63
Radovi÷in iølÿri ÿvvÿldÿn döz gÿtirmirdi: 30-cu illÿrdÿn
sonra onun möhazirÿlÿri lÿüv edildi, kitablarû ÷ap olunmadû,
östÿlik, sÿhhÿti dÿ pozuldu. Dþø qÿfÿsindÿ Kol÷ak ordusu
mÿrmisinin qÿlpÿsini gÿzdirirdi, on beø il idi ki, onikibarmaq
baüûrsaüûn xorasû ona ÿziyyÿt verirdi, uzun illÿr boyu hÿr gön
mÿdÿnin qida borusu vasitÿsilÿ yuyulmasû kimi iøgÿncÿli bir
prosedurdan ke÷mÿli olurdu, bunsuz nÿ yeyÿ, nÿ dÿ yaøaya
bilmirdi.
Nÿ sÿxavÿtindÿ, nÿ dÿ tÿqiblÿrindÿ þl÷ö bilmÿyÿn tale bu
uüursuzluqlarû ilÿ Radovi÷i þlömdÿn qurtarmûødû: Kom in-
tern dairÿlÿrindÿ nöfuzlu adamlardan biri sayûlan bu adam
ÿn bþhranlû illÿrdÿ xÿstÿxanalardan ÷ûxmamasû sÿbÿ bin dÿn
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
605
saü qalmûødû. Ke÷ÿn il, ittifaqda qalmûø serblÿrin hamûsûnûn
ya antitito hÿrÿkatûna cÿlb edildiyi, ya da hÿbs xa na la ra gþn-
dÿrildiyi vaxt da xÿstÿliklÿrinin arxasûnda gizlÿnÿ bilmiødi.
Vÿziyyÿtinin qeyri-sabit olduüunu baøa döøÿn Radovi÷
fþvqÿladÿ sÿylÿr hesabûna þzönö qoruya bilir, þzönÿ danûø-
maüa, fantastik möbahisÿlÿr vÿziyyÿtinÿ döømÿyinÿ imkan
vermir, darûxdûrûcû ÿlil hÿyatû yaøamaüû östön sayûrdû.
Èndi dÿ tÿnbÿki masasûna sþykÿnÿrÿk durmuødu. Bu
oval, qaraüacdan hazûrlanmûø masa papiros gilizlÿri vÿ
giliz dolduran maøûnla, øtativÿ qoyulmuø trubka dÿsti vÿ
sÿdÿf kölqabûsû ilÿ kabinetdÿ ayrûca yer tuturdu. Masanûn
yanûndaca tötön dolabû qoyulmuødu. Kareliya tozaüacûndan
dözÿldilmiø bu dolabûn ÷oxsaylû siyirmÿlÿri vardû ki, bunlarûn
da hÿr birindÿ ayrû-ayrû nþvdÿn olan papiroslar, siqaretlÿr,
siqarlar, trubka tötönlÿri vÿ hÿtta burunotularû vardû.
Slovutanûn bakterioloji möharibÿnin hazûrlanmasûnda
itti ham olunan yapon zabitlÿrinin bÿøÿriyyÿtÿ qarøû dÿhøÿtli
cina yÿtlÿrinin tÿfÿrröatlarû ilÿ baülû dediklÿrinÿ dinmÿz qulaq
asan Radovi÷ hÿrisliklÿ tötön yeøiklÿrinin i÷indÿkilÿrini
gþtör-qoy edir, se÷imini nÿdÿ saxlayacaüûnû he÷ cör möÿy-
yÿn lÿø dirÿ bilmirdi. Papiros ÷ÿkmÿk onun ö÷ön þlömÿ bÿra-
bÿr idi, bötön hÿkimlÿr bunu qadaüan etmiødilÿr, lakin ona
yemÿk vÿ i÷mÿk hÿlÿ qadaüan olunmamûødû, bu sÿbÿbdÿn dÿ
onun tötönÿ olan hissiyyatû vÿ iøtahasû daha da itilÿømiødi.
Tötönsöz hÿyat ona darûxdûrûcû gþrönördö, pul imkanlarû nûn
hÿdsiz mÿhdud olmasû sÿbÿbindÿn o, tez-tez bazardan aldûüû
tÿnbÿkidÿn eømÿlÿr dözÿldirdi. Sterlitamakda evakuasi yada
olarkÿn isÿ qoca kiøilÿrin bostanlarûna gedir, onlara yar paq
yûümaqda kþmÿk edirdi.
Radovi÷ sþhbÿtÿ mödaxilÿ etsÿydi dÿ, qorxulu he÷ nÿ
demÿ yÿcÿkdi, ÷önki þzö dÿ dþvlÿt sÿviyyÿsindÿ döøönölmÿli
olan dan bir o qÿdÿr dÿ fÿrqli döøönmördö. Amma xûrda
÷alar lara qarøû ÿks rÿnglÿrÿ olduüundan daha ÷ox barûømaz
olan Stalin partiyasû mÿhz hÿmin bu xûrdaca fÿrqÿ gþrÿ
onun baøûnû özÿ bilÿrdi.
606
Radovi÷ ÿzmlÿ susurdu, sþhbÿt yaponlardan bircÿ ehti-
yatsûz qullabdan nÿfÿsi tutulan Slovutanûn baøûnûn ÷ûxmadûüû
siqarlarûn keyfiyyÿtinin möqayisÿsinÿ ke÷di. Sonra da pro-
ku ror la rûn sayûnûn ÷oxalmasûna baxmayaraq, onlarûn özÿ-
rinÿ döøÿn yökön ilbÿil artmasûndan danûødûlar.
– Bÿs cinayÿtlÿrin statistikasû nÿ deyir? – perqament
dÿri dÿn zirehinÿ börönmöø Radovi÷ zahiri sakitliklÿ soruødu.
Statistika he÷ nÿ demirdi: o, lal vÿ kor idi, saü olub-
olmadûüûnû da bilÿn yox idi.
Lakin Slovuta cavab verdi:
– Statistika deyir ki, bizdÿ cinayÿtlÿrin sayû azalûr.
O, statistikanûn þzönö oxumamûødû, jurnalda onun haq-
qûnda nÿ deyildiyini oxumuødu. Vÿ eyni bir sÿmimiyyÿtlÿ
ÿlavÿ etdi. – Amma yenÿ dÿ yetÿrincÿ ÷oxdur. Kþhnÿ rejimin
irsidir. Xalq ÷ox pozulub. Burjua ideologiyasû onu pozub.
Mÿhkÿmÿlÿrdÿn ke÷ÿn iølÿrin sayû on yeddinci ildÿ
sonra dþrddÿö÷ qÿdÿr artmûødû, lakin belÿ øey Slovutanûn
aülû na gÿlmirdi: bunu he÷ yerdÿ oxumamûødû.
Makarûqin baøûnû silkÿlÿdi – onu belÿ øeylÿrÿ inandûr-
maüa ÷alûøûrlar!
Kabineti töstö ilÿ doldura-doldura tötön ÷ÿkirdilÿr.
Makarûqinin o qÿdÿr dÿ bþyök olmayan yazû masasûnûn
yarûsûnû özÿrindÿ, az qala, yarûm metr höndörlöyöndÿ saatû
vÿ ulduzu ilÿ birgÿ Spassk qöllÿsinin tÿsvir olunduüu mörÿk-
kÿbqabû tutmuødu. Èki ÿdÿd aüûr mörÿkkÿbqabûnûn (bir nþv,
Kreml qöllÿlÿrinin) i÷i qupquru idi: Makarûqin ÷oxdan idi
evdÿ he÷ nÿ yazmûrdû, xidmÿti vaxtû hÿr øeyi etmÿyÿ ÷atûrdû,
mÿktublarû isÿ avtomat qÿlÿmlÿ yazûrdû. Riqada dözÿldilmiø
øöøÿli kitab økaflarûnda mÿcÿllÿlÿr, qanun kölliyyatlarû,
“Sovet dþvlÿti vÿ höquq” jurnalûnûn bir ne÷ÿ illik dÿstlÿri,
Bþyök Sovet Ensiklopediyasû (kþhnÿ, sÿhvlÿri olan, xalq
döø mÿn lÿri haqqûnda yazûlarûn da verildiyi), Bþyök Sovet
Ensiklo pe di yasû (yenÿ dÿ xalq döømÿnlÿri ilÿ birgÿ), Ki÷ik
Ensiklo pe diya (yenÿ dÿ sÿhv vÿ yenÿ dÿ xalq döømÿnlÿri
ilÿ) yûüûl mûødû.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
607
Bunlarûn he÷ birini Makarûqin ÷oxdan idi vÿrÿqlÿmÿ-
miødi, belÿ ki, indi qövvÿdÿ olan 1926-ci ildÿ qÿbul edilmiø
vÿ artûq hÿyatdan ömidsiz dÿrÿcÿdÿ geri qalmûø cinayÿt
mÿcÿllÿsi dÿ daxil olmaqla hamûsû hÿr biri nþmrÿlÿri ilÿ
– 083 vÿ ya da ki 005 drob 2742 – yadûnda qalmûø vacib,
ÿksÿriyyÿti dÿ mÿxfi tÿlimatlarla ÿvÿzlÿnmiødi. Mÿhkÿmÿ
icraatûnûn bötön mödrikliklÿrini þzlÿrindÿ cÿmlÿødirmiø bu
tÿlimatlar balaca bir qovluüa tikilmiødi vÿ iø yerindÿ sax-
lanûlûrdû. Burada, kabinetdÿ isÿ kitablar oxumaq ö÷ön yox,
iylÿmÿk ö÷ön yûüûlmûødû. Makarûqinin gecÿ yatmazdan ÿvvÿl,
elÿcÿ dÿ qatarlarda vÿ sanatoriyalarda oxuduüu ÿdÿbiyyat
isÿ qapalû økafda idi vÿ yalnûz detektivlÿrdÿn ibarÿt idi.
Prokurorun masasûnûn östöndÿ Stalinin generalissimus
formasûnda bþyök portreti asûlmûødû, etajerin östöndÿ isÿ
Leni nin ki÷ik böstö dururdu.
Yekÿqarûn, mundirinÿ göclÿ sûümûø vÿ boynu dik yaxa-
lûüûndan ÷ûxûb sallanan Slovuta kabineti nÿzÿrdÿn ke÷irdi vÿ
bÿyÿndi:
– Yaxøû yaøayûrsan, Makarûqin!
– Nÿyi yaxøûdûr... Vilayÿtÿ dÿyiøilmÿk barÿdÿ döøönörÿm.
– Vilayÿtÿ? – Slovuta fikrÿ getdi. Onun göclö ÷ÿnÿlÿri
olan piyli sifÿti mötÿfÿkkir sifÿti deyildi, amma ÿn vacib
olanû gþydÿ tuturdu. – Bÿlkÿ dÿ, bir mÿnasû var.
Mÿnanû isÿ ikisi dÿ yaxøû baøa döøördö, Radovi÷in bil-
mÿsi isÿ lazûm da deyildi: vilayÿt prokuroruna maaødan
ÿlavÿ zÿrflÿr dÿ verirlÿr, baø hÿrbidÿ isÿ bu sÿviyyÿyÿ ÷atmaq
ö÷ön ÷ox xidmÿt etmÿk lazûm gÿlirdi.
– Bþyök körÿkÿnin – ö÷ dÿfÿ laureatdûr?
– Ö÷ dÿfÿ – prokuror fÿxrlÿ cavab verdi.
– Bÿs ki÷iyi – birincidÿrÿcÿli möøavir deyil?
– Yox, hÿlÿ ikincidÿrÿcÿlidir.
– Amma zirÿkdir, yaramaz, sÿfirÿ kimi gedib ÷ûxacaq!
Bÿs ki÷ik qûzûnû kimÿ vermÿyi döøönörsÿn?
– Tÿrs qûzdûr, Slovuta, bir dÿfÿ onu ÿrÿ vermÿk istÿmi-
øÿm – alan yoxdur.
608
– Tÿhsillidir? Möhÿndis axtarûr? – Slovuta gölÿrkÿn
qarnû vÿ bötön bÿdÿni ilÿ göcÿnirdi. – Yeddicÿ yöz manat-
lûüa? Sÿn onu ÷ekistÿ, ÷ekistÿ ver, ÿn etibarlû iø budur.
Hÿlÿ bir Makarûqin bunu da bilmÿsin! ×ekistliyÿ döøÿ
bilmÿdiyi ö÷ön bötön hÿyatûnû uüursuz sayûrdû. Hansûsa
qaran lûq bir deøikdÿ iølÿyÿn ÿmÿliyyat mövÿkkilinin gþr-
kÿmli paytaxt prokurorlarûndan hÿm göcö, hÿm dÿ maaøû
÷ox idi. Bötþvlökdÿ prokurorluüu boøboüazlar yûünaüû
adlan dû rûr lar, onu yedizdirmÿyin mÿnasûz olduüunu deyir-
lÿr. ×ekist ola bilmÿmÿsi Makarûqinin yaralû yeri idi, gizli
sax la dûüû yaralû yeri...
– Yaxøû, Makarûqin, saü ol ki, yaddan ÷ûxarmadûn, daha
mÿni saxlama, gþzlÿyirlÿr. Sÿn dÿ, professor, saü ol, xÿs-
tÿlÿnmÿ.
– Saü olun, yoldaø general.
Radovi÷ saüollaømaq ö÷ön ayaüa durdu, amma Slovuta
ona ÿl uzatmadû. Radovi÷ tÿhqir olunmuø nÿzÿrlÿ generalûn
enli körÿyini sözdö. Makarûqin qonaüûnû maøûna kimi yola
salmaüa getdi. Kitablarla tÿk qalan Radovi÷ dÿrhal ÿlini
onlara tÿrÿf uzatdû. ßli ilÿ rÿf boyu söröøÿrÿk tÿrÿddöd etdik-
dÿn sonra cildlÿrdÿn birini ÷ÿkdi vÿ oturmaq ö÷ön kres loya
tÿrÿf getdi. Elÿ bu vaxt masanûn östöndÿ ala-bÿzÿk qara-
qûrmûzû cildli daha bir kitab gþrdö. Bu, hansûsa bir Reno-de-
Juvenelin yenicÿ ÷ap olunmuø (ilk dÿfÿdÿncÿ milyon nösxÿ
ilÿ) kitabû idi: “Tito – xÿyanÿtkarlarûn baø÷ûsûdûr”.
Son on iki ildÿ Radovi÷in ÿlinÿ hÿyasûz kþlÿlÿr tÿrÿ fin-
dÿn yazûlmûø, ÿvvÿldÿn-axûra kimi yalan kitablar az döø-
mÿ miødi, lakin ona elÿ gÿldi ki, bu cör iyrÿncliyi o ÷ox dan
ÿlindÿ tutmamûødû. Kþhnÿ kitab hÿvÿskarlarûna xas tÿc rö-
bÿli nÿzÿrlÿ sÿhifÿlÿrÿ gþz gÿzdirdi, ikicÿ dÿqiqÿyÿ þzö ö÷ön
möÿyyÿn etdi: belÿ kitab kimÿ vÿ nÿ ö÷ön lazûm olub, onun
möÿllifi hansû ilanlardandûr, sadÿlþvh insanlarûn örÿk lÿ-
rindÿ gönahsûz Yuqoslaviyaya qarøû nÿ qÿdÿr ikrah oya da-
caq. Gþzönön qabaüûndakû “Laslo Raykû etirafa vadar etmiø
motivlÿrin östöndÿ ÿtraflû dayanmaüa ehtiyac yoxdur; bir
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
609
halda ki etiraf etmiødir, demÿli, tÿqsirkar olmuødur” cöm-
lÿsindÿn sonra Radovi÷ iyrÿnirmiø kimi kitabû ÿvvÿlki yerinÿ
qoydu.
ßlbÿttÿ! Motivlÿrin özÿrindÿ ÿtraflû dayanmaüa ehtiyac
yoxdur! Möstÿntiqlÿrin vÿ cÿlladlarûn Raykû dþymÿlÿrindÿn,
ac, yuxusuz saxlamalarûndan vÿ bÿlkÿ dÿ, dþøÿmÿyÿ uza da-
raq ÷ÿkmÿlÿrinin ucu ilÿ cinsiyyÿt orqanlarûnû ÿzmÿlÿrin dÿn
danûømaq mÿnasûz idi. (Sterlitamakda Radovi÷ÿ ilk sþzlÿrin-
dÿn yaxûn olmuø kþhnÿ dustaq Abramson ona XDÈK-in bu
cör ösullarû haqda danûømûødû.) ßgÿr etiraf edibsÿ, demÿli,
gönahkardûr!.. Stalin ÿdalÿt mÿhkÿmÿsinin
summa summa-
rumu!
1
Pyotrla sþhbÿtindÿ toxunulmasû ö÷ön Yuqoslaviya ÷ox
aürûlû mþvzu idi. Ev sahibi kþhnÿ vÿ rÿngi solmuø orden-
lÿrinin yanûnda parûltûsû ilÿ se÷ilÿn yeni ordeninÿ hÿvÿslÿ
baxa-baxa otaüa qayûdanda Duøan bözöøÿrÿk kresloda
otur muødu vÿ ensiklopediya cildini vÿrÿqlÿyirdi.
– Prokurorlara az orden verirlÿr, – Makarûqin ah ÷ÿkdi,
– otuzillikdÿ vermiødilÿr, ondan sonra isÿ ÷ox az adama.
O ÷ox istÿyirdi ki, ordenlÿrdÿn, indi niyÿ mÿhz onun
orden almasûndan danûøsûn, amma Radovi÷ iki qatlanaraq
oxuyurdu.
Makarûqin yeni siqar ÷ûxartdû vÿ þzönö divanûn östönÿ
buraxdû.
– ×ox saü ol, Duøan, yersiz he÷ nÿ demÿdin. Mÿn
qorxurdum.
– Mÿn yersiz nÿ deyÿ bilÿrdim ki? – Radovi÷ tÿÿccöb-
lÿndi.
– Nÿ deyÿ bilÿrdin! – prokuror siqarûn ucunu kÿsdi.
– Az øey var! Sÿndÿ hÿmiøÿ nÿsÿ tapûlûr. – Siqarû alûødûrdû.
– O yapon lardan danûøanda sÿnin dodaqlarûn ÿsirdi.
Radovi÷ dikÿldi.
– Ona gþrÿ ki, bu, iyrÿnc polis tÿxribatûdûr, on min kilo-
metrdÿn dÿ iyi gÿlir!
1
Son nÿticÿ, son qÿrar (lat.)
610
– Sÿn dÿli olmusan, Duøan! Mÿnim yanûmda – cörÿt etmÿ!
Bizim partiyamûz haqqûnda belÿ demÿyÿ necÿ cörÿt edirsÿn...
– Mÿn partiya haqqûnda demirÿm! – Radovi÷ mödafiÿyÿ
÷ÿkildi. – Mÿn Slovutalardan danûøûram. Niyÿ bÿs yapon la-
rûn qûrx ö÷öncö ildÿ apardûqlarû hazûrlûqlarû indi, qûrx doq-
qu zuncu ildÿ aøkarlamûøûq? Onlar artûq dþrd ildir ÿsir lik dÿ-
dir lÿr. Kolorado bþcÿyini dÿ amerikalûlar tÿyyarÿ ilÿ atûblar?
Hÿr øey, doürudan da, belÿdir?
Makarûqinin dik duran qulaqlarû qûzardû:
– Niyÿ dÿ yox? ßgÿr nÿsÿ azca döz gÿlmirsÿ dÿ, eybi
yox, dþvlÿt siyasÿti bunu tÿlÿb edir.
Perqament rÿngli Radovi÷ kitabûnû vÿrÿqlÿmÿyindÿ idi.
Makarûqin dinmÿdÿn siqarûnû ÷ÿkirdi. Onu ÿbÿs yerÿ
dÿvÿt etmiødi, havayû yerÿ Slovutanûn qarøûsûnda biabûr oldu.
Bötön bu kþhnÿ dostluqlar – boø øeydir, yalnûz xatirÿlÿr dÿ
yaxøû olur. Bu insan, sadÿcÿ, qonaq ehtiramû belÿ nömayiø
etdirÿ, ev sahibinin nÿdÿn xoøu gÿlmÿdiyini nÿzÿrÿ ala bilmir.
Makarûqin siqarûnû ÷ÿkirdi. Aülûna ki÷ik qûzû ilÿ möba hi-
sÿlÿri döødö. Son aylar ö÷lökdÿ, qonaq-qarasûz nahar edir-
dilÿrsÿ dÿ, masa arxasûnda ailÿ rahatlûüû ÿvÿzinÿ it boüuø-
masû alûnûrdû. Bir ne÷ÿ gön bundan ÿvvÿl isÿ ayaqqabûsûnûn
yerindÿn ÷ûxmûø mûxûnû vura-vura mÿnasûz sþzlÿrdÿn ibarÿt bir
mahnû oxuyurdu, amma mahnûnûn motivi prokurora tanûø
gÿlmiødi. O, bacardûüû qÿdÿr sakit tÿrzdÿ iradûnû bildirdi:
– Belÿ iø ö÷ön, Klara, baøqa mahnû da se÷mÿk olar.
“Dön ya gþz yaøûna bÿlÿnib” – bu mahnû ilÿ insanlar þlör,
kator qaya gedirdilÿr.
Qûzû isÿ tÿrslikdÿn, ya da ki Allah bilir nÿdÿn, özönÿ
qayûtmûødû:
– Bilmÿmiødik, xeyirxahlar! Katorqaya gedirdilÿr! Èndi
dÿ gedirlÿr!
Prokuror hÿyasûzlûqdan vÿ möqayisÿnin ÿsassûzlûüûn-
dan aøaüû ÷þkdö. Yÿni tarixi perspektivi bu dÿrÿcÿdÿ baøa
döømÿmÿk olar? Qûzûnû vurmaqdan þzönö göclÿ saxlayaraq
Klaranûn ÷ÿkmÿsini ÿlindÿn aldû vÿ dþøÿmÿyÿ ÷ûrpdû:
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
611
– Sÿn necÿ möqayisÿ edÿ bilirsÿn! Fÿhlÿ sinfinin parti-
yasûnû vÿ faøist tþr-tþköntösönö?!
Kötbeyindir, yumruüunla alnûna iliødirsÿn dÿ, aülama-
ya caq!
Belÿcÿ durmuødu, bir ayaüûnda ayaqqabû, o birisi isÿ
parketin östöndÿ:
– Ata, bÿsdir deklamasiya dediyin! Sÿn ha÷andan fÿhlÿ
sinfi olmusan? Nÿ vaxtsa ikicÿ il fÿhlÿ iølÿmisÿn, otuz beø
ildir prokurorsan! Sÿn fÿhlÿsÿn, evdÿ isÿ bir ÷ÿkic belÿ
yoxdur! Varlûq øöuru möÿyyÿn edir, þzönöz þyrÿtmisiniz.
– Èctimai varlûq, aüûlsûz! Øöur da ictimai!
– Bu necÿ ictimaidir? Bÿzilÿrinin imarÿtlÿri var, o birilÿri
tþvlÿdÿ yaøayûrlar, bÿzilÿrinin avtomobili var, o birilÿrinin
÷ÿkmÿlÿri dÿ deøilib, bunlardan hansû ictimaidir, gþrÿsÿn?
Atanûn hÿmiøÿki kimi yaølû nÿsillÿrin hÿyati mödrikli-
yini gÿnclÿrÿ aydûn vÿ anlaøûqlû tÿrzdÿ izah edÿ bilmÿmÿyi
sÿbÿ bindÿn havasû ÷atmûrdû:
– Sÿn, bax, aüûlsûzsan!.. Sÿn... he÷ nÿyi baøa döømörsÿn
vÿ þyrÿnmirsÿn!..
– Nÿ olar, þyrÿt! Þyrÿt! Hansû pullara yaøayûrsan? ßgÿr
he÷ nÿ yaratmûrsansa, nÿyÿ gþrÿ sÿnÿ min manatlarla pul
þdÿyirlÿr?
Prokurordemÿyÿsþztapmadû;hÿrøeyodÿrÿcÿдяaydûn
idi ki, dÿrhal sþz dÿ tapmaq olmurdu. Göcö qûøqûrmaüa
÷atdû:
– Bÿs sÿnÿ iølÿdiyin institutda min sÿkkiz yöz – nÿyÿ
gþrÿ?..
– Duøan, Duøan, – Makarûqin yumøaldû vÿ ah ÷ÿkdi.
– Bilmirÿm qûzûmla nÿ edim?
Makarûqinin øÿk qulaqlarû sfinksin qanadlarû kimi gþrö-
nördö. Özöndÿ ÷aøqûnlûq ifadÿsinin yaranmasû adama qÿribÿ
gÿlirdi.
– Bu necÿ ola bilÿrdi axû, Duøan? Biz Kol÷akû qovanda
aülûmûza gÿlÿrdimi ki, þvladlarûmûz tÿrÿfindÿn bu cör naøö kör-
löklÿ rastlaøacaüûq?.. Tribunada durub partiya qarøûsûnda
612
nÿyÿ isÿ and i÷mÿk lazûm gÿlÿndÿ onlar, it balalarû, bu andû
elÿ tÿlÿsik mûrûldayûrlar ki, sanki, utanûrlar.
Vÿ o, qûzû ilÿ sþhbÿtini dostuna danûødû.
– Mÿn ona necÿ dözgön cavab vermÿli idim, hÿ?
Radovi÷ cibindÿn kirli zamøa tikÿsi ÷ûxartdû vÿ eynÿyini
sildi. Nÿ vaxtsa Makarûqin bunlarûn hamûsûnû bilirdi, indi isÿ
gþr nÿ qÿdÿr geri qalmûødû.
– Cavab vermÿk lazûm idi ki... Bu, yûüûlmûø ÿmÿkdir.
Tÿhsil, ixtisas – bunlar yûüûlmûø ÿmÿkdir, ona gþrÿ dÿ yöksÿk
þdÿnilmÿlidir. – Eynÿyini taxdû. Qÿtiyyÿtlÿ prokurora baxdû.
– Ömumiyyÿtlÿ isÿ qûzcûüaz haqlûdûr! Bu barÿdÿ bizi xÿbÿr-
dar etmiødilÿr.
– Kim? – prokuror tÿÿccöblÿndi.
– Döømÿnlÿrdÿn dÿ þyrÿnmÿyi bacarmalûsan! – Duøan
barmaqlarû qurumuø ÿlini qaldûrdû.
– “Dönya gþz yaøûna bÿlÿnib?” Sÿn isÿ ÷oxminlik mÿva-
cib alûrsan? Xadimÿ isÿ iki yöz ÿlli manat?
Makarûqinin bir yanaüû ayrûca dartûldû. Duøan kinlilÿøib
paxûllûqdan, þzöndÿ olmadûüû ö÷ön.
– Sÿn þz maüaranda lap aülûnû itirmisÿn! Ger÷ÿk hÿyatla
ÿlaqÿni kÿsmisÿn! Belÿ olsa, batûb gedÿrsÿn! Nÿ etmÿliyÿm,
sabah gedim xahiø edim ki, mÿnÿ iki yöz ÿlli manat mÿvacib
versinlÿr? Bÿs necÿ yaøayacaüam? Mÿni dÿlini qovan kimi
qovarlar! Baøqalarû axû imtina etmÿyÿcÿklÿr!
Duøan ÿli ilÿ Leninin böstönö gþstÿrdi:
– Bÿs vÿtÿndaø möharibÿsi illÿrindÿ Èli÷ kÿrÿ yaüûndan
necÿ imtina edirdi? Aü ÷þrÿkdÿn? Onu dÿli saymûrdûlar?
Duøanûn sÿsindÿ gþz yaølarû eøidilirdi.
Makarûqin ÿlinin pÿncÿsini a÷araq mödafiÿ olunurdu:
– S-s-s! Sÿn dÿ inandûn? Lenin kÿrÿ yaüsûz qalmayûb,
narahat olma. Ömumiyyÿtlÿ, o vaxt Kreml yemÿkxanasû pis
olmayûb.
Radovi÷ yerindÿn durdu, keyimiø ayaüûnû ÷ÿkÿ-÷ÿkÿ rÿfÿ
tÿrÿf getdi, oradan ÿynindÿ dÿri gþdÿkъÿ, belindÿ mauzer
olan gÿnc qadûn øÿklini gþtördö:
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
613
– Lena Ølyapnikovla ÿlbir deyildi, yadûnda deyil? Fÿhlÿ
möxalifÿti nÿ deyirdi, unutmamûsan ki?
– Qoy yerinÿ! – rÿngi qa÷mûø Makarûqin ÿmr etdi.
– Onun xatirÿsini narahat etmÿ! Zubr! Zubr!
– Yox, mÿn zubr deyilÿm! Mÿn Lenin tÿmizliyi istÿ yi-
rÿm! – Radovi÷ sÿsini azaltdû. – Bizdÿ he÷ nÿ yazmûrlar.
Yuqo sla viyada – istehsalata fÿhlÿ nÿzarÿti var. Orada...
Makarûqin kinli-kinli gölömsöndö.
– ßlbÿttÿ, sÿn axû serbsÿn, serb ö÷ön obyektiv olmaq
÷ÿtindir: mÿn baøa döøörÿm vÿ baüûølayûram. Amma...
Bundan sonra artûq hÿdd gÿlirdi. Radovi÷ susdu, yeni-
dÿn bözöøÿrÿk balaca perqament adama ÷evrildi.
– De, axûra kimi de, Zubr! – Makarûqin döømÿncÿsinÿ
tÿlÿb edirdi. – Demÿli, Yuqoslaviyadakû yarûfaøist rejim –
sosia lizmdir? Biz isÿ, demÿli, cûrlaøûb gedirik? Kþhnÿ sþz lÿr-
dir! Biz onlarû ÷oxdan eøitmiøik, amma bu sþzlÿri deyÿnlÿr
artûq o biri dönyadadûrlar. Sÿnÿ isÿ bircÿ onu demÿk qalûr ki,
biz kapitalizm dönyasû ilÿ möbarizÿdÿ þlömÿ mÿhkumuq. Hÿ?
– Yox! Yox! – Radovi÷ ÿminliklÿ etiraz etdi. – Bu, ola
bilmÿz! Kapitalizm dönyasû möqayisÿolunmaz dÿrÿcÿdÿ
daha pis ziddiyyÿtlÿr i÷indÿ boüulur! Vladimir Èli÷in dahi-
yanÿ øÿkildÿ dediyi kimi, mÿn mþhkÿm inanûram: tezliklÿ
Bir lÿø miø Øtatlar vÿ Èngiltÿrÿ arasûnda satûø bazarlarû uürun-
da toq quø manûn øahidi olacaüûq!
64
Bþyök otaqda isÿ yeni tipdÿn olan, mebel kimi dözÿl-
dilmiø radiolanû qoøub rÿqs edirdilÿr.
Makarûqinlÿrin evindÿ bir dolab val vardû: hÿm Ata vÿ
Dostun sþzlÿri uzada-uzada, movuldaya-movuldaya sþy lÿ-
diyi nitqlÿr (hÿr bir Rÿhbÿrÿ sadiq adamûn evindÿ olduüu
kimi, bu vallar burada da vardû, lakin Makarûqinlÿr dÿ, bötön
nor mal adamlar kimi, onlara he÷ vaxt qulaq asmûrdûlar);
hÿm dÿ “ßn doüma vÿ sevimli insan haqqûnda”, tÿyyarÿlÿrin
614
“þn sûrada”, qûzlarûn isÿ onlardan sonra olmasû haqqûnda
mahnûlar (belÿ mahnûlara qulaq asmaq aristokrat ailÿlÿrdÿ
Bibliya mþcözÿlÿrinÿ qulaq asmaq kimi ayûb sayûlûrdû).
Radio lada isÿ bu gön xarici, a÷ûq satûøa daxil olmayan,
radio da sÿslÿndirilmÿyÿn vallar ÷alûnûrdû vÿ bunlarûn ara-
sûnda hÿtta Leøenkonun sÿsinin yazûldûüû emiqrant vallarû
da var idi. Mebel eyni vaxtda bötön cötlöklÿrin rÿqs etmÿ-
yinÿ imkan vermirdi vÿ bu sÿbÿbdÿn dÿ onlar nþvbÿ ilÿ rÿqs
edirdilÿr. Cavanlar arasûnda Klara ilÿ bir kursda oxu muø
rÿfiqÿlÿri, indi xarici radioveriliølÿrinin batûrûlmasû sahÿ-
sindÿ iølÿyÿn sabiq kurs yoldaøû, Øaqovun da burada olma sû-
nûn sÿbÿbkarû olan prokurorun qohumu; prokurorun arvadû-
nûn qohumu olan vÿ mundirindÿki yaøûl kanta gþrÿ hamû nûn
sÿrhÿd÷i ÷aüûrdûüû daxili xidmÿt leytenantû (onlarûn rotasû
Belorus vaüzalûnûn yaxûnlûüûnda yerlÿødirilmiødi vÿ qatar-
larda sÿnÿdlÿrin yoxlanmasû vÿ ya da yolda zÿruri hÿbslÿrin
aparûlmasû ö÷ön naryadlar gþndÿrirdi); dþøöndÿ bir az da
saymazyana, yana ÿymÿklÿ taxûlmûø Lenin ordeni plankasû
olan, hamar daranmûø seyrÿksa÷lû cavan oülan da vardû.
Bu cavan oülanûn iyirmi dþrd yaøû olardû, lakin þzönö,
ÿn azû, otuz yaøûndakû adam kimi aparmaüa ÷alûøûr, tÿmkinlÿ
ÿllÿrini tÿrpÿdir vÿ lÿyaqÿtlÿ alt dodaüûnû qaldûrûrdû. Bu adam
Ali Sovetin Rÿyasÿt Heyÿtindÿ yöksÿk qiymÿtlÿndirilÿn
refe rentlÿrdÿn biri idi vÿ ÿsas iøi gÿlÿcÿk sessiyalar ö÷ön
Ali Sovet deputatlarûnûn nitqlÿrinin hazûrlanmasû idi. Cavan
oülan þz iøini darûxdûrûcû saysa da, mþvqeyi ÷ox øey vÿd
edirdi. Onun bu gecÿyÿ gÿlmÿsi Alevtina Nikanorovnanûn
bþyök uüuru, Klaraya evlÿndirilmÿsi isÿ ÿl÷atmaz arzusu idi.
Cavan oülan ö÷ön burada yeganÿ maraqlû øey Qalaxo-
vun vÿ arvadûnûn mÿclisdÿ iøtirakû idi. O artûq ö÷öncö dÿfÿ
idi ki, baødan-ayaüa “lake” ipÿyinÿ börönmöø, yalnûz dir-
sÿk dÿn aøaüû aü mÿrmÿr kimi ÿllÿri a÷ûqda qalmûø Dine ranû
rÿqsÿ dÿvÿt edirdi. Bu cör tanûnmûø qadûnûn þzönÿ diq qÿt
yetirmÿsindÿn hÿzz alan cavan referent ondan uzaqlaø ma-
maüa ÷alûøûr, hÿtta rÿqsdÿn sonra da onu sþhbÿtÿ tuturdu.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
615
Dinera isÿ divanûn köncöndÿ tÿnha oturmuø, nÿ rÿqs
etmÿyi, nÿ dÿ redaksiyasûndan baøqa he÷ bir yerdÿ þzönö
sÿrbÿst aparmaüû bacarmayan Saunkin-Qolovanovu gþrdö
vÿ qÿtiyyÿtlÿ ona – kvadrat bÿdÿnin östöndÿ bitÿn bu
kvadrat baøa tÿrÿf yþnÿldi. Referent dÿ kþlgÿ kimi onun
arxa sûnca gÿlirdi.
– E-rik! – øÿn bir ÷aüûrûøla mÿrmÿr ÿlini qaldûrdû. – Bÿs
niyÿ sizi “Doqquz yöz on doqquzuncu”nun premyerasûnda
gþrmÿdim?
– Dönÿn olmuøam, – Qolovanov canlandû. Onsuz da,
qûraqda oturmasûna baxmayaraq, dözbucaqlû divanûn bir az
da qûraüûna ÷ÿkildi.
Dinera ÿylÿødi. Referent dÿ divana ÷þkdö.
Dinera ilÿ möbahisÿdÿn yayûnmaq mömkön deyildi, ÿgÿr
sþz danûømaüa imkan verirdisÿ, bu þzö dÿ bþyök øey idi.
Moskvanûn ÿdÿbi dairÿlÿrindÿ onun haqqûndakû epi qramû bil-
mÿyÿn az tapûlardû:
Sizinlÿ susmaq, bilin, mÿnÿ xoødur,
Onsuz da, qoymursunuz bir sþz deyim.
He÷ bir ÿdÿbi mþvqeyi vÿ partiya vÿzifÿsi olmayan
Dine ra cÿsarÿtlÿ (amma ÷ÿr÷ivÿ daxilindÿ) dramaturqlara,
ssena ri ÷ilÿrÿ vÿ rejissorlara höcumlar edirdi, hÿtta þz ÿrinÿ
dÿ rÿhmi gÿlmirdi. Sÿrbÿst fikir yörötmÿsi paltarlarûnûn vÿ
hamû ya yaxøû tanûø olan bioqrafiyasûnûn qÿtiyyÿtliliyi ilÿ birgÿ
ona ÷ox yaraøûrdû vÿ döøöncÿlÿri ÿdÿbiyyatda tutduqlarû mþv-
qe lÿrÿ tabe edilmiø insanlarûn darûxdûrûcû fikirlÿrini, bir nþv,
can lan dûrûrdû. O, ömumiyyÿtlÿ, ÿdÿbi tÿnqidÿ, o cömlÿdÿn
dÿ Ernst Qolovanovun mÿqalÿlÿrinÿ dÿ hÿmlÿlÿr edirdi,
Qolo va nov isÿ Dineraya anarxist sÿhvlÿrini vÿ xûrda burjua
sap ma larûnû sÿbirlÿ izah etmÿkdÿn yorulmurdu. Dinera ilÿ
bu cör yaxûnlûüû – döømÿn÷iliyi Qolovanov hÿm dÿ ona gþrÿ
davam etdirirdi ki, þz ÿdÿbi taleyi dÿ Qalaxovdan asûlû idi.
– Viønevskinin þzöndÿ, – Dinera döøöncÿli tÿrzdÿ
arxaya sþykÿndi, lakin divanûn sþykÿnÿcÿyi hÿddÿn artûq
dik vÿ narahat idi, – “Optimistik faciÿ”dÿ iki dÿniz÷idÿn
616
ibarÿt xoru yadûnûza salûn, “Faciÿdÿ axan qan ÷ox deyil ki?” –
“Øekspirdÿ olduüundan ÷ox deyil” – gþrön bir necÿ sÿrrast
deyilib! Budur, yenidÿn Viønevskinin pyesinÿ gedirsÿn vÿ
gþzlÿyirsÿn! Bÿs burada? ßlbÿttÿ, realist ÿsÿrdir, Rÿhbÿrin
surÿti ÷ox tÿsirlidir, amma... amma... bununla bitdi?
– Necÿ? – referent mÿyus oldu. – Sizÿ bu azdûr? He÷
bir baøqa ÿsÿrdÿ Èosif Vissarionovi÷in belÿ tÿsirli obrazûnû
gþrmÿmiøÿm. Zaldakûlardan ÷oxu aülayûrdû.
– Mÿnim dÿ gþzlÿrim yaøla dolmuødu! – Dinera onu
yerinÿ oturtdu. – Mÿn bunu demirÿm.
Vÿ Qolovanovla danûømaüûna davam etdi:
– Lakin pyesdÿ, demÿk olar ki, ad yoxdur! Èøtirak edir lÿr:
øÿxssiz ö÷ partiya tÿøkilatû katibi, yeddi komandir, dþrd komis-
sar – elÿ bil, protokoldur! Bir dÿ ki bu Beloserkov ski nin ÿsÿr lÿ-
rin dÿn Lavrenyovun ÿsÿrlÿrinÿ, Lavrenyovun ÿsÿr lÿ rin dÿn Viø-
nev ski nin ÿsÿrlÿrinÿ, Viønevskidÿn isÿ Sobo levin ÿsÿr lÿrinÿ kþ÷
edÿn mat ros “qardaølar”. – Hÿr soyadû deyÿr kÿn Dinera gþz lÿ-
rini yuma raq baøûnû tÿrpÿ dirdi. – Kimin yaxøû, kiminsÿ pis oldu-
üunu vÿ hÿr øeyin nÿ ilÿ bitÿ cÿ yini dÿ qabaqcadan bilirsÿn...
– Niyÿ sizin xoøunuza gÿlmir? – Qolovanov tÿÿccöb-
lÿndi. Èøgözar sþhbÿt onu fÿallaødûrûrdû, özöndÿ, sanki,
nÿyi sÿ iylÿyirmiø kimi qÿribÿ ifadÿ yaranûrdû vÿ o, izi doüru
gþtörmöødö. – Niyÿ siz yalan÷û, zahiri maraqlûlûq axta rûr sû-
nûz? Hÿyatda bÿs necÿdir? Mÿgÿr atalarûmûz hÿyatda vÿtÿn-
daø möharibÿsinin necÿ qurtaracaüûna øöbhÿ edirdilÿr?
Bÿlkÿ, biz, hÿtta döømÿn Moskva ÿtrafûnda olanda belÿ,
Vÿtÿn möharibÿsinin necÿ qurtaracaüûna ÿmin deyildik?
– Bÿlkÿ, dramaturq onun pyesinin necÿ qarøûlanaca üûn-
dan øöbhÿlÿnirdi? Deyin, Erik, niyÿ bizim premyeralarû mûz
he÷ vaxt uüursuz olmur? Bu qorxunu – iflas qorxusunu –
niyÿ dramaturqlarûmûz hiss etmirlÿr? Doüru sþzömdör, nÿ
vaxt sa þzömö saxlaya bilmÿyÿcÿyÿm, iki barmaüûmû aüzûma
salûb fit ÷alacaüam!!!
Dinera bunu necÿ edÿcÿyini dÿ gþstÿrdi, mÿlum mÿsÿlÿ
idi ki, fit alûnmayacaqdû.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
617
– Èzah edirÿm! – Qolovanov nÿinki hÿyÿcanlanmûrdû,
ÿksinÿ, getdikcÿ artan ÿminliklÿ deyirdi. – Bizdÿ pyeslÿr
ona gþrÿ iflasa uüramûr vÿ uüraya da bilmÿz ki, dramaturqla
tamaøa÷û kötlÿsi arasûnda hÿm bÿdii baxûmdan, hÿm dÿ
ömumi dönya duyumu baxûmûndan vÿhdÿt var...
Bu artûq maraqsûz idi. Referent noxudu-mavi qalstukunu
bir-iki dÿfÿ dartûb dözÿltdi vÿ onlardan uzaqlaødû. Klaranûn
kurs yoldaølarûndan olan arûq, mÿlahÿtli qûzlardan biri bötön
axøamû gþzönö ondan ÷ÿkmirdi vÿ o, hÿmin qûzla rÿqs etmÿk
qÿrarûna gÿldi. Onlara tustep döødö. Rÿqsdÿn sonra isÿ xid-
mÿt÷i baøqûrd qûzlardan biri dondurma paylamaüa baø ladû.
Referent qûzû balkon qapûsûnûn yanûnda qoyulmuø iki kres-
loya tÿrÿf apardû, oturtdu vÿ onun rÿqs etmÿyini tÿriflÿdi.
Qûz hazûrlûqla gölömsönör vÿ ona nÿsÿ demÿk istÿyirdi.
Dþvlÿtÿ qulluq edÿn cavan oülan belÿ asan ÿlÿ gÿlÿn
qadûnlarû birinci dÿfÿ deyildi ki, gþrördö, lakin bu cör hazûr-
lûqdan hÿlÿ bezmÿmiødi. Bu qûza da, sadÿcÿ, yer tÿyin etmÿk,
nÿ vaxt vÿ hara gÿlmÿli olduüunu demÿk qalûrdû. Oülan
onun ÿsÿbi boynunu, hÿlÿ tam qabarmamûø sinÿsini gþz dÿn
ke÷irdi, pÿrdÿlÿrin onlarû qismÿn dÿ olsa otaqdan arala ma-
larûndan istifadÿ edÿrÿk dizinin östöndÿki ÿlini tutdu.
Qûz hÿyÿcanla danûømaüa baøladû:
– Vitali Yevgenyevi÷! Sizi burada gþrmÿk necÿ dÿ xoø
tÿsadöfdör?! Hirslÿnmÿyin ki, sizin istirahÿtinizi pozmaüa
cörÿt edirÿm. Amma Ali Sovetin qÿbul otaüûnda mÿni yanû-
nû za he÷ cör buraxmadûlar. – Vitali ÿlini qûzûn ÿlinin östön dÿn
gþtör dö. – Artûq yarûm ildir atamûn döøÿrgÿ aktlaødûrûl masû
sÿnÿd lÿri, – onu döøÿrgÿdÿ iflic vurmuødur – bir dÿ ki ÿfv edil-
mÿsi xahiøi ilÿ ÿrizÿm sizin katiblikdÿdir. (Vitali möda fiÿ siz
qalûb mûø kimi kresloya sþykÿndi vÿ qaøûqla don durma topu-
nu deø mÿ yÿ baøladû. Þz dondurmasûnû tÿmiz yaddan ÷ûxar mûø
qûzûn ÿli qaøû üa toxundu, qaøûq donunun östönÿ döøöb lÿkÿ
saldû vÿ bal kon qapûsûnûn aüzûna döøÿrÿk orada da qaldû.)
Saü tÿrÿfi qûc olub! Daha bir tutma vÿ o þlÿ cÿk. Atam, onsuz
da, þlÿ cÿk, onun hÿbs dÿ qalmasûndan sizÿ nÿ fayda ola bilÿr?
618
Referentin dodaqlarû ÿyildi.
– Bilirsiniz, bu... mÿnÿ burada möraciÿt etmÿk sizin tÿrÿ-
finizdÿn nÿzakÿtsizlikdir. Bizim xidmÿti kommuta toru muz
mÿxfi deyil, zÿng edin, mÿn sizÿ qÿbul tÿyin edÿrÿm. Yeri gÿl-
miø kÿn, atanûz hansû maddÿ ilÿ tutulub? ßlli sÿkki zinci ilÿ?
– Yox, yox, nÿ danûøûrsûnûz! – qûz rahat nÿfÿs aldû. – ßgÿr
o, siyasi olsaydû, he÷ sizdÿn xahiø elÿmÿyÿ cörÿt edÿrdim?
O, Yeddi Avqust qanununa ÿsasÿn yatûr!
– Fÿrqi yoxdur, yeddi avqust ö÷ön dÿ aktlaødûrma lÿüv
olunub.
– Bu axû dÿhøÿtdir! O, döøÿrgÿdÿ þlÿcÿk! Þlömÿ mÿh-
kum adamû döøÿrgÿdÿ saxlamaq nÿyÿ lazûmdûr?
Referent gþzlÿrini qûza zillÿdi.
– ßgÿr belÿ fikir yörötmÿyÿ baølasaq – onda qanun veri-
cilikdÿn nÿ qalar? – gölömsöndö. – Axû atanûz mÿhkÿmÿnin
qÿrarû ilÿ mÿhkum olunub! Bir döøönön! “Döøÿrgÿdÿ þlÿ-
cÿk” – bu nÿ demÿkdir? Kimsÿ döøÿrgÿdÿ dÿ þlmÿlidir.
ßgÿr þlmÿk vaxtû ÷atûbsa, harada þlmÿyin fÿrqi varmû?
Referent dilxor halda durub uzaqlaødû.
Øöøÿli balkon qapûsûnûn arxasûnda yenÿ dÿ Kaluqa zas ta-
vasû – avtomobil fÿnÿrlÿri, tormoz siqnallarû, aramsûz yaüan
qarûn arasûndan sarû vÿ yaøûl svetofor iøûqlarû gþrönördö.
Nÿzakÿtsiz qûz qaøûüû yerdÿn gþtördö, nim÷ÿsini masa-
nûn östönÿ qoydu, sÿssizcÿ otaüû tÿrk etdi, ÷ay vÿ tortla rûn
verildiyi yemÿk otaüûndan ke÷ÿrÿk dÿhlizÿ ÷ûxdû, geyindi vÿ
elÿ getdi ki, nÿ Klaranûn, nÿ dÿ ev sahibÿsinin bundan xÿbÿri
oldu. Yemÿkxanadan ÷ûxan Qalaxov, Ènnokenti vÿ Dotnara
÷ÿkilÿrÿk tutqun qûza yol verdilÿr. Dineranûn canlandûrdûüû
Qolovanov artûq diribaølûqla þz himayÿdarûna möraciÿt etdi:
– Nikolay Arkadyevi÷! Halt! Boynunuza alûn! – örÿ yi-
ni zin lap dÿrinliklÿrindÿ siz axû yazû÷û deyilsiniz, bÿs kim-
siniz?.. (Bu, Ènnokentinin sualûnûn tÿkrarlanmasû idi vÿ
Qala xov tutuldu.) – ßsgÿr!
– ßlbÿttÿ, ÿsgÿrÿm! – Qalaxov cÿsarÿtlÿ gölömsöndö.
Uzaüa baxûrmûø kimi gþzlÿrini qûydû. Yazû÷û øþhrÿtinin he÷
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
619
bir dþvröndÿ onda azûb yarûmöhasirÿdÿ olan batalyonun
qÿrargahûna gÿlib ÷ûxdûüû, artilleriya tufanûna vÿ mina atÿøi
altûna döødöyö, sonra isÿ, axøamdan xeyli ke÷miø, bomba
partlayûølarûndan pis gönÿ döømöø sÿngÿrdÿ batalyon
qÿrargahû ilÿ bir qazandan xþrÿk yediyi vÿ þzönö dþyöølÿrdÿ
yanûb qaralmûø bu adamlara bÿrabÿr hesab etdiyi göndÿn
duyduüu qÿdÿr fÿrÿh vÿ paklûq hissi olmamûødû. – Ècazÿ
verin, sizÿ cÿbhÿ yoldaøûm kapitan Øaqovu tÿqdim edim!
Øaqov þzönö qeyri-bÿrabÿr ehtiram ifadÿsi ilÿ al÷alt ma-
ya raq øax durmuødu. O i÷miødi, o qÿdÿr ki, artûq ayaqlarûnûn
altûndakû dþøÿmÿni hiss etmirdi. Dþøÿmÿ kimi, ÿtraf möhit
dÿ, dþrd bir yanûnda hiss etdiyi, hÿlÿlik yaralarû sûzûldayan,
mÿdÿsi qurumuø kÿøfiyyat÷û kimi daxil olduüu vÿ þzönön
dÿ gÿlÿcÿyi olacaüûnû vÿd edÿn bu dayanûqlû zÿnginlik dÿ ona
getdikcÿ daha xoø tÿsir baüûølayûrdû.
Øaqov artûq belÿ cÿmiyyÿtdÿ, hÿlÿ bûü yeri tÿrlÿmiø uøa-
üûn Lenin ordeni ilÿ gÿzdiyi bir möhitdÿ adi ordenciklÿrinÿ
gþrÿ utanûrdû. Tanûnmûø yazû÷û isÿ, ÿksinÿ, Øaqovun dþyöø
medal larûnû, iki dÿnÿ yaralanma niøanûnû gþrdökdÿ zÿrblÿ
onun uzanmûø ÿlini øappûldatdû:
– Mayor Qalaxov! – yazû÷û gölömsöndö. – Haralarda
dþyöø mösönöz? Gÿlin ÿylÿøÿk, danûøûn.
Onlar Ènnokentini vÿ Dottini sûxûødûraraq xal÷alû taxtûn
östönÿ oturdular. Ernsti dÿ yanlarûnda oturtmaq istÿdilÿr,
lakin o, ÿli ilÿ iøarÿ edib getdi. Sþzsöz ki, cÿbhÿ÷ilÿrin gþröøö
quru ke÷ÿ bilmÿzdi! Øaqov Qolovanovla qûrx dþrdöncö il
sentyabrûn beøindÿ, Narevÿ ÷ûxdûqlarû vÿ Narevi, az qala,
tirlÿrin östöndÿ ke÷diklÿri vaxt Poløada dostlaødûqlarûnû
dedi. Bilirdilÿr ki, höcumun ilk gönö asan olur, döømÿn
þzönÿ gÿlÿndÿn sonra isÿ onu sûxûødûrûb ÷ûxartmaq möøköl
mÿsÿ lÿyÿ dþnör. Almanlarûn arasû ilÿ dar, bir kilometrlik dÿh-
lizlÿ irÿ li lÿyirdilÿr, almanlar isÿ øimaldan ö÷ yöz, cÿnub dan
isÿ iki yöz tank salaraq bu dÿhlizi boümaüa ÷alûøûrdûlar.
Cÿbhÿ xatirÿlÿri baølayan kimi Øaqov hÿr gön univer si-
tetdÿ danûødûüû dili, Qalaxov isÿ redaksiyalarda vÿ bþlmÿlÿrdÿ
620
danûøûlan, hÿm dÿ kitablarûn yazûlmûø olduüu möÿl lif dilini
itirdi. Bu sörtölmöø vÿ hamarlanmûø dillÿrdÿ töstölö cÿbhÿ
ger÷ÿkliyini tÿsvir etmÿk mömkön deyildi. Hÿtta onuncu
kÿlmÿdÿn sonra onlara indi olduqlarû möhitdÿ yolve ril mÿz
sayûlan sþyöølÿr iølÿtmÿk lazûm gÿldi.
Bu zaman ÿlindÿ ö÷ qÿdÿh vÿ yarûm÷ûq konyak øöøÿsi,
Qolovanov peyda oldu. Oturanlarûn hÿr ikisini gþrmÿk ö÷ön
stulu ÷ÿkdi, qÿdÿhlÿri ÿlindÿcÿ tutaraq sözmÿyÿ baøladû.
– ßsgÿr dostluüunun øÿrÿfinÿ! – Qalaxov gþzlÿrini qûya-
raq dedi.
– Qayûtmayanlarûn øÿrÿfinÿ! – Øaqov badÿsini qaldûrdû.
È÷dilÿr. Boø øöøÿni isÿ taxtûn arxasûna atdûlar. Yeni dÿm-
lÿnmÿ kþhnÿsinÿ ÿlavÿ olundu. Qolovanov þzö haqqûnda
danûømaüa baøladû: hÿmin o unudulmaz göndÿn, cÿmi iki ay
ÿvvÿl universiteti bitirmiø möxbir kimi ilk dÿfÿ þn cÿbhÿyÿ
getmÿsindÿn, yök maøûnûnda (hÿmin yök maøûnû Øaqova tank
ÿleyhinÿ mÿrmilÿr aparûrdû) alman minaatanlarûnûn atÿøi
altûnda olduqca dar, o qÿdÿr dar ki, “øimal” almanlarû mina-
larû ilÿ “cÿnub” almanlarûnûn yerlÿødiyi ÿrazini darmadaüûn
edirdilÿr, dÿhlizlÿ Dluqosedlodan Kabata gÿlmÿsindÿn vÿ elÿ
bu vaxt bir generalûmûzûn ailÿsi ilÿ mÿzuniyyÿtdÿn cÿbhÿyÿ
qayûdarkÿn villisindÿ almanlar tÿrÿfÿ gedib ÷ûxmasûndan vÿ
belÿcÿ dÿ itib getmÿsindÿn danûømaüa baøladû.
Diqqÿtlÿ qulaq asan Ènnokenti belÿ anlarda yaøanan
qorxu hissi ilÿ baülû sual verdi. Qûzûømûø Qolovanov dÿrhal
cavab verdi ki, belÿ anlarda þlöm qorxulu gþrönmör, onu
tÿmiz unudursan. Øaqov qaølarûnû qaldûraraq dözÿliø verdi:
– Þlöm gÿlib sÿni haqlayana kimi qorxulu deyil. Mÿn
baøûma gÿlÿnÿ kimi he÷ nÿdÿn qorxmurdum. Yaxøûca bom-
bard mana döødöm – bombardmandan qorxmaüa baøladûm
vÿ yalnûz ondan qorxurdum. Artilleriya höcumu zamanû
kon tu ziya aldûm – bu cör höcumlardan da qorxmaüa baø-
la dûm. Ömumiyyÿtlÿ isÿ “vûyûldayan göllÿdÿn qorxma”, ÿgÿr
onu eøidirsÿnsÿ, demÿli, hÿlÿ sÿnÿ dÿymÿyib. Sÿni þldö rÿ-
cÿk yeganÿ göllÿni isÿ eøitmÿyÿcÿksÿn. Belÿ ÷ûxûr ki, þlö-
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
621
mön, bir nþv, sÿnÿ aidiyyÿti yoxdur, o gÿlÿndÿ artûq sÿn
olma ya caq san.
Radiolada “Qayût, kþrpÿciyim!”i sÿslÿndirdilÿr.
Qalaxov ö÷ön Øaqovun vÿ Qolovanovun xatirÿlÿri maraq-
sûz idi; hÿm dÿ ona gþrÿ ki, o, hÿmin ÿmÿliyyatûn øahidi
olma mûødû, Dluqosedlonu vÿ Kabatû tanûmûrdû; ona gþrÿ ki,
o, Qolovanov kimi xûrda möxbir deyildi, strateji möx bir lÿr-
dÿn biri olmuødu. Dþyöølÿri ÷örömöø taxta kþrpö ÿtra fûn da,
ya da ki daüûdûlmûø su qöllÿsi uürunda atûø malar kimi gþr-
mördö, daha geniø miqyasda, onlarûn ÿhÿmiy yÿti nin general-
mar øal sÿviyyÿsindÿ baøa döøölmÿsi kimi tÿsÿv vör edirdi.
Vÿ Qalaxov sþhbÿti azdûrdû:
– Bÿli. Möharibÿ, möharibÿ! Biz ona yonulmamûø
øÿhÿr lilÿr kimi döøörök, amma tunc örÿk sahiblÿri kimi
qayû dûrûq... Erik! Sizin bþlgÿdÿ “Cÿbhÿ möxbirlÿrinin nÿü-
mÿsi”ni oxuyurdular?
– Bÿs necÿ!
– Nera! Nera! – Qalaxov ÷aüûrdû. – Gÿl bura! “Cÿbhÿ
möxbirlÿrinin nÿümÿsi”ni oxuyuruq, kþmÿk et!
Dinera onlara yaxûnlaødû, baøû ilÿ razûlûq verdi:
– Yaxøû, dostlar! Yaxøû! Mÿn þzöm dÿ cÿbhÿ÷iyÿm!
Radiolanû sþndördölÿr vÿ musiqi qabiliyyÿtlÿrinin ÷atûø-
maz lûüûnûn ÿvÿzini sÿmimiliklÿri ilÿ ÷ûxaraq ö÷ö dÿ oxumaüa
baøladû:
Moskvadan Brestÿdÿk
Cÿbhÿdÿ yer yoxdur ki...
ßtraflarûna mahnûya qulaq asmaq istÿyÿnlÿr yûüûødûlar.
Gÿnclÿr maraqla tanûnmûø adama baxûrdûlar, belÿ øeyi hÿr
gön gþrÿ bilmÿzdilÿr.
Kцlÿkdÿn vÿ araqdan
Sÿsimiz batûrdû,
Qûnayanlara isÿ
Biz hamûmûz deyirdik...
622
Mahnû baølanan kimi Øaqov ÿvvÿlki tÿbÿssömönö sax-
lasa da, daxilÿn soyudu vÿ o, ÿlbÿttÿ ki, þzlÿri bura da olma yan
cÿbhÿ÷ilÿrdÿn, hÿlÿ Qûrx birdÿ Dnepr suyu nu udan lar dan,
Qûrx ikidÿ Novqorodda iynÿyar paq gÿmi rÿn lÿr dÿn uta nûrdû.
Bu adamlar indi möqÿd dÿs lÿø dir dik lÿri cÿb hÿni pis tanû yûr-
dûlar. Möxbirlÿrin ÿn cÿsa rÿt li lÿri belÿ nizami dþyöø ÷ö lÿr dÿn
yer øumlayan qrafûn ÿkin ÷i dÿn fÿrq lÿn di yin dÿn he÷ dÿ az fÿrq-
lÿn mirdilÿr: onlar nÿ nizamnamÿ ilÿ, nÿ dÿ ÿmrlÿ dþyöø sûra-
sûna baüla nûr dû lar, he÷ kÿs onlara qorxunu, can larûnû gþtöröb
dþyöø mey da nûn dan qa÷maüû qadaüan etmÿ miødi vÿ bunu
xÿyanÿt kimi qiymÿt lÿn dir mÿ yÿ cÿkdi. Ayaq larû ilÿ torpaqda
bitÿn, ÷ÿkil mÿ yÿ yeri olmayan vÿ bÿlkÿ dÿ, elÿ buradaca
þlmÿli olan nizami dþyöø÷ö ilÿ ikicÿ gön sonra Moskvadakû
mÿnzilinÿ qayûdacaq kþ÷ÿri möxbir ara sûn dakû u÷urum da
buradan baølayûrdû. Bir dÿ: bu qÿdÿr araq onlarda haradan
idi ki, hÿtta boüazlarû da tutulurdu? Koman dirin payûndan?
Höcumdan ÿvvÿl ÿsgÿrÿ yöz ÿlli – iki yöz qram verirdilÿr...
Olduьumuz yerlÿrdÿ
Tank vermirdilÿr bizÿ,
Mцxbir þlÿr – eybi yox.
Vÿ kþhnÿ “emka”larda,
Naqan qabû ilÿ biz
Øÿhÿrlÿrÿ girirdik!
Øÿhÿrlÿrÿ birinci girmÿklÿri ilÿ baülû iki-ö÷ lÿtifÿ dÿ
vardû: topoqrafik xÿritÿlÿrdÿn baø a÷mayan möxbirlÿr hamar
yollara östönlök verirdilÿr (“emka” bombalanmûø yolla gedÿ
bilmÿzdi) vÿ bÿzÿn sahibsiz øÿhÿrlÿrÿ gÿlib ÷ûxûr, qorxu la-
rûn dan tez dÿ oradan geri qa÷ûrdûlar.
Baøûnû aøaüû salmûø Ènnokenti isÿ mahnûnûn sþzlÿrini
þzö bildiyi kimi baøa döøördö.
Möharibÿni o, ömumiyyÿtlÿ, gþrmÿmiødi, lakin möxbir-
lÿ ri mizin vÿziyyÿtindÿn yaxøû xÿbÿrdar idi. Bizim möx bi ri-
miz he÷ dÿ mahnûda tÿsvir olunmuø yazûq reportyor olma-
mûødû. Sensasiyasû gecikÿndÿ iøini itirmirdi. Bizim möxbir
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
623
kitab÷asûnû gþstÿrÿn kimi sÿrÿncamlar vermÿk sÿlahiyyÿ-
tin dÿ olan bþyök rÿis kimi qÿbul olunurdu. O, doüru mÿlu-
mat lar ÿldÿ edÿ bilÿrdi, lakin doüru olmayan mÿlumatlarû da
qÿzet lÿrÿ vaxtûnda vÿ ya gecikmÿklÿ þtörÿ bilÿrdi, – onun
karyerasû bundan yox, dözgön dönyagþröøönÿ malik olma-
üûndan asûlû idi. Dönyagþröøö dözgön olandan sonra isÿ
dþyöø meydanûna vÿ ya cÿhÿnnÿmÿ soxulmasû vacib deyildi:
qeydlÿrini arxada da yaza bilÿrdi.
Dotti ÿrinin qoluna girÿrÿk sakitcÿ oturmuødu. Nÿ
aüûllû sþzlÿr demÿyÿ, nÿ dÿ onlarû baøa döømÿyÿ iddialû idi.
Xasiyyÿtindÿki ÿn yaxøû cÿhÿt dÿ elÿ bu idi. O ancaq özöyola
arvad olmaq istÿyirdi, istÿyirdi ki, onlarûn yaxøû yaøadûqlarûnû
hamû gþrsön.
Bilmirdi ki, tezliklÿ onu necÿ didÿcÿklÿr, necÿ qorxu-
dacaqlar – fÿrqi yox idi – Ènnokentini tutacaqdûlar, ya da ki
aradan ÷ûxûb orada qalacaqdû.
Hÿlÿliksÿ ancaq þz qayüûsûna qalûrdû, qaba, zabitÿli idi,
hÿr øeyi daüûtmaq, þz fikirlÿrini zorla qÿbul etdirmÿk istÿ-
yirdi. Ènnokenti isÿ döøönördö: qoy ÿzab ÷ÿksin, qoy aüûl-
lan sûn, ona bu lazûmdûr.
Budur, Dottinin hÿlimliyi yerinÿ qayûtdû – vÿ Ènnoken-
ti nin örÿyi yenÿ ona qarøû mÿrhÿmÿt hissi ilÿ doldu. Anla-
øûl maz idi.
Bÿli, hÿr øey bezdirmiødi, hÿr øey xoøuna gÿlmirdi, bu
axmaq gecÿdÿn dÿ ÷ûxûb getmÿk vaxtû idi, lakin evdÿ onu
daha pis øeylÿr gþzlÿmÿsÿydi.
Yarûqaranlûq otaqdan, tÿsvirlÿri ÿyilmiø balaca televizo-
ru birtÿhÿr tÿnzimlÿyÿrÿk, Klara bþyök otaüa ÷ûxdû vÿ qapû-
nûn aüzûnda durdu.
Ènnokenti ilÿ Naranûn necÿ mehriban oturduqlarûnû
gþrÿn dÿ tÿÿccöblÿndi, bir daha ÿmin oldu ki, ÿrlÿ arvadûn
sir lÿ rin dÿn he÷ kÿs baø a÷a bilmÿz.
ßslindÿ, þzö ö÷ön tÿøkil edilmiø bu gecÿyÿ Klara he÷
dÿ øad deyildi, ÿksinÿ, gecÿ onu yaralamûødû, ÷aødûrmûødû.
O, hamûnû qarøûlamaüa, hamûnû ÿylÿndirmÿyÿ ÷alûøsa da,
624
daxi lin dÿ boøluq yaranûrdû. Onun þzönö he÷ nÿ ÿylÿndirÿ
bil mirdi, qonaqlardan he÷ biri ona maraqlû deyildi. Tutqun
yaøûl krep-satendan tikilmiø, qollarûnda, yaxasûnda bÿzÿklÿri
olan yeni donu da ÿvvÿlkilÿri kimi ona yaraømûrdû.
Ona göclÿ sûrûnmûø bu kvadrat tÿnqid÷i ilÿ tanûølûq da
ger÷ÿklik hissindÿn uzaq, hÿtta qeyri-tÿbii bir øey idi. Yarûm
saat qaøqabaüûnû sallayûb divanda oturdu, yarûm saat da
Dinera ilÿ mÿnasûz yerÿ möbahisÿ etdi, sonra da cÿbhÿ÷i-
lÿrlÿ i÷mÿyÿ baøladû. Klaranûn isÿ onu þzönÿ cÿlb etmÿyÿ,
baøûnû qatmaüa, qûraüa ÷ÿkmÿyÿ hÿvÿsi yox idi.
Onun son möddÿti isÿ mÿhz indi gÿlib ÷atmûødû. Son
yetkinlik ÷aüû gÿlib ÷atmûødû, indi dÿ ÿlindÿkini buraxsaydû,
artûq bundan sonra yaølanacaqdû, daha pis olacaqdû, ya da ki
he÷ nÿ olmayacaqdû.
Ènanmaq istÿmirdi ki, hÿmin o cÿlbedici sþhbÿt, gþygþz
oülanûn vÿcdli baxûølarû, daxilindÿ hÿr øeyi dÿyiømiø þpöøö
vÿ gþzlÿyÿcÿyi ilÿ baülû andû mÿhz bu sÿhÿr, bu gön, hÿmin
bu Moskvada baø vermiødi! Bu gön ö÷ saat yolka ö÷ön
sÿbÿt toxumuødu?..
Sanki, hÿr øey ger÷ÿklikdÿ baø vermÿmiødi. Cisimsiz
idi. Maddilÿømÿsi ö÷ön ÿsrin dþrddÿbiri qÿdÿr vaxt lazûm
idi. Bötön bunlarû, sanki, yuxuda gþrmöødö.
Dostları ilə paylaş: |