

596

Radovi÷in ÿynindÿ sörtölmöø yarûhÿrbi fren÷ vardû, sifÿ ti-

nin dÿrisi qafasûnûn qÿlibinÿ ÷ÿkilmiø qara perqamenti xatûr-

la dûrdû.  (Son  vaxtlara,  milis  onu  saxlayana  kimi,  kö÷ÿyÿ 

÷ûxan da budyonov÷u

1

 papaüû geyinirdi.)

Ènnokenti  qûzûøûr  vÿ  he÷  nÿdÿn  xÿbÿrlÿri  olmayan  bu 

insanlarû øþvqlÿ nÿzÿrdÿn ke÷irirdi. Necÿ dÿ cÿsarÿtli addûm 

atmûødû – titanlarûn ÷arpûømasûna mödaxilÿ etmiødi! Èndi þzö 

þzönÿ tanrûlarûn sevimlisi kimi gþrönördö. Baøqa vaxt onda 

ikrah  hissi  doüura  bilÿcÿk  Makarûqin,  hÿtta  Slovuta  belÿ  

indi ona insan kimi ÿziz gþrönördölÿr, onun tÿhlökÿsizliyi nin 

iøtirak÷ûlarû idilÿr.

– Epikörÿ? – Ènnokenti parûltûlû gþzlÿri ilÿ ÷aüûrûøû qÿbul 

etdi. – Etiqad edirÿm, imtina etmirÿm. Amma desÿm ki “epi-

kör ÷ö” ömumi istifadÿdÿ aydûn olmayan sþzlÿrdÿn biri dir, 

yÿqin,  sizi  tÿÿccöblÿndirmiø  olaram.  Bildirmÿk  istÿ yÿn dÿ 

ki  kimsÿ  hÿyata  qarøû  hÿddÿn  artûq  hÿrisdir, øÿh vÿt pÿ rÿst-

dir vÿ hÿtta sadÿcÿ olaraq donuzdur, deyirlÿr: “epi kör ÷ö dör”. 

Yox, tÿlÿsmÿyin, mÿn ciddi deyirÿm! – etiraz etmÿ yÿ he÷ kÿsÿ 

imkan vermÿyÿrÿk qûzüûnlûqla i÷iboø qûzûl qÿdÿhi hÿssas bar-

maqlarû  arasûnda  yellÿdirdi.  –  Epikör  isÿ  bizim  hamû mûzûn 

tÿsÿvvör etdiyimizin tam ÿksidir. O he÷ dÿ orgi ya lar da iøtira-

ka ÷aüûrmûr. Epikör acgþz ehtiraslardan danûøûr! Hÿ? O deyir: 

ÿslindÿ, insana ÷ox az øey lazûmdûr, mÿhz buna gþrÿ dÿ onun 

xoøbÿxtliyi taledÿn asûlû deyil! O, insanû tale qarøû sûnda zÿrbÿ 

xofundan azad edir vÿ buna gþrÿ Epikör ÿn bþyök optimistdir!

– Sÿn nÿ danûøûrsan! – Qalaxov heyrÿtlÿndi vÿ aü sömök 

karandaølû dÿri özlö qeyd dÿftÿr÷ÿsini ÷ûxartdû. Geniø øþhrÿt 

tapmasûna baxmayaraq, Qalaxov þzönö sadÿ aparûrdû, kimÿ-

sÿ  gþz  vura,  ÿli  ilÿ  ÷iynini  øappûldada  bilÿrdi.  Onun  azca 

qaraøûn, bir az da dolüunlaømûø özönÿ tþkölÿn aüarmûø sa÷-

larû xoø gþröntö yaradûrdû.

–  Söz,  söz  ona!  –  Slovuta  Ènnokentinin  boø  qÿdÿhini 

gþs tÿ rÿ rÿk Makarûqinÿ dedi, – yoxsa hamûmûzû sþzÿ tutar.

1

 Budyonov÷u – Vÿtÿndaø mцharibÿsi illÿrindÿ С.M.Budyonnunun I Atlû 

ordusunun dþyцø÷цsц

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

597

Qayûnatasû sözdö, Ènnokenti yenÿ lÿzzÿtlÿ i÷di. Bu anda 

Epikör fÿlsÿfÿsi onun þzönÿ dÿ etiqada layiq gþrönördö. 

Sifÿti  øiøman  da  olsa,  cavan  gþrönÿn  Slovuta  Makarû-

qinÿ mönasibÿtdÿ þzönö bir az tÿkÿbbörlö aparûrdû (onun 

ikinci general ulduzu artûq imzalanmûødû), lakin Qalaxovla 

tanûø lû üûndan ÷ox razû idi vÿ bu gön axøam getmÿk istÿdiyi 

evdÿ bir saat bundan qabaq Kolya Qalaxovla bir masa arxa-

sûnda  oturub  i÷diyini,  onunla  maraqlû  sþhbÿt  etdiyini  adi 

bir  øey  kimi  danûøacaüûnû  tÿsÿvvörönÿ  gÿtirirdi...  Qalaxov 

da mÿclisÿ gecikmiødi vÿ danûømûrdû, bÿlkÿ dÿ, yeni romanû 

özÿrindÿ döøönördö. Mÿøhur adamdan he÷ nÿ eøit mÿ yÿ cÿ-

yinÿ ÿmin olan Slovuta getmÿyÿ hazûrlaøûrdû.

Makarûqin Slovutanû dilÿ tuturdu ki, bir az da otursun 

vÿ  nÿhayÿt,  “tötön  mehrabûnû”  ziyarÿt  etmÿk,  kabinetindÿ 

saxladûüû kolleksiyaya baø ÷ÿkmÿk tÿklifi ilÿ onun möqavi-

mÿtini  qûra  bildi.  Makarûqinin  þzö  tanûølûqla  ÿldÿ  etdiyi 

bolqar tötönö ÷ÿkirdi, axøamlarûnû isÿ siqarla yola verirdi. 

Lakin  qonaqlarûna  hÿr  nþv  tötönön  dadûna  baxmaüû  tÿklif 

etmÿkdÿn hÿzz alûrdû.

Kabinetin qapûsû lap yanlarûnda idi, ev yiyÿsi onu a÷dû, 

Slovutanû vÿ körÿkÿnlÿrini i÷ÿri dÿvÿt etdi. Amma körÿkÿnlÿri 

qocalar mÿclisinÿ qoøulmaq istÿmÿdilÿr. Duøanûn artûq bir 

sþz  deyÿcÿyindÿn  indi  xösusilÿ  ehtiyatlanan  Makarûqin 

kabinetin qapûsû aüzûnda duraraq Slovutanû irÿli buraxdû vÿ 

Radovi÷i barmaüû ilÿ hÿdÿlÿdi.

Masanûn  arxasûnda  iki  bacanaq  qaldû.  Onlar  elÿ  xoø-

bÿxt yaøda idilÿr ki, hÿlÿ cavan sayûlsalar da (Qalaxov bir 

ne÷ÿ yaø bþyök idi), artûq he÷ kÿs onlarû rÿqsÿ dartmûrdû vÿ 

uzaqdan gÿlÿn musiqi sÿdalarû altûnda, axûradÿk i÷ilmÿmiø 

øÿrab  øöøÿlÿri  arasûnda  kiøi  sþhbÿtlÿrinin  lÿzzÿtini  ÷ûxara 

bilirdilÿr.

Þtÿn hÿftÿ Qalaxov, doürudan da, imperialistlÿrin sui-

qÿsd lÿ rindÿn vÿ bizim diplomatlarûn sölh uürunda möbari zÿ-

sindÿn yazmaq qÿrarûna gÿlmiødi, þzö dÿ bu dÿfÿ roman yox, 

pyes – bu yolla øÿraitin vÿ geyimlÿrin ona mÿlum olmayan 

598

÷oxsaylû  tÿfÿrröatlarûndan  asanlûqla  yan  ke÷mÿk  mömkön 

idi. Èndi bacanaüûndan bÿzi mÿlumatlar almaq, onda sovet 

diplomatlarû  ö÷ön  tipik  olan  ÿlamÿtlÿri  vÿ  cizgilÿri  axtarûb 

tapmaq,  pyesdÿ  tÿsvir  olunacaq  hadisÿlÿrin  baø  verÿcÿyi 

Qÿrb  hÿyatûnûn  xarakterik  cizgilÿrini  möÿyyÿnlÿødirmÿk 

lap yerinÿ döøördö. Qalaxovun þzö Qÿrbdÿ cÿmi bir dÿfÿ, 

olduqca qûsa bir möddÿtdÿ, mötÿrÿqqi konqreslÿrdÿn birin-

dÿ olmuødu. O dÿrk edirdi ki, tanûmadûüû hÿyatdan yazmaüû 

bir  o  qÿdÿr  yaxøû  deyil,  lakin  son  illÿr  Qalaxov  qÿlÿminin 

xarici  þlkÿlÿrdÿki  hÿyatû,  hÿtta  qÿdim  tarixi  dþvrlÿri,  Ay 

sakinlÿrinin hÿyatû ilÿ baülû fantaziyalarû onun þzönön yaøa-

dûüû,  lakin  bötön  cûüûrlarû  qadaüalarla  minalanmûø  hÿqiqi 

hÿyatdan daha yaxøû tÿsvir edÿ bilÿcÿyini döøönördö. 

Qulluq÷ularûn ÷ay vermÿk ö÷ön dÿyiødirdiyi qab-qaca-

üûn sÿsi gÿlirdi. Ev sahibÿsi onlarû izlÿyir, Slovuta gedÿn dÿn 

sonra ona Zare÷ensk rayonunda yaxøû hÿkim lÿrin oldu üun-

dan vÿ orada yaxøû möalicÿ almaüûn möm könlö yön dÿn, par-

tiya fÿallarû uøaqlarûnûn södÿmÿr vaxtlarûndan adi uøaq lar dan 

ayrûlmasûndan, onlarûn fasilÿsiz södlÿ vÿ peni sil lin iynÿlÿri ilÿ 

tÿmin edilmÿsindÿn danûøan rÿfiqÿsinin sÿsini boümurdu. 

Qonøu otaqda radiola oxuyurdu, o birisindÿn isÿ televi-

zorun gur sÿsi gÿlirdi. 

– Sorüu-suala tutmaq yazû÷ûlarûn imtiyazûdûr, – Ènnokenti 

Epikörö mödafiÿ edÿrkÿn gþzlÿrindÿki uüurlu parûltûnû qoru-

yaraq baøûnû tÿrpÿdirdi. – Möstÿntiqlÿrdÿ olduüu kimi. Elÿ 

hey suallar, suallar, cinayÿtlÿr haqqûnda sþhbÿtlÿr.

– Biz insanda cinayÿt axtarmûrûq, onun yaxøû cÿhÿtlÿrini, 

iøûqlû cizgilÿrini axtarûrûq.

–  Onda  sizin  iøiniz  vicdana  ziddir.  Sÿn,  demÿli,  diplo-

mat lar haqqûnda kitab yazmaq istÿyirsÿn? 

Qalaxov gölömsöndö.

– Èstÿyirÿm-istÿmirÿm – belÿ øeylÿr, Ènk, Yeni il qaba üû 

mösahibÿlÿrdÿ olduüu kimi asanlûqla hÿll olunmur. Þncÿ-

dÿn­ehtiyat­material­toplamaq...­Hÿr­diplomatû­sorüu-sуala­

tuta bilmÿzsÿn. Yaxøû ki, sÿn qohumumsan.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

599

– Se÷imin uzaqgþrÿnliyinÿ dÿlalÿt edir. Baøqa diplomat, 

birincisi,  sÿnÿ  yalan-palan  deyÿcÿk.  Bizim  dÿ  gizlÿdilmÿli 

øeylÿrimiz yox deyil.

Onlar bir-birinÿ gþz-gþzÿ baxûrdûlar.

– Mÿn baøa döøörÿm. Lakin... fÿaliyyÿtinizin bu tÿrÿfini... 

tÿsvir etmÿk lazûm gÿlmÿyÿcÿk, o sahÿ mÿni...

– Aha. Demÿli, sÿni, ÿsasÿn, nÿ maraqlandûrûr; sÿfir lik-

lÿrimizin mÿiøÿti, iø gönömöz, bir dÿ, deyÿk, orada qÿbullar 

necÿ ke÷ir, etimadnamÿlÿr necÿ tÿqdim olunur...

– Yox, daha dÿrindÿn! Vÿ bunlar sovet diplomatûnûn qÿl-

bindÿ necÿ ÿks olunur...

– Hÿ-ÿ, necÿ ÿks olunur... Artûq bÿsdir! Mÿn baøa döø-

döm.  Axøam  qurtarana  kimi  sÿnÿ  danûøacaüam.  Bircÿ... 

ÿvvÿl cÿ  mÿnÿ  izah  et...  sÿn  hÿrbi  mþvzudan  imtina  etdin? 

Tökÿndi?

–  Bu,  tökÿnÿn  mþvzu  deyil,  –  Qalaxov  inkarla  baøûnû 

yellÿdi.

– Ömumiyyÿtlÿ, bu möharibÿ ilÿ bÿxtiniz gÿtirdi. Kolli-

ziyalar, faciÿlÿr – yoxsa bunlarû haradan gþtörÿcÿkdiniz?

Ènnokenti øÿn-øÿn baxûrdû.

Yazû÷ûnûn alnûndan qayüû ifadÿsi ke÷di. Ah ÷ÿkdi.

– Möharibÿ mþvzusu mÿnim örÿyimÿ hÿkk olunub.

– ßlbÿttÿ, sÿn bu mþvzuda artûq øah ÿsÿrlÿr yaratmûsan!

– Vÿ bu, yÿqin, mÿnim ö÷ön ÿbÿdi mþvzudur. Mÿn þlÿ-

nÿ kimi bu mþvzuya qayûdacaüam.

– Bÿlkÿ, lazûm deyil?

– Lazûmdûr! ×önki möharibÿ insanûn qÿlbindÿ...

– Qÿlbindÿ? Razûyam! Amma bir bax, gþr sizin cÿbhÿ 

vÿ möharibÿ ÿdÿbiyyatûnûz nÿyÿ ÷evrilib. Ali ideyalar: dþyöø 

mþvqeyini necÿ tutmalû, necÿ mÿhvedici atÿø a÷malû, “unut-

marûq, baüûølamarûq”, komandirin ÿmri tabeliyindÿ olanlar 

ö÷ön qanundur. Bötön bunlar hÿrbi nizamnamÿlÿrdÿ daha 

yaxøû yazûlûb. Bir dÿ, siz yazûq sÿrkÿrdÿ ö÷ön ÿlini xÿri tÿnin 

östö  ilÿ  söröødörmÿyin  nÿ  qÿdÿr  ÷ÿtin  olduüunu  gþstÿ rir-

siniz.

600

Qalaxov tutuldu. Sÿrkÿrdÿlÿr onun sevimli hÿrbi surÿt-

lÿri idilÿr. 

– Sÿn sonuncu romanûmdan danûøûrsan?

– Yox, Nikolay! Yÿni bÿdii ÿdÿbiyyat hÿrbi nizamnamÿ lÿri 

tÿkrarlamalûdûr?  Yaxud  qÿzetlÿri?  Ya  da  øöarlarû?  Mÿsÿ lÿn, 

Mayakovski qÿzet baølûüûnû øeri ö÷ön epiqraf gþtör mÿkdÿn 

øÿrÿf duyurdu. Yÿni qÿzetdÿn yuxarû qalxmamaüû þzö ö÷ön 

øÿrÿf sayûrdû! Onda ÿdÿbiyyat nÿyÿ lazûmdûr? Axû yazû÷û baøqa 

insanlarûn möÿllimidir, hÿmiøÿ axû belÿ baøa döøölördö? 

Bacanaqlar seyrÿk gþröøördölÿr vÿ bir-birini az tanû yûr-

dûlar.

Qalaxov ehtiyatla cavab verdi:

– Sÿnin dediklÿrin ancaq burjua rejimi ö÷ön doürudur. 

– ßlbÿttÿ, ÿlbÿttÿ, – Ènnokenti asanlûqla razûlaødû. – Bizim 

qanunlarûmûz tamamilÿ baøqadûr... Lakin mÿn bunu demÿk 

istÿmirdim... – O, ÿlini bilÿyindÿn fûrladû. – Kolya, inan, sÿn-

dÿ nÿsÿ mÿnÿ xoø olan bir øey var... Buna gþrÿ dÿ mÿn indi 

ayrûca bir ÿhvalla sÿndÿn soruømaq istÿyirÿm... yaxûn adam 

kimi...  Sÿn  he÷  döøönmösÿnmi?..  Rus  ÿdÿbiyyatûnda  þz 

yerini necÿ gþrörsÿn? Sÿni artûq altû cilddÿ ÷ap etmÿk olar. 

Otuz yeddi yaøûn var, bu yaøda Puøkini artûq þldörmöø dö-

lÿr. Sÿni bu cör tÿhlökÿ gþzlÿmir. Amma yenÿ dÿ, sualdan 

qa÷a bilmÿzsÿn, sÿn kimsÿn? Bizim ÿzabkeø ÿsrimizi hansû 

ideyalarla zÿnginlÿødirmisÿn? ßlbÿttÿ, sosialist realizmi nin 

sÿnÿ  verdiyi  ideyalardan  baøqa.  Ömumiyyÿtlÿ,  de,  Kolya,  

–  Ènno kenti  artûq  istehzasûz,  iztirablû  bir  tÿrzdÿ  soruødu,  

– sÿn bizim nÿslÿ gþrÿ utanmûrsan ki? 

Qalaxovun alnûndan, yanaqlarûndan øiøkin qûrûølar ke÷di.

–  Sÿn...  ÷ÿtin  yerÿ  toxunursan...  –  gþzlÿrini  söfrÿyÿ 

zillÿyÿrÿk dedi. – Hansû rus yazû÷ûsû gizlicÿ dÿ olsa Puøkinin 

frakûnû,  Tolstoyun  kþynÿyini  þz  ÿyninÿ  þl÷mÿk  istÿmÿyib? 

–  söfrÿnin  östöndÿ  karandaøû  iki  dÿfÿ  yanû  östÿ  fûrladû  vÿ 

a÷ûq nÿzÿrlÿ Ènnokentiyÿ baxdû. O da indi ÿdÿbiyyat mÿc lis-

lÿ rin dÿ deyilmÿsi mömkön olmayan sþzlÿr demÿk istÿ yirdi. 

– Balaca uøaq olanda, beøilliklÿrin baølanüûcûnda, mÿnÿ elÿ 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

601

gÿlirdi  ki,  þz  adûmû  øerin  östöndÿ  ÷ap  olunmuø  gþr sÿm, 

sevindiyimdÿn þlÿrÿm. Döøönördöm ki, bu an þlöm söz lö-

yön baølanüûcû olacaq... Lakin... budur...

Boø stullarûn yanûndan ke÷ÿn Dotnara onlara yaxûnlaødû.

– Èni! Kolya! Mÿnÿ icazÿ verÿrsiniz? Siz lap aüûllû øey-

lÿrdÿn danûømûrsûnûz ki?

Dotnaranûn gÿliøi lap yersiz alûndû.

O yaxûnlaøûrdû; onun gþrönöøö hÿyatûndakû qa÷ûlmazlûüû, 

dÿhøÿtli hÿqiqÿti, qarøûdan onu nÿyin gþzlÿdiyini, bu ziya fÿ-

tin, burada edilÿn zarafatlarûn boø øey olduüunu Ènno ken-

ti nin  yadûna  saldû.  Örÿyi  sûxûldû.  Boüazûnû  qaynar  quruluq 

börödö. 

Dotti  isÿ  yanlarûnla  durub  reqlan  donunun  qûr÷ûnlarû 

ilÿ oynayûr, cavab gþzlÿyirdi. Doqquz il ÿrzindÿ dÿbli yam-

sûlamalardan dÿyiømÿmiø bÿyaz sa÷larû nazik xÿz yaxalûüûn 

östö ilÿ sÿrbÿst øÿkildÿ döøördö – þzöndÿ yaxøû nÿ vardûsa, 

qoruyub saxlaya bilmiødi. Dotti alûøûb-yanûrdû, bu, bÿlkÿ dÿ, 

ÿynindÿki tönd-qûrmûzû rÿngli donuna gþrÿ belÿ gþrönördö? 

Bir dÿ, öst dodaüû azca sÿyriyirdi: ona yaxøû tanûø olan vÿ ÷ox 

sevdiyi bu cör maralsayaüû sÿyrimÿ arvadûnda tÿrif eøidÿndÿ 

vÿ ÿrinin xoøuna gÿldiyini bilÿndÿ baø verirdi. Bÿs indi niyÿ?

O axû uzun möddÿt idi ki, þzönön, hÿyata baxûølarûnûn 

ÿrin dÿn möstÿqilliyini söbuta yetirmÿyÿ ÷alûøûrdû. Onunla nÿ 

baø vermiødi? Bÿlkÿ dÿ, ayrûlûq hissi örÿyinÿ damûb? Niyÿ 

belÿ mölayim vÿ itaÿtkar olub? Bir dÿ dodaüûnûn bu maral-

sayaüû sÿyrimÿsi...

Ènnokenti uzunsörÿn anlaøûlmazlûq, yadlaøma, xÿyanÿt 

zolaüûnû  ona  baüûølaya  bilmÿzdi  vÿ  bu  haqda  he÷  döøön-

mördö. O dÿrk edirdi ki, arvadû birdÿn-birÿ dÿyiøÿ bilmÿz. 

Lakin Dottinin itaÿtkarlûüû onun sûxûlmûø örÿyini qûzdûrûrdû. 

ßlini uzatdû ki, arvadû yanûnda otursun – bötön payûz boyu 

onla rûn  arasûnda  bu  hÿrÿkÿt  olmamûødû  vÿ  ömumiyyÿtlÿ, 

möm kön dÿ deyildi.

Dotti cÿld, hÿssaslûqla, itaÿtkarlûqla ÿrinin yanûnda otur-

du,  ÿdÿb  hÿddini  aømayacaq  dÿrÿcÿdÿ  ona  qûsûldû,  amma 

602

hamû  gþrördö  ki,  ÿrini  necÿ  sevir  vÿ  necÿ  onun  yanûnda 

olmaq istÿyir. Ènnokentinin fikrindÿn ke÷di ki, Dotti bu mþv-

cud olmayan yaxûnlûüû gÿlÿcÿkdÿ nömayiø etdirmÿsÿ, daha 

yaxøû  olar.  Hÿlÿlik  isÿ  arvadûnûn  qûrmûzû  dona  börönmöø 

ÿlini sûüallayûrdû. 

Yazû÷ûnûn aü sömök karandaøû bikar qalmûødû.

Masaya dirsÿklÿnÿn Qalaxov ÿr-arvadûn yanûndan Kalu-

qa zastavasûnûn fÿnÿrlÿri ilÿ iøûqlanmûø iri pÿncÿrÿyÿ baxûrdû. 

Arvadlarûn yanûnda þzö haqqûnda a÷ûq danûømasû mömkön 

deyildi. Arvadsûz da ÷ÿtin ki bunu edÿrdi.

...Budur,  onun  bötþv  poemalarûnû  ÷ap  etmÿyÿ  baøladû-

lar;  þlkÿnin  yözlÿrcÿ  teatrû  paytaxt  teatrlarûnûn  arxasûnca 

gedÿ rÿk  onun  pyeslÿrini  qoyurdu;  qûzlar  onun  øeirlÿrini 

kþ÷ö röb ÿzbÿrlÿyirdilÿr; möharibÿ vaxtû mÿrkÿzi qÿzetlÿr þz 

sÿhi fÿ lÿrindÿ ona hÿvÿslÿ yer ayûrûrdû, o÷erkdÿ dÿ, novellada 

da, tÿnqidi mÿqalÿlÿrdÿ dÿ göcönö sûnamûødû; nÿhayÿt, onun 

romanû ÷ûxmûødû. Stalin mökafatû laureatû olmuødu, daha bir 

dÿfÿ vÿ daha bir dÿfÿ. Nÿ oldu? Qÿribÿ idi: øþhrÿt var idi, 

þlöm sözlök isÿ – yox.

Þlömsözlök quøunun yökönö nÿ vaxt vÿ nÿ ilÿ aüûrlaø-

dûrdûüûnû vÿ onu nÿ vaxt yerÿ saldûüûnû þzö dÿ bilmirdi. Bÿl-

kÿ dÿ, bu quø qûzlarûn ÿzbÿrlÿdiyi øeirlÿrindÿ qanad a÷maüa 

baø layûrdû. Pyeslÿri, hekayÿlÿri vÿ romanû möÿllifi otuz yeddi 

yaøûna ÷atmamûø, elÿ gþzlÿrinin qabaüûndaca þlöb getdi.

Niyÿ  axû  mötlÿq  þlömsözlök  arxasûnca  qa÷malûdûr? 

Qala xovun  yoldaølarûnûn  ÿksÿriyyÿti  þlömsözlök  dalûnca 

qa÷ mûrdû,  þz  bugönkö  mþvqelÿrini,  saülûqlarûnda  qaza na-

caq larûnû daha vacib sayûrdûlar. Cÿhÿnnÿm olsun bu þlöm-

söz lök, deyirdilÿr onlar, hÿyatûn axarûna indi tÿsir gþstÿrmÿk 

daha vacib deyilmi? Vÿ tÿsir gþstÿrirdilÿr. Onlarûn kitablarû 

xalqa xidmÿt edirdi, ÷oxmilyonlu tirajlarla ÷ap edilirdi, kom-

plektlÿødirmÿ fondlarû tÿrÿfindÿn bötön kitabxanalara gþn-

dÿri lirdi, onlarûn yayûmlanmasû ö÷ön xösusi aylûqlar da ke÷i-

rilirdi.  ßlbÿttÿ,  hÿqiqÿti  dÿ  olduüu  kimi  yazmaq  olmazdû. 

Lakin  onlar  þzlÿrinÿ  tÿskinlik  verirdilÿr  ki,  nÿ  vaxtsa 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

603

vÿziyyÿt  dÿyiøÿcÿk,  bu  hadisÿlÿrÿ  mötlÿq  bir  dÿ  qayû da caq-

lar,  hÿqiqÿtlÿri  yenidÿn  iøûqlandûracaqlar,  kþhnÿ  kitablarûnû 

tÿkrar ÷ap edÿcÿklÿr, dözÿliølÿr edÿcÿklÿr. Èndi isÿ hÿqiqÿ tin 

icazÿ  verilÿn  dþrddÿbirini,  sÿkkizdÿbirini,  on  altûda  birini, 

sÿni  lÿnÿtÿ  gÿlÿsÿn,  otuzikidÿbirini  dÿ  olsa  yazmaq  lazûm 

idi, he÷ olmasa, þpöølÿrdÿn vÿ tÿbiÿtdÿn nÿ isÿ yazmaq he÷ 

yazmamaqdan yaxøûdûr. 

Qalaxova ÿzab verÿn isÿ o idi ki, hÿr yaxøû sÿhifÿni yaz-

maq indi daha ÷ÿtin olmuødu. O, þzönö cÿdvÿl özrÿ iølÿmÿyÿ 

mÿcbur edirdi, þzönö basan ÿsnÿmÿ ilÿ, tÿnbÿllÿøÿn beyni 

ilÿ, yayûndûrûcû fikirlÿrlÿ, ÷þldÿn gÿlÿn sÿslÿrÿ qulaq vermÿk 

istÿyi  ilÿ  (deyÿsÿn,  po÷talyon  gÿlib,  qÿzetlÿrÿ  baxmaq  pis 

olmazdû)  möbarizÿ  aparmaüa  mÿcbur  edirdi.  O  nÿzarÿt 

edirdi ki, kabinetindÿ tÿmiz hava vÿ selsi økalasû ilÿ on sÿk-

kiz dÿrÿcÿ olsun, masanûn östö yaxøû tÿmizlÿnmiø olsun – 

yoxsa he÷ cör yaza bilmirdi.

Yeni  bþyök  ÿsÿrinÿ  baølayarkÿn  qûzûøûr,  dostlarûna  vÿ 

þzönÿ  and  i÷irdi  ki,  daha  he÷  kÿsÿ  gözÿøtÿ  getmÿyÿcÿk, 

indi ÿsl kitabûnû yazacaq. Èlk sÿhifÿlÿri vÿcdlÿ yazûrdû. Lakin 

tezliklÿ gþrördö ki, tÿk yazmûr – gþzlÿri qarøûsûnda kimin 

ö÷ön  yazûrdûsa,  hÿmin  adamûn  surÿti  havadan  asûlû  vÿziy-

yÿtdÿ durur, yazdûüû hÿr bir abzasû onun gþzö ilÿ oxumaüa 

÷alûøûr. Vÿ bu Kimsÿ Oxucu deyildi, qardaøû, dostu vÿ hÿm-

ya øûdû olan oxucu yox, ömumiyyÿtlÿ, tÿnqid÷i yox, nÿ ö÷ön-

sÿ hÿmiøÿ mÿøhur baø tÿnqid÷i Yermilov olurdu. 

Qalaxov  Yermilovu  geniø  ÷ÿnÿli,  sinÿsi  östöndÿ  uzan-

mûø kimi tÿsÿvvör edirdi; yeni ÿsÿrini oxuyan kimi ona qarøû 

nÿhÿng, “Literaturka”nûn

1

 bötþv bir sÿhifÿsi boyda mÿqalÿ 

(bu  artûq  olmuødu)  ilÿ  ÷ûxûø  edÿcÿkdi.  Mÿqalÿsini  dÿ  belÿ 

adlan dû ra caqdû: “Bu kölÿklÿr hansû ÷ÿpÿrin dibindÿn ÿsir?”, 

ya da belÿ: “Bir daha sûnanmûø yolumuzdakû bÿzi tÿma yöl-

lÿr haqqûnda”. Birbaøa baølamayacaqdû, Belinski vÿ Nekra-

so vun  yalnûz  yaramazlarûn  razûlaøa  bilmÿyÿcÿklÿri  hansûsa 

1

 “Literaturka” – “Literaturnaya qazeta” – SSRÈ Yazû÷ûlar Èttifaqûnûn mÿtbu 

orqanû

604

möqÿddÿs sþzlÿri ilÿ baølayacaqdû. Vÿ dÿrhal da bu sþzlÿri 

ehtiyatla ÷evirÿcÿkdi, onlara tamam fÿrqli mÿna verÿcÿkdi 

vÿ aydûn olacaqdû ki, Belinski vÿ Gertsen Qalaxovun yeni 

kitabûnû  bizÿ  bu  yolu  ictimai  rÿyÿ  zidd,  insanpÿrvÿrlikdÿn 

uzaq, fÿlsÿfi ÿsaslarû laxlamûø bir øey kimi tÿqdim edir.

Belÿcÿ,  abzas  abzas  dalûnca,  Qalaxov  Yermilovun  ÿks 

dÿlillÿrini  möÿyyÿnlÿødirmÿyÿ,  ona  uyüunlaømaüa  ÷alûøûr, 

tinlÿrin  vÿ  bucaqlarûn  tÿsvirini  kÿskin  øÿkildÿ  zÿiflÿdir  vÿ 

kitab qorxaqcasûna, yumøaq halqalar kimi þz-þzönÿ masanûn 

östönÿ sÿrilirdi. Yarûdan ke÷ÿndÿn sonra Qalaxov gþrördö 

ki, bu dÿfÿ dÿ kitabûnû dÿyiøiblÿr, yenÿ dÿ alûnmayûb... 

–  Bizim  diplomatûn  cizgilÿri?  –  Ènnokenti  duruxmuø 

sÿslÿ vÿ turømÿzÿ ÿyri tÿbÿssömlÿ dÿ olsa sþzönö axûra kimi 

demÿyi qÿrara aldû. – Sÿn þzön dÿ onlarû yaxøû tÿsÿvvör edÿ 

bilÿrsÿn.  Yöksÿk  ideyalûlûq.  Yöksÿk  prinsipiallûq.  Èøi mizÿ 

hÿdsiz  sÿdaqÿt.  Yoldaø  Stalinÿ  dÿrin  øÿxsi  baülûlûq.  Mos-

kvanûn tÿlimatlarûna sþzsöz ÿmÿl etmÿk. Xarici dili bÿzi lÿ ri-

nin yaxøû, bÿzilÿrinin isÿ pis bilmÿlÿri. Bir dÿ, cismani hÿz-

lÿrÿ göclö meyil. ×önki deyildiyi kimi, hÿyat bizÿ bir dÿfÿ 

verilir...