Азярбайъан милли елмляр академийасы археолоэийа вя етнографийа институту

3.2.   XALQ TƏBABƏTİ 
 
 Xalq  təbabəti  özünün  тяшяккцл  вя  inkişaf  tarixi  etibarilə 
çox-çox  qədimlərlə  bağlıdır.  İlkin  araşdırmalar  onun  ibtidai 
icma  dövrü  ilə  səsləшdiyini  göstərir.  Халг  тябабяти  insanların, 
ulu  əcdadlarımızın  yaşamaq  əzmindən,  təcrübəsindən  вя 
ибтидаи  тяхяййцл  имканларындан  гайнагланмыш,  заман-заман 
формалашмышдыр.  Qarşılanan  bяlaların  müalicəsi  üçün  ящалинин 
щафизясиндя  ilkin  empirik  məlumatlar  тоplaşırdı.  Müxtəlif 
xəstəliklərin  müalicəsi  üçün  toplanan  həmin  məlumatlar 
nəsildən-nəslə  ötürülərək  dövrümüzə  qədər  gəlib  çıxmışdır. 
Orta  əsrlərdə  xalq  təbabəti  özünün  yüksək  bir  mərhələsinə 
çatмышдır.  İbn  Sina,  Əbu  Reyhan  Biruni,  Zəkəriyyə  Razi,  İbn 
Təlmiz  Ən-Nəfis,  İbn  Qaytar  və  s.  kimi  məşhur  loğmanlar, 
təbiblər yetişмишдir. Şərqdə həmin mərhələdə tibb elmi özünün 
яn  yüksək  mərhələlərindən  birini  yaşaмыш,  нeçə-neçə  elmi 
kitabların  yaranması  ilə  xarakterizə  olunмушдur.  İbn  Sina  öz 
əsərlərində 480, Biruni isə 880 dərman bitkisindən bəhs etmiş, 
onların  müalicə  əhəmiyyətindən  və  istifadə  qaydalarından 
danışmışdır. (57, 6). 
Azərbaycanda  da  xalq  təbabəti,  digər  elm  sahələri  kimi, 
mühüm inkişaf xüsusiyyətləri ilə диггят мяркязиндя олмушдур. 
Onun  qüdrətli  biliciləri  və  ardıcıl  mütəxəssisləri  fəaliyyət 
göstərmişdir. Həmin  şəxslər camaat arasında xalq təbabətinin 
biliciləri  kimi  böyük  nüfuz  qazanmışlar.  Onların  əldə  etdiyi 
nailiyyətlər  müasirləri  və  xələfləri  tərəfindən  qəbul  edilərək 
istifadə  olunmuşdur.  Əbu  Mənsur  Müvəffəqi,  İbn  Kəbiri, 
Həsən  ibn  Şirvani,  Məhəmməd  Əttar  Səlyani,  Məhəmməd 
Yusif  Şirvani,  İbrahim  ibn  Zeynalabdin  Naxçıvani  və  s.  kimi 
xalq təbabətinin biliciləri meydana gəlмишдir. Əbu Mənsur hələ 
X  əsrdə  446  bitki  mənşəli  və  44  heyvan  mənşəli  dərman 
bitkiləri  haqqında  öz  əsərlərində  ətraflı  məlumat  vermişdir. 

 
 
13 
Əbu  Mənsurun  bu  kitabı  1893-cü  ildə  alman  dilinə  tərcümə 
edilib çap olunmuşdur. ХВЫЫ ясрдя Сейид Мящяммяд Мюмин 
ися  1400-дян  чох  битки,  щейван  мяншяли  дярман  биткиляри 
щаггында фикирляр сюйлямишдир (57, 6). Bütün bunlar Şərqdə xalq 
təbabətinin  inkişafını  göstərməklə  yanaşı,  onun  bir  parçası 
olan Azərbaycanda da geniş nailiyyətlər qazanылdığını göstərir. 
Xalqın  çox  qədim  zamanlarдaн  bяlalardan  qurtuluş  yolunu 
axtarması,  müəyyən  türkəçarələrin  ayrı-ayrı  xəstəliklərdəн 
горунмаг  цчцн  istifadə  olunması  артыг  яняняви  тябабятин 
инкишафы haqqında tam təsəvvür yarаdıрды. El-obada xüsusi xalq 
təbabəti biliciləri meydana gəlmişdi. Təbii bitkilərin köməkliyi 
ilə  xəstəlikləri  onlar  müalicə  edirdilər.  Д.Hüseynov  və 
H.Göyüşov  həmin  mərhələni  geniş  xarakterizə  etmişляr. 
Azərbaycanda  yayılmış  4200  bitki  növünün  demək  olar  ki, 
hamısında  dərman  bitkisi  xüsusiyyəti  vardı.  Rəsmi  təbabətdə 
bunların hələlik yalnız 240 növündən istifadə edilir. (58, 5). 
XIX  əsr  və  XX  əsrin  əvvəllərində,  bütün  Azərbaycanda 
olduğu  kimi,  Qazax  mahalında  da  xalq  təbabəti  xeyli  inkişaf 
etmişdir.  Xalq  arasında  яняняви  təbabətin  biliciləri  fəaliyyət 
göstərirdi.  Onlar  el-obada  xəstələri  müalicə  edir,  ağır  anlarda 
köməyə  gəlиrdilər.  Həmin  dövrdə  bu  bölgədə  müalicəxanalar, 
xəstəxanalar  olmasa  da,  xəstəliklər  əldə  olunmuş  təcrübəyə 
əsasən  müalicə  olunurdu.  Kifayət  qədər  müalicə  üsulları  da 
vardı.  Belə  müalicəni  xalq  arasında  «təbib»,  «loğman»  kimi 
tanınan  türkəçarəчилчяр  aparırdılar.  Xəstəliklərin  müalicə 
təcrübəsi  minillərlə  zaman  arasında  nəsillərdən-nəsillərə 
keçərək yayılmış təcrübələr idi. Həkimlər həmin təcrübələrdən 
istifadə  edərək  xəstəliklərə  qarşı  mübarizə  aparırdılar.  Onlar, 
eyni, zamanda щям дя axtarışda idilər. Yeni-yeni araşdırmalar 
aparır,  qarşıya  çıxan  bəlaların  həlli  üçün  müxtəlif  vasitələr 
arayırdılar. Bəzən təbii prosesdə həmin bəlalara əlac tapılırdı. 
Digər  bir  cəhəti  də  qeyd  etmək  laзımдыр  ki,  onlar  lazım  olan 
dərman  bitkilərindən  dərmanları  özləri  hazırlayırdılar. 
Dərmanlar  əsasən  bitki,  heyvan  və  mineral  mənşəli  olurdu. 
Həmin dərmanların özünün isə müəyyən hazırlanma prinsipləri 

 
 
14 
vardı.  Çünki  onlar  nəticəyə  görə  məlum  prinsiplərə  ciddi 
şəkildə  əməl  edirdilər.  Məsələn,  belə  bir  qayda  vardı  ki, 
bitkilərdən  dərman  hazırlamaq  üçün  xalq  təbabəti  biliciləri 
онлары  axşamüstü,  günəş  batan  vaxt  və  yaxud  da  səhər  tezdən 
gün çıxmamış yığardılar. Onlar çox isti və nəm olmayan kölgə 
yerlərdə  qurudulardı.  Bu  qayda  nəinki  təbabətdə,  hətta  xalq 
arasında indi də yaşayır. Belə ki, xüsusi müalicəvi  əhəmiyyətə 
malik  kəkликotu,  sarıçiçək,  itburnu  və  s.  bitkilər  yığılıb  kölgə 
yerdə  qurudulur.  Əks  təqdirdə,  onlar  müalicəvi  əhəmiyyətini 
xeyli dərəcədə itirirlər. Bu dərman vasitələrinin çoxunu bitkilər 
təşkil  edir.  Bitkilər  əsasən,  Qazax  bölgəsində  dağlarda  bitən 
otlardan,  yabanı  şəkildə  yayılmış  meyvələrdən  və  bağlarda, 
bostanlarda  becərilən  mədəni  bitkilərdən  ibarət  idi.  Müalicə 
təcrübəsində  kəklikotu,  sarı  çiçək,  çəmən,  bağayarpağı, 
itburnu, zoğal, yemişan, zirinc, moruq, tut (ağ və qara), qarpız, 
alma,  armud  və  s.    tətbiq  olunurdu.  Heyvan  mənşəli  müalicə 
васитяляри  ичярисиндя  süd,  keçi  piyi,  bal  və  s.  цстцнлцк  тяшкил 
едирди. 
XIX  əsrdə  və  XX  əsrin  əvvəllərində  xalq  təbabətinin 
Qazax  mahalında  geniş  şəkildə  inkişafı  müşahidə  olunur.  Бу 
дюврдя  мüalicə  məqsədilə  müxtəlif  vasitələrdən  istifadə 
olunurду.    Banka  qoymaq,  qan  almaq,  ovma  (masaj), 
psixiatriya тямринляри və s. müxtəlif xəstəliklərin əlacı idi. Onu 
da  qeyd  edək  ki,  müalicə  üçün  dərmanları  xalq  təbabəti 
biliciləri özləri hazırlayırdılar. Onlar bu dərmanları müvəqqəti 
vaxt  üçün  deyil,  il  boyu  işlətmək  üçün  düzəldirdilər.  Həm  də 
belə  dərmanların  nə  vaxt  hazırlanması,  hansı  şəraitdə 
saxlanması  qaydalarının  dəqiqliyini  nəzərə  alırdılar.  Əks 
təqdirdə,  onların  müalicəvi  əhəmiyyəti  azalır,  təsir  göstərmə 
qabiliyyəti itirdi. 
Xəstəliklərin  müalicəsinin  digər  bir  cəhəti  profilaktik 
tədbirlərlə  bağlı  idi.  Bu  tədbirlər  əsasən  inam  şəklində  xalqa 
təlqin  olunurdu.  Camaat  arasında  həmin  xəstəliklərin 
müalicəsinin  mümkünlüyü  və  həkimlərin,  daha  doğrusu,  xalq 
təbabəti  bilicilərinin  əlac  etmə  qabiliyyətinin  gücünə  inam 

 
 
15 
yaranırdı.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  inamlar  xalq  arasında 
indi də yaşaмагдадыр. 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  belə  inamlar,  tədbirlər  nağıl, 
bayatı,  atalar  sözləri,  rəvayət  və  s.  şəklində  xalq  arasında 
yayılır və şübhəsiz bundan da istifadə edilirdi. Məsələn, «Evin 
zibilini  süpürüb  qapı  ağzında  saxlamaq  günahdır», 
«Yuyunmadan xəmir yoğurub çörək bişirmək günahdır. O evin 
bin-bərəkəti  olmaz.  Ailədə  belə  çörək  yeyilərsə  hamını  qara 
basar»,  «Kim  uşaqlıqdan  çoxlu  sarımsaqlı,  ağartılı  xörək  ye-
yərsə,  onda  yaman  şiş  –  xərçəng  xəstəliyi  olmaz».  «Ağartı  və 
göyərtini çox yeyən adam sağlam və uzunömürlü olar» və s. 
Xəstəliklər  müxtəlif  üsullarla  müalicə  olunar  və  müxtəlif 
dərmanlardan  istifadə  edilərdi.  Soyuqdəymə  zamanı  zoğal 
mürəbbəsilə,  itburnu,  kəkotu  çayı  verilərdi.  Onlarda  güclü 
tərlətmə  xüsusiyyəti  vardı.  Ona  görə  də  bu  xəstənin 
tərləməsində  müsbət  təsir  göstərirdi.  Eyni  zamanda 
soyuqdəyməni  xalq  təbabəti  biliciləri  masaj  vasitəsilə  də 
müalicə  edяrdiляр.  Belə  ki,  xəstə  keçi  piyi  ilə  ovulardı. 
Soyuqdəymədə  istifadə  olunan  müalicə  vasitələrindən  biri  də 
banka  qoymaq  иди.  Bundan  sətəlcəm  zamanı  da  istifadə 
olunurду.  Lakin  soyuqdəymədən  fərqli  olaraq  bu  zaman 
banka qoyulan yer çərtilərək qan alınardı. Sətəlcəm olan adam 
təzə  qoyun  dərisinə  də  salınardı.  Qan  almadan  qan  təzyiqi 
(qocalar  buna  baş  ağrısı  da  deyirlər)  zamanı  da  istifadə 
olunardı.  Belə  vəziyyətlərdə  xəstənin  alnı  ülgüc  vasitəsilə 
çərtilərdi.  Adətən,  bunu  dəlləklər  həyata  keçirərdilər. 
Göründüyü  kimi,  bütün  bunlar  bölgədə  qan  almadan  geniş 
istifadə olunduğunu göstərir. 
Oynaq  çıxıqları,  sümük  sınıqları  isə  sınıqçılar  tərəfindən 
müalicə  edilirdi.  Qazax  rayonunda  çıxıq  və  sınıqları  müalicə 
edə bilən çoxlu sınıqçılar olmuşdur. Onlara demək olar ki, hər 
kənddə rast gəliniрди. Onu da qeyd edək ki, əhali indi дя сыныг, 
чыхыг  кими  зядялярин  мцалиъяси  цчцн  həkimlərdən  daha  çox 
sınıqçılara,  xalq  təbabəti  bilicilərinə  müraciət  edirlər. 
Sınıqçılıqla  bu  bölgədə,  əsasən,  kişilər  məşğul  olurду.  Bəzən 

 
 
16 
onlar arasında qadınlara da təsadüf edilirди. Müalicə vaxtı yağ, 
xəmir,  yumurta  və  taxta  parçaları  истифадя  олунурду.  Xalq 
arasında  sınıqçılığın  mahir  biliciləri  olmuşdur.  Onlardan 
sınıqçı Məhəmməd, Tüyürlü Usub, Emnallı Mustafa, Pirioğlu 
və  s.  haqqındakı  söhbətlər  xalq  arasında  indi  də 
dolaşmaqdadır.  Uşaqlara  sünnət  edilməsi  ilə  dəlləklər  məşğul 
olurdu.  Onlar,  eyni  zamanda,  qanalma  ilə  xəstəликlərin 
müalicəsini  də  edirdilər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qazax 
rayonunun  bir  sıra  kəndlərində  öz  sənəti  ilə  tanınan  nəsillər 
olmuşdur.  Onlar  həmin  sənətlərinin  adı  ilə  çağırılmışlar. 
Məsələn,  Kəmərli  kəndində  Dəlləkli,  Çöpçü  öyü,  adında  nəsil 
yaşayır.  Qocaların  dediyinə  görə,  onlar  bu  sənəti  nəsilliklə 
bilmişlər. (37 – инф.). 
Xalq  arasında  geniş  istifadə  olunan  üsullardan  biri  də 
çöpçülükdür. Uşaqların boğazında çöp qalardısa, onun çöpünü 
çıxarmaq  və  ya  üfürmək  üçün  çöpçüyə  müraciət  etmək  lazım 
эялирди.  Çöpçülüklə  əsasən  qadınlar  məşğul  olуrdу.  Aslanbəyli 
çöpçü Pəri арвады ətraf kəndlərin əhalisinin əksəriyyəti dя йахшы 
tanıyыrdı. 
Uşaq  öskürərkən  acqarına  səhər-səhər  bəkməz,  süd 
içirдərdilər.  Бу  хястялийи  йумурта  ilıdıb  içməklə  də  müalicə 
edərdilər. Qarın ağrısına qaşры camış qatığı və əzilmiş qurutdan 
geniş istifadə edilярди. Gilənarın saplağının və bağayarpağının 
dəmləməsindən də qarın ağrısına qarşı istifadə oluнуrdu. 
Qulaq  və  göz  ağrıları  zamanı  qız  doğmuş  ana  südündən 
istifadə  olunurду.  Qulağı  ağrıyanlarын  гулаьына  duzsuz  kərə 
yağı  və  ya  toyuq  yağı  da  əridib  tökürdülər.  Duz  qızdırıb 
qoymaq da buna kömək edirdi. Böyrək ağrıları, sidik kisəsinin 
soyuqlaması  və  iltihabında  qarğıdalı  saçağı,  itburnu  və  ъяфяри 
dəmləməsindən  istifadə  xeyirli  sayılırdı.  Yovşanı  suda 
qaynadıb  diş  ağrısı  zamanı  verərdilər.  Heyva  yarpağının 
dəmləməsindən  körpə  uşaqların  əsəblərini  sakitləşdirici  vasitə 
kimi  istifadə  olunуrdу.  Şüyüd  və  nanə  dəmləməsi  körpə 
uşaqların  köpünü  sakitləşdirиrdi.  Yarpız  öd  xəstəliyində 
dəmlənib içilirdi. Yel xəstəliyi olan adamların ayağını ayı yağı 

 
 
17 
ilə ovardılar. Qocaların dediyinə görə, bu xəstəliyin əvvəlində, 
ağrılar  təzə  başlayanda  daha  təsirli  olurду.  Yel  xəstəliklərini 
aрının  sancması,  эicitkanla  dalatmaqla  da  müalicə  edirдиlər. 
Bundan  əlavə,  yel  xəstəliyi  olan  adamlara  kirpi  əti  də 
yedizdirиrdilər.  Babasil  xəstəliyini  müalicə  etmək  üçün  yarpız 
qaynadıb  buğunu  verməklə  хястяни  бу  бяладан  qurtarыrdılar. 
Yarpızdan  qan  laxtalandırıcı  vasitə  kimi  istifadə  olunuрду. 
Qızılca çıxardan uşağa eşşək südü verиrdilər. Böyrəklərində daş 
olan  adama  çoxlu  qarpız  yemək  məsləhət  görülüрдц.  Gec  dil 
açan uşağa göyərçin yumurtası içirtmək məsləhət idi. Тябабят 
билиъиляри  сoyuqdəymə,  öskürək,  boğaz  və  sinə  ağrıları  zamanı 
əvəlikli  umac  yeməyi  xeyirli  hesab  едирдиляр.  Sınıq  zamanı 
qoyunun baş-ayağını yemək sümük bitişməsini sürətləndirirди. 
Ürək xəstəliklərinə гаршы gicitkanı bişirib yemək, еляъя дя qara 
yemişan yemək məsləhət эюрцлцрдц. 
İrinli  yaraları,  adətən,  yetişdikdən  sonra  nеştərlə 
deşirdilər. Йараны тez yetişdirmək üçün isə soğanı bir az bişirib 
онун  üstünə  qoyуrdуlar.  Bağayarpağı  ilə  də  irinli  yaraları, 
çibanları  tez  yetişdirиrdilər.  Qazax  rayonunda  gərməşovun 
gövdə və budaqlarını döyüb un halına salыr, kərə yağı ilə qatıb 
məlhəm  hazırlayaraq  gec  sağalan  irinli  yaraları  müalicə 
edиrdilər.  Yaraların  qanını  kəsmək  üçün  isti  ocaq  külündən, 
sidik və baldan istifadə edиrdilər. 
Göz  dəyməsinə  qarşı  müxtəlif  vasitələrdən  istifadə 
olunuрду.  Uşaqların  üstünə  dağdağan  чилийи,  it  peyini,  üzərlik, 
iynə  qırığı,  kömür  (kiçik  parça  arasında)  вя  с.  tikиrdilər. 
Gözdəyməsi  zamanı  üzərlik  yandırıb  тцстцсцнц  uşağa 
verиrdilər. Üzərlik otu зящярли олдуьу цчцн həm də dezinfeksiya 
etmək keyfiyyətinə malikdir ki, onu yandırıb tüstüsünü havaya 
verməklə,  havada  olan  və  adamlara  xəsarət  gətirən 
zərərvericiləri  məhv  etmək,  bununla  da  havanı  təmizləmək 
mümkündür  (22,  142).  Göz  dəyməni  inam  müalicəsi  ilə  də 
müalicə  edиrdilər.  Bunun  üçün  göz  dəyən  uşağın  başına  duz 
щярляйиb  oda  atыrdılar.  Göz  dəyən  uşağın  üstünə  duа  yazdırıb 
tikməklə  də  onun  sağlamlığına  inanыrdılar.  İnam  müalicəsi  ilə 

 
 
18 
qorxan  adamları,  dəli  olanları  da  müalicə  edиrdilər.  Qorxan 
adama suyun içinə açar salıb onu içirиrdilər. Eyni zamanda, bu 
adamlar  üçün  mollaya  dua  yazdırыrdılar,  pirlərə  aparыrdılar. 
Bütün  bunlar  ümumilikdə  Qazax  mahalında  XIX  -  XX  əsrin 
əvvəllərində  xalq  təbabətinin  inkişaf  etdiyini  göstərir.  Елми 
тябабятин щяля инкишаф етмядийи дюврлярдя яняняви халг тябабяти 
бюлэя ящалисинин хястяликляри мцалиъя ишиндя мцраъият етдийи сащя 
иди вя бу сащя ящалинин тялябатыны, аз-чох дяряъядя юдяйя билирди. 
 
3.3.   QONAQPƏRVƏRLİK 
 
 Xalqımızın  məişətində  geniş  kök  salan  maraqlı  adət-
ənənələrdən  biri  də  qonaqpərvərlikdir.  Ulularımızın  mayası 
həmişə  xeyirxahlıq və alicənablıqla yoğurulduğu  üçün qonağa 
həmişə böyük hörmət və qayğı ilə yanaşылmışдыr. Bu adət bцтцн 
xalqlarda  özünü  göstərмишдir.  Hər  bir  xalq  öz  milli 
psixologiyasına,  adət-ənənəsinə  uyğun  olaraq  qonağı 
qarşılamışdır. Azərbaycanda da bu адят özünün qədim kökləri 
etibarilə diqqəti cəlb edir. Torpaqlarımıza qədəm qoyan bütün 
Avropa  və  rus  səyyahları,  yazıçıları,  alimləri geri  qayıtdıqdan 
sonra  onlara  göstərilən  qayğı  və  hörmətdən  ağız  dolusu 
danışmışlar.  Qonaqpərvərliyimiz  haqqında  söhbət  açmışlar. 
Ulularımız çox-çox qədimdən qonağa xüsusi hörmət göstərmiş, 
onu  müqəddəslik  səviyyəsinə  qədər  yüksəltmişlər.  «Qonaq 
Аllah  qonağıdır»  -  ifadəsi  də  elə  qonağа  bu  münasibətin 
nəticəsidir. 
Qonaqpərvərlik bəzən ictimai mahiyyət daşısa da, əsasən, 
ailə  daxilində  həyata  keçirilən  bir  adət  olaraq  həyatımızda 
yaşayır.  Əlaqələrin  zəif  olduğu  bir  zamanda  «qonaqpərvərlik 
adəti… insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitələrindən biri idi». 
Qonaqpərvərlik  adətinin  bu  xüsusiyyətini  keçən  əsrin  70-ci 
illərində N.Ф.Дubrovin «yenilik yanğısı» kimi ifadə eтмишdir. 
Elin-obanın  adətinə  görə,  qonaq  istənilən  vaxt,  gecə  və 
gündüz  qəbul  edilərdi.  Həmişə  ona  xüsusi  hörmət  göstərilər, 
yer  düzəldilər,  oturduğu  yerə  döşəkcə  salınar,  qoltuğunun 

 
 
19 
altına  mütəkkə  qoyulardı.  Yalnız  bundan  sonra  söhbət 
başlardı.  Qonağı  qəbul  etmək,  ona  qayğı  göstərmək,  saxlayıb 
yola  salmaq  еv  yiyəsinin  müqəddəs  borcu  hesab  edilərdi. 
Qоnaq  üçün  hətta  evdə  saxlanc  da  olardı.  Belə  ki,  ehtiyat 
ərzaq, meyvə, şirniyyat saxlanardı ki, birdən evə vaxtlı-vaxtsız 
qonaq  gələr.  Hətta  uşaqlar  da  ona  toxunmaz,  valideynlər 
tərəfindən  qoyulan  qaydaya  əməl  edilərdi.  Onu  da  qeyd  edək 
ki, qonaq üçün daha yaxşı ərzaq, meyvə saxlanardı. 
Qonaq qəbul ediləndən sonra dərhal yemək hazırlanardı. 
Yemək  hazır  olana  qədər  isə  çay  içirlər,  söhbət  edilərdi. 
Yeməklər  ailənin  imkanları  daxilində  hazırlanаrdı.  Yəni,  el 
arasında  işlənən  «varını  verən  utanmaz»  -  prinsipiня  ямял 
олунаrdı.  Hətta  «qonaq  özünцn  də  xəbəri  olmadan  ayaq 
basdığı  kasıb  еvinин  son  tikəsini  yeyə  bilər.  Ev  sahibi  bunu 
bildirməz» (100, 88). Ev yiyəsi öz qonağını ləyaqətlə qarşılayıb 
yola salmaq üçün borca belə düşməyə hazır  idi. Bu baxımdan 
İ.Şıxlının əsərlərində rast gəldiyimiz Kəmərli kəndindən Həsən 
ağa  Qiyasbəylinin  xatirəsi  maraq  doğurur:  «Üç-dörd  qardaş-
bacı  yetim  qaldıq.  Adımız  bəy  olsa  da,  kasıb  idik.  Atamın 
ölümündən  bir  neçə  ay  sonra,  bir  gün  gördük  ki,  kəndin 
ortasından  keçən  çayın  o  üzündəki  təpəlikdən  kəndə  еnən 
torpaq  yolla  beş-on  atlı  gəlir.  Anam  əlini  gözünün  üstünə 
qoyub xeyli baxdı və birdən tяlaşla dilləndi: 
- A bala, bu atlılar bizə gəlir, kişinin dostlarıdır. Evimizdə 
də heç nə yoxdur, biabır olduq. 
Anam  tədbirli  arvad  idi.  Birimizi  tez  qonşuya  göndərdi 
ki,  bir-iki  çanaq  borc  un  alaq.  O  birimizi  göndərdi  ki,  bir 
heyvan  alaq.  Oduna  qədəр  borc  istəyəsi  olduq.  Xülasə  atlılar 
dərəni  keçib  evimizə  çatana  qədər  qonum-qonşular  əl-ayaq 
verdilər,  ocaq  qalanıb  sac  asıldı,  xəmir  yoğruldu,  heyvan  da 
kəsildi.  Atlılar  həyətdə  yəhərdən  aşırılıb  düşəndə  samovar 
buğlanırdı. Anam «xoş gəldin» dedi, içəri dəvət elədi. Heç beş 
dəqiqə  keçmədi,  kəndin  sayıb-sayılan  kişiləri  gəldilər,  çay 
içdilər, süfrə açıldı, kabab çəkildi, isti fətir ortaya gətirildi. Düz 
bir  həftə  evimizdə  yemək-içmək  oldu.  Bilmədik  aşığı  кim 

 
 
20 
çağırdı. Həyətdə boyun-boyuna verən erkəkləri кim göndərdi, 
un  dolu  çuvalları,  odun  dolu  arabaları  кim  göndərdi,  кim 
həyətə  boşaltdı.  Bilmədik  bizə  əl-ayaq  verən,  odun  yaran, 
heyvan  kəsib  kabab  çəkən,  xəmir  yoğurub  kündə  salan,  sac 
asıb  fətir  yayan,  bulaqdan  su  daşıyıb  samovar  qaynadanlar 
kimlərdir?  Qonaqlar  gedəndən  sonra  toydan  avazımış  kimi 
oturub nəfəsimizi dərdik və gördük ki, evimizdə üç-dörd aylıq 
azuqə  var.  O  gündən  allah  bizim  ruзumuzu  verdi.  Süfrəmiz 
həmişə  bol,  qonaq-qonaqçalı  oldu»  (108,  56-57).  Göründüyü 
kimi,  öz  qonağını  ləyaqətlə  qarşılamaq  üçün  borca  düşməyə 
hazır  olan  ev  sahibinə  kənd  camaatı  hər  cür  kömək  göstərir. 
Çünki qonağın yaxşı qarşılanması təkcə ev yiyəsinin deyil, həm 
də elin-obanın adına hörmət gətirərdi. Qonağın inciyib getməsi 
яn böyük təhqir hesab olunardı. 
Yeməyə əyləşməzdən əvvəl cavan bir oğlan əlində aftafa-
ləyən,  qolunun  üstündə  dəsmal  qonaqların  əlinə  su  tökər, 
qonaqlar  əllərini  yuyub  qurulayardılar.  Onu  da  qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  qocaların  dediyinə  görə  qonağa  evdə  əvvəlcədən 
hazır olan yeməkdən verilməsi qəbahət sayılardı. Ona görə də 
qonağa  hörmət  əlaməti  olaraq,  qazan  asılar,  təzə  yemək 
bişirilərdi.  Qonaqlar  yerdə  bardaş  qurub  oturardılar.  Hər  kəs 
isə  istədiyi  yeməkdən  götürüb  yeyərdi.  Yeməyi  əllə  yeyərdilər 
(131,  262).  Yeməyə  «bismillah  ərrəhman  ərrəhim»  -  deyə 
başlayar,  qurtarandan  sonra  isə  «şükür,  əlhəmdülilillah»; 
«allah  süfrənizi  bol  eləsin»  -  deyə  dua  edərdilər.  Qonağa  içki 
kimi  ayran  və  çay  verilərdi.  Spirtli  içkilər,  bəzi  istisna  hallar 
nəzərə  alınmazsa,  demək  olar  ki,  yox  idi.  Çünki  Иslam  dininə 
görə spirtli içki мягбул hesab edilmirdi. Qonaqpərvərlik adəti 
təkcə dostlar, qohumlar, tanışlar arasında yayılmış bir ел adəti 
deyildi.  Bu  adətə  görə,  istənilən  yolçu,  səfərə  çıxan  qonaq 
qəbul  edilər,  hər  cür  hörmət  göstərilərdi.  Ağsaqqalların 
dediyinə  görə,  yol  gedən  аdam  su  istərdisə,  onun  ac  olduğu 
zənn  edilər  və  mütləq  evə  qonaq  gətirilər,  yedirib  içirdərdilər. 
Əgər  qonaq  ev  yiyəsindən  inciyib  gedərdisə  bu  ev  yiyəsi  üçün 
böyük təhqir hesab edilər və belə adama kənddə pis münasibət 

 
 
21 
bəslənilərdi. Odur ki, ev sahibi qonağa hər cür hörmət edərdi. 
Xalq şairimiz S.Vurğun bu xüsusiyyəti belə ifadə edir: 
Sən bizim ellərin ruhuna bir bax, 
                    Bizdən inciməmiş bir əziz qonaq…( 96, 270) 
Qonaq gələn adamın atının cilovu tutular və onun atdan 
düşməsinə kömək edərdilər. At üçün də yem verilərdi. 
Qazaxda qonaqpərvər, çörəkli kişilər çox olmuşдуr. Belə 
kişilərdən  Salahlı  Annaх  bəy  haqqında  indi  də  eldə-obada 
danışırlar.  Onun  qonaqpərvərliyinиn  1916-cı  ildə  oğlu 
Məhəmməd  bəyin  toyunda  Aşıq  Ələsgər  də  şahidi  olmuşdur 
(80).  Böyük  təntənədən,  çal-çağırdan  sonra  Annaх  bəy  Aşıq 
Ələsgəri  yola  salмышдır.  Aşıq  Ələsgər  ися  onun  qonaqpərvər-
liyini, böyük hörmət və izzət sahibi olmasını şeirlərindən birin-
də belə təsvir eтмишdir: 
Qazax bəylərindən qonağı gəldi, 
Bir həftə ziyafət gюyə yüksəldi, 
Şah Abbas şüləni məclis düzəldi, 
Hatəm süfrəsini açdы Annax bəy (11, 201). 
Bu  cür  qonaqpərvərliyi,  insanlara  olan  qayğını,  el-oba 
adətini digər nümunələrdə də oxuyuruq. Qulu Çaylı da Qazax 
əhalisindəki  hörməti, 
bəylərinin  qonaqpərvərliyini 
öz 
şeirlərində çox gözəl ifadə etmişdir: 
Gəlin sizə isnad verim, 
Salahlıda Annax bəyi. 
   Kəsmək ona adət imiş, 
                                   Hər qonağa bir inəyi. 
 
     Gecə-gündüz yığılmayıb, 
   Süfrəsinin bol çörəyi… 
 Bir az da söhbət açım, 
            Söyünbəyli Söyün bəydən… 
                                    Görənlər söyləyirlər 
                Yüz qonağı gəlib birdən…(72) 
Göründüyü  kimi,  qonaqlıqlar  bir  neçə  gün  çяkər  və  çox 
təmtəraqlı,  çal-çağırlı,  şən  kеçərmiş.  Qonaqların  dincəlməyi 

 
 
22 
üçün  xüsusi  otaq  ayrılar,  rahatlığı  üçün  hər  cür  şərait 
yaradılardı.  Bu,  eyni  zamanda,  qonağın  sərbəst  olması  üçün 
edilərdi. Onların yatması üçün təzə yorğan-döşək salınardı. 
Qonaqdan  nə  üçün  gəldiyini  soruşmaq  еz  yiyəsi  üçün 
qəbahət hesab olunardı. Odur ki, qonaqdan heç vaxt nə üçün 
gəldiyi вя ня вахт эедяъяйи soruşulmazdı. Əgər qonaq hər hansı 
bir  iş  üçün  gələrdisə,  bu  haqda  onun  özü  söhbət  açmalı  idi. 
Eyni  zamanda,  qonağı  qohumlar,  qonşular  da  evinə  dəvət 
edər,  onun  şərəfinə  süfrə  açar,  müxtəlif  yeməklərə  qonaq 
edərdilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, nəinki uşaqlar, hətta 
evdə  olan  yetkin  yaşlı  oğlanlar  ataları  evdə  olardısa,  süfrə 
başında  oturmaz,  ayaq  üstə  dayanıb  onlara  qulluq  edərdilər. 
Əgər  ata  evdə  olmasaydı,  qonağı  onlar  qəbul  etməliydilər. 
Qonağıн  xoşuna  gələn  bir  şey  olsaydı  və  bu  söhbət  əsnasında 
məlum olsaydı, həmin şey, dəyərindən asılı olmayaraq, mütləq 
ona  bağışlanardı.  1818-ci  ildə  A.S.Qriboyedov  İrana  səfər 
edəndə  Qazaxın  İncə  kəndində  bir  evdə  qonaq  qalıbмыш. 
Evdəki  nəfiс  şəkildə  toxunan  xalça  onun  xoşuna  gəlir.  Adi, 
savadsız kəndli qadının toxuduğu bu gözəl xalça Qriboyedovu 
heyran  edir.  El  adətinə  görə,  qonağın  xoşu  gəldiyi  əşyalardan 
xurcun, heybə, xalça ona hədiyyə verilir (84, 27). Фолклоршцнас-
алим  М.Щякимовун  шящадятиня  эюря  щямин    хalça  indi  də 
Moskvada bir kilsədə saxlanılır.  
Qonağı  bütün  ailə  üzvləri  və  ya  kəndin  camaatı  yola 
salardı.  Əgər  yol  uzaq  olardısa,  ona  yol  üçün  yemək,  içmək 
qoyular, atının cilovu tutular və цзянэиси басылыб ata minməsinə 
kömək edilərdi. Eyni zamanda, qonağın arxasınca su atılar və 
uğurlu yol arzulanardı.  
Qonaqpərvərlik  adətimizdə  bir  cəhəti  də  qeyd  etmək 
yerinə  düşərdi.  Qonaq  ev  yiyəsinin  düşməni  olsa  belə,  hətta 
arada qan düşmənçiliyi vardısa da, elin-obanın adətinə görə ev 
yiyəsi ona hörmət etməli, düşmənlərindən qorunmaq üçün ona 
pənah  gətirən  qonağına  sığınacaq  verməli,  onu  pis  vəziyyətdə 
qoymamalı idi. Belə bir əhvalat Газах бюлэясиндя ел гящряманы 
Qaçaq  Kərəmin  başına  gəlмишдir.  Гачаг  Кярям  çar 

 
 
23 
strajniklərindən  qorunmaq  üçün  Şülaverdə  düşməni  -  şəhər 
pristavı  Abbas  bəyin  evinə  pənah  gətirir  və  orada  sığınacaq 
tapır. Abbas  bəy isə bütün düşmənçiliyi və vəzifə borcunu  bir 
yana  ataraq  elin  adətinə  sədaqət  göstərir.  Xalqın 
qonaqpərvərliyinə  üstünlük  verərək  düşməni  olan  Kərəmi 
qoruйур və düşmənlərlə qarşılaşmasına imkan vermir (40, 18). 
Çünki,  əks  halda,  nəinki  el-oba,  hətta  öz  doğmaları  da  onu 
lənətləyər, ondan üz döndərərdilər. 
Eldə-obada  özünün  qonaqpərvərliyi  ilə  ad  çıxarан,  indi 
də  böyük  hörmət    və  izzət  sahibi  kimi  xatırlanан,  щaqqında 
maraqlı əhvalatlar, xatirələr danışılан ел аьсаггалларындан biri 
дя  Şıxlı  Hacı  Mansur  ağa  олмушдур.  O,  imkansızlara,  fəqir-
füqəraya həmişə kömək etmişdir. Salahlı Pənah ağa Vəkilov da 
belə  adamlardan  olмушдур.  Ağır  məclislər,  şənliklər  onların 
müdrikliyi,  məsləhətləri  altında  aparılar,  çətin  məsələləri 
onların  bir  kəlməsi,  baş  tərpətməsi  həll  edərdi.  Qonaq-qaralı 
ailələr,  evlər  мяхsusi  олараг  barmaqla  göstərilərdi.  Qonağa 
hörmət edib, ona qayğı göstərmək bir növ mənəvi borc idi. Ac 
olana  çörək  vermək,  süfrə  açmaq,  yol  göstərmək  kimi  ali 
keyfiyyətlər  xalqımıza  xas  olan  və  geniş  yayılan  милли-мяняви 
дяйярляр 
олмушдур. 
Göründüyü 
kimi, 
xalqımızın 
qonaqpərvərlik  adəti  xeyirxah  və  humanist  bir  adət  olмуш, 
Qazax  bölgəsində  də  geniş  yayılmış  və  böyükdən  kiçiyə  кими 
щамы тяряфиндян она ямял олунмушдур. 
Беляликля,  Азярбайъанын  бцтцн  бюлэяляриндя  олдуьу  кими, 
Гярб  (Газах)  бюлэясиндя  дя  сосиал  мяишят  институту  даим  йени-
йени  яняняляр,  емпирик  биликляр  вя  тяърцбяляр  щесабына  инкишаф 
етдирилмиш, халгымызын йаратдыьы милли-мяняви дяйярляр системинин 
милли-мцяййянлик  эюстяриъиси  кими  нясиллярдян-нясилляря  ярмяьан 
едилмишдир.  Бюлэя  ящалиси  щазырда  да  сосиал  мяишят  институтунун 
бир чох тяряфлярини бюйцк гайьы иля горуйуб сахлайыр, эянъ няслин 
тярбийясиндя бу дяйярлярдян йетяринъя йарарланыр. 
 
 
 

 
 
24