Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/45
tarix05.05.2017
ölçüsü3,95 Mb.
#16789
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   45

 

 

 

 

 

 

 

 



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



165

Назлы Аслан 

Проблема вариации в языке 

Резюме 


  

Традиционной  лингвистика  изучает  язык  как  замкнутой  системы. 

Взаимодействие элементов плана отражается на языке. Лингвистика обобщает 

внимание на статическом лингвистическом описание языка. 

В  статье  расследуется  проблема  вариации  в  языкознании.  Автор  рас-

сматривает внутренние и внешние вариации. В лингвистике есть такие формы 

вариаций, которые она не может ввести их в модели. Причина в том, что их 

постановка в отношении кода становится внешним. 

 

                                                                                                                    Nazli Aslan 



Variation problem in language 

Summary 


 

Traditional linguistics studies language as a closed system. Interaction ele-

ments of the plan is reflected in the language. Linguistics summarizes attention to 

the static linguistic description of the language. 

The variation problem is investigated in the linguistics. The author considers 

inner and  outer variation. There are such forms of variations that the linguistics 

can’t enter them to the models. The reason is that their arrangement to the attitude 

of the code became outer.

     

 

Rəyçi               Əbülfəz Rəcəbli  

     filologiya elmləri doktoru,  professor


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



166

                                                                                    MEHRİBAN TƏHMƏZOVA  

ADU   

Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, b/m. 



                                                  @-yahoo.com.mehriban.tahmazova 

                                         



İNGİLİS DİLİ FELLƏRİNİN ANALİTİK FORMALARININ ORTA 

DÖVRDƏ İNKİŞAFI 

  

Açar sözlər: məchul növ, bitmiş saman, məsdər, davamedici zaman, cerund 

Key words: passive voice, perfect tense, infinitive, continious tense, gerund 

Ключевые слова: страдательный залог, совершенная форма, неопределенная 

форма глагола; инфинитив, длительный, герундий. 

 

Orta ingilis dili dövründə  qədim dövrə nisbətən bəzi dəyişikliklər nəzərə  



çarpmağa başlanmışdı. Bu dəyişikliklər felin təsriflənməsi ilə, bu da özlüyündə felin 

analitik formalarının yaranması ilə bağlı idi. 

Erkən yeni ingilis dili dövründə daha bir analitik forma yarandı. Bu indiki və 

keçmiş zamanlarda istifadə edilən köməkçi to do  feli idi. Əvvəllər bu feldən əsasən 

poeziyada qafiyə yaratmaq üçün istifadə edilirdi. XVI və XVII əsrlərdə bu fel inkar, 

təsdiq və sual cümlələrində işlənilirdi.  

XVII əsrin sonlarında do felinin işlənməsində bəzi dəyişikliklər baş verdi. Be-

lə ki, do forması yalnız neqativ və sual formalarında işlədilirdi. Artıq həmin dövrdə 

cümlədə söz sırası sabitləşmiş və xəbər mübtədadan sonra gəlməyə başlanmışdı;  

Do you pity him? No, he deserves no pity ... 

Wilt thou not love such a woman? 

And must they all be hanged that swear and lie? 

İnkar cümlələrdə isə not hissəciyi köməkçi feldən sonra işlənildı. Əvvəllər isə, 

xüsusilə V.Şekspir dövründə, not inkar ədatı əsas feldən sonra gəlirdi; 

I know not which is which. 

Orta dövrdə, XVIII əsrdə I know not ifadəsi hələ də işlədilirdi. Daha sonralar 

bu forma arxaikləşmiş və müəyyən üslubi effekt yaratmışdır. Digər tərəfdən do-nun 

təsdiq cümlələrdə istifadəsi emfatik xarakter daşımırdı və üslubi baxımdan neytral 

forma idi. Do-dan ibarət formalar köhnə sintetik formalara ekvivalent hesab edilirdi. 

To do felinin orta dövr forması dōn aşağıdakı kimi təsriflənirdi: 

indiki zaman                                                                    keçmiş zaman 

sing. 1.dō                                   __                                  dide, dude, dede 

2.dōst (North. dōs)                    dō                                  didest 

3.dōth (North. dōs)                   ___                                dide 

Plur. dōn (North. dōs, South. dōth)   dōn, dōth             diden 

 

Məsdər forması-dōn, Feli sifət I-dōinge, Feli sifət II-dōn, Şimal dialektlərində 



isə-dōande forması işlənirdi (3; 200). 

Müasir dövrdə  do  təsdiq cümlələrində istifadədən çıxmışdır. Bu da onunla 

izah olunur ki, sual və inkar cümlələrində do ilə işlənən formalar do-suz işlənən sa-

də formalara nisbətən üstünlüyə malik idilər (6;187).  



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



167

Orta ingilis dili dövründə ən işlək fellərdən biri olan to be(bēn) felinin forma-

ları da qədim ingilis dilindəki formalardan fərqlənırdi. Daha geniş yayılmış indiki 

zamanın cəm forması sint, sindon tədricən qədim ingilis dilindəki şımal dialektləri-

nə xas olan aren, aron, earon formaları tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır. Bu for-

ma müasir ingilis dilində indi are formasında işlənməkdədir.  

Orta dövrdə  to be  felinin keçmiş zaman  feli sifət forması olan bēn-nin been 

forması yarandı: 



 İndiki zaman                                                keçmiş zaman 

 Sing.1.am                                                     was 

 2.art                                                             wēre 

 3.is                                                               was 

Plur.bēn                                                       wēren 

Məsdər forması bēn, Feli sifət I-bēinge, Feli sifət II bēn. 

Bu felin formaları çox vaxt ne inkar ədatı ilə birləşirdi, məsələn, ne am>nam, 



ne is>nis, ne was>nas, ne were>nere.     

Otra ingilis dili dövründə digər bir köməkçi fel habban da dəyişikliyə uğra-

mağa başlamışdı. O dövrdə keçmiş zaman Feli sifəti habban felilə birləşərək onunla  

bir məna vahidi yaradırdı. Habbe (зe-)writen tipli ifadələr lap çox birləşirdilər və bu 

halda onlar köməkçi və əsas fel kimi çıxış edirdilər.  

Zəif fel olan haven, han, have feli aşağıdakı kimi təsriflənirdi; 



İndiki zaman                                                    keçmiş zaman 

Sing. 1.have                       -------                    hadde 

2.hast                                 have                      haddest 

3.hath                               -------                     hadde 

Plur.    han                       have(th)                 hadden 

 

Məsdər forması  haven, han, Feli sifət I havinge, Feli sifət II had. Köməkçi   



fel to have öz leksik mənasını itirmiş, fonetik baxımdan zəifləmiş, [v] səsinə qədər 

reduksiyaya uğramışdır. Had forması isə [d] səsinə qədər reduksiyaya uğramışdır: 



I’ve seen her. He’d known about it long ago. 

Qədim dövrdə yaranmış bitmiş zaman formaları artıq orta dövrdə çox geniş 

işlənirdi, xüsusilə, C. Çouserin əsərlərində indiki və keçmiş bitmiş zaman formaları-

na çox rast gəlinirdi; 



Lordinges, right thus, as ye have understonde, bar I stifly mine olde housbon-

des on honde-(Cənablar, beləliklə, siz də anladığınız kimi, mən inadla öz keçmiş 

həyat yoldaşımı inandırdım) but al thing, which that shyneth as the gold, it nis nat 



hold, as that I have herd it told (Mən eşitdiyim kimi,lakin parlayan hər şey heç də 

qızıl deyil).   

Orta ingilis dilində gələcək zamanın analitik forması da yaranmağa başlamış-

dır. Qədim ingilis dilində hərəkəti gələcəyə aid etməyin əsas vasitələrindən biri in-

diki zaman formasının müvafiq gələcək zaman zərfləri ilə işlənməsi idi. Bu da özü-

nü ən çox leksik formada göstərirdi. Qədim ingilis dilində gələcək zamanı ifadə et-

mək üçün sculan – -malı, -məli və willan – arzu etmək fellərindən istifadə edilirdi.  

Orta ingilis dilində sholde və wolde  fellərinin də işlənməsi çoxalmışdır. Bu 

dövrdə hər iki fel məsdərlə birləşərək öz leksik mənasını itirir və analitik formaların 

yaranmasında iştirak edirdilər. 



 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



168

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, qədim ingilis dilində gələcək zaman forması olma-

mışdır. Gələcəyə aid hərəkəti bildirmək üçün sculan, willan  və s. fellərdən istifadə 

edilirdi. Orta ingilis dövründə isə gələcəyə aid hərəkətləri ifadə etmək üçün shall + 



məsdər-dən istifadə edilirdi. Bu halda shall  özünün modal mənasını saxlayaraq 

vaciblik  ifadə edirdi. Zəifləmiş modal məna ifadə edən  shall-ə erkən orta ingilis 

dövründə rast gəlinir. C.Çouser öz əsərlərində çox hallarda gələcək zaman işlədirdi;   



But I was hurt right now thrugh-out my ye in-to myn herte,that wol my bane 

be. 

Gələcək hərəkətlər həm də  willen feli ilə də ifadə edilirdi. Onu da qeyd etmək 

lazımdır ki, willen-ə ən çox balladalarda və danışıq dilində rast gəlinirdi. Məsələn; 

And I wol love hire maugree al they might-and I will love her in spite of all 

your might 

What? Troweye, the whyles I may preche, and winne gold and silver for I tec-

he, that I wol live in povert willfully?- What? Do you think that while I may 

preach and earn gold and silver , I shall willingly live in poverty? (3;203) . 

Yuxarıdakı misallarda will feli hərəkəti yerinə yetirməyə hazır olduğunu bil-

dirmək mənasında işlədilmişdir.   

Orta dövrdən başlayaraq bu fellərdən indiki zaman forması ilə paralel olaraq 

gələcək zamanı ifadə etmək üçün istifadə edilirdi. Onu da bildirmək lazımdır ki, or-

ta ingilis dili dövründə bu fellər sərbəst vəzndə işlədilirdi ki, bu da müasir dövrdə 

mümkün deyil. Həmin dövrdə gələcək hərəkəti ifadə etmək üçün to be going to  ifa-

dəsindən də istifadə edilirdi. Bu ifadəyə yazılı mənbələrdə ilk dəfə XVII əsrdə rast 

gəlinir. Həmin dövrdə  Davamedici zaman formaları da ilk dəfə olaraq yazılı 

ədəbiyytda işlənilirdi. 

İngilis dilinin  inkişafının orta dövründə Continuous forması adını almış yeni 

fel formaları sistemi yaranmağa başlayır. Bu formalar köməkçi fel to be-nin müva-

fiq zamanda işlənən forması +əsas felin –ing əlavə edilmiş formasının birləşməsin-

dən düzəlir. Bu formalar danışıq anında davam edən və ya nitqdə göstərilmiş  hər 

hansı başqa bir zaman müddətilə bağlı olan hərəkəti ifadə edir. 

Otra ingilis dili dövründə  ben (olmaq) + Feli Sifət I formasından ibarət 

birləşmə eyni felin ben (olmaq) + -ing  forması ilə  əvəzlənmişdir. Bu sonuncu 

birləşmə əvvəllər subyektin yerini işarə etmək üçün işlədilirdi (2;151). Məsələn: He 



is on huntinge – O, ovdadır. Bu birləşmədə is feli olmaq, yerləşmək  mənalarında 

işlənərək  əsas fel funksiyasını daşımış,  on huntinge isə yer zərfliyi funksiyasında 

işlənmişdir. Orta ingilis dili dövründə bu birləşmə məna dəyişikliyinə uğrayır, yəni 

danışıq anında subyektin vəziyyətini bildirən birləşməyə çevrilir. Mənanın bu cür 

dəyişməsi on sözönünün mənasının tədricən itməsinə gətirib çıxarır və nəticədə on 

fonetik baxımdan sadələşməyə başlayır və sonda a- prefiksinə çevrilir ki, bunun da 

nəticəsində bu birləşmə yeni görkəm alır: he is ahunting və bu birləşmə sadə birləş-

mədən qrammatikləşmiş birləşməyə keçir. Bu formaya hətta  müasir dövrdə  ingilis 

danışıq dilində  rast gəlmək olar. 

Nəhayət , a- prefiksi də itir və bunun da nəticəsində tədqiq olunan forma indi 

bizə çox tanış gələn şəklə düşür: he is hunting. Bununla da tam formalaşmış Con-

tinuous zaman forması kimi çıxış etməyə başlayır. Bu proses Yeni ingilis dili döv-

rünün əvvəllərində sona çatmışdır. 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



169

C.Çouser əsərlərində bu zamana az rast gəlinir, məsələn, singynge he was, or 



floytinge, al the day (he was singing, or playing the flute, all day long). 

Bəzi alimlərin fikrincə orta dövrün davamedici zamanı qədim dövrün –ende 

və -inз ifadələrinin birləşməsinin nəticəsindən yaranmışdır (3;203). 

Bitmiş davamedici zaman forması isə orta dövrdə cox az işlənirdi, məsələn; 



We han ben waytinge al this fourtenight- We have been waiting all this 

fortnight.  

Orta ingilis dili dövründə  də felin şəxssiz formalarının da analitik formaları 

yaranmaqda idi. Bu formalara hətta qədim ingilis dilində də rast gəlinir. Bəzən isə 

məlum növdə işlənən məsdər məchul məna ifadə edirdi. Orta ingilis dili dövründə 

artıq mətnlərdə mürəkkəb məsdər və Məchul Məsdərə, Məlum və Məchul formalı 

Bitmiş zaman məsdərinə rast gəlinir. Orta ingilis dili dövründə məchul növün istifa-

dəsinə gəldikdə onu  qeyd edə bilərik ki, məchul növün analitik formaları qədim in-

gilis dilindəki  bēon  (be)  weorðan (become) felləri və  təsirli feli Feli Sifət II-nin 

birləşməsindən yaranmışdı. Artıq orta ingilis dili dövründə  ben + Keçmiş zaman 

Feli Sifəti analitik formaya çevrilmişdi. Məchul növ bütövlükdə əsasən orta dövrdə 

inkişaf etdi. weorÞan  işlənmə dairəsindən çıxdığı üçün məchul növü ifadə etmək 

üçün yeganə köməkçi fel bēn idi. Məsələn; The castel-yate on my right hond, which 

that so wel corven was that never swich another was-the castle gate on my right 

hand, which was so well carved that there never was such another.  

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, erkən orta ingilis dili dövründə Məchul növ 



it-lə başlayan şəxssiz cümlələrdə işlədilirdi. Bu tipli cümlələrə vasitəli və vasitəsiz 

nitqdə rast gəlinirdi. 

Felin məchul forması orta ingilis dili dövründə tam formalaşmışdı. Qədim in-

gilis mətnlərində to be felli birləşmələrə artıq rast gəlinirdi. Bu forma yalnız orta in-

gilis dili dövründə geniş istifadəyə daxil olur. Məlum olduğu kimi, məchul növ 

yalnız təsirli fellərdən  düzəldilə bilər. Beləliklə, indiki zamanın məchul növü  to be 

və əsas felin Feli sifət II modelinə uyğun olaraq yaranırdı, məsələn:  

Is written – yazılır (onu yazırlar), is takeden – götürülür (onu götürürlər) 

Həmin dövrdə  hərəkət bildirən fellərin bitmiş zamanı da tam analoji yolla 

düzəlirdi., məsələn: Is come – gəlib, is gone – gedib. 

Qədim ingilis dilində felin şəkillərinin mənaları sintetik və analitik formaların 

qarşı-qarşıya qoyulması ilə ifadə edilirdi (8; 81). Felin

 

şəkillərinə gəldikdə isə qeyd 



edək ki, qədim ingilis dili dövründə Subjunctive Mood-un yalnız sintetik forması 

mövcud idi. Orta ingilis dili dövründə  və yeni ingilis dili dövründə Subjunctive 

Mood-un analitik formaları yaranmağa başlandı.  Bu dövrdə  sculan, willan 

fellərindən də istifadə edilirdi. Bu fellər indiki və keçmiş zaman formalarında işlə-

nəndə, onların mənası Subjunctive Mood-a bərabər olurdu və bu halda modal fellərə 

xas modallıq çaları da nəzərə çarpırdı, məsələn: 



And slepen wollen til the sonne shyne (and will sleep till the sun shines), 

though it happen me rehercen eft (though I should have to repeat it again), er it 

were day, as was hir wone to do, she was arisen( before it was down, as it was her 

habit of doing, she had arisen). (3;203).   



 Orta ingilis dili dövründə  sholde  və wolde-un leksik mənaları  zəifləmiş  və 

onlar köməkçi fel kimi işlədilməkdə idi. V.Şekspir dövrünə kimi should və would 

Past Subjunctive-in formal göstəricisinə çevrildi və Subjunctive Mood-un yeni 


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



170

analitik forması oldu. Yeni ingilis dili dövründə məna baxımından yeni analitik for-

ma əvvəlki sintetik formadan heç fərqlənmirdi. Bu forma indiki və gələcək zamanı 

ifadə etmək üçün istifadə edilirdi və bir qayda olaraq şərt budaq cümləsində müm-

kün olan hərəkəti bildirmək üçün işlənirdi; 

But if thou wene I be thus syk for drede, it is not so- But if you think I am ill 

for fear, it is not so.   

 Hətta V.Şekspirin dövründə keçmişə aid olan və  həyata keçməsi mümkün 

olmayan hərəkətləri ifadə etmək üçün yeni forma, Subjunctive Mood-un Past Per-

fect forması, meydana çıxdı.  İndiki zamana aid olan qeyri real hərəkət Past 

Subjunctive-lə ifadə olunurdu və indiki zamana aid olan hərəkəti bildirmək üçün 

wolde+infinitive-forması  işlədilirdi.  Əgər hərəkət keçmişə aiddirsə  wolde+perfect 

infinitive-işlədilirdi, məsələn; 

 So that I wiste I sholde you nat greve, I wolde demen that ye tellen sholde a 

tale-If I knew I should not grieve you I would think that you should tell a tale. 

Nere thou our brother, sholdestou nat thryve-If you were not our brother, 

you would not thrive

If it were not to long to here, I wolde han told you fully the manere, how 

wonnen was the regne-If it were not too long to listen, I would have told you fully 

the way the kingdom was conquered. 



 XVI-XVII  əsrə aid mətnlərdə  də biz, məsdərin mürəkkəb formasını yeni 

davamedici və bitmiş davamedici zaman formalarına rast gəlirik.  



... first to correct him for grave Cicero, and not scurrile Plautus 

 whom he confesses to have been reading not long before. 

Feli Sifət I-in analitik formalarının yaranması XV əsrə təsadüf edir. 



The seid Duke of Suffolk being most trostid with you ... 

Artıq XVII əsrdə  Feli Sifət I dörd formada işlədilirdi: bitmiş və davamedici, 

məlum və məchul. 

Cerundun da analitik formaları İntibah dövründə yaranmağa başlandı. Onu da 

qeyd edək ki, Cerundun bu formaları  məsdər və Feli Sifət I-in formaları  təşəkkül 

tapandan sonra yarandı. Cerundun analitik formalarına XVII-XVIII əsrlərə aid 

mətnlərdə rast gəlinir. Məsələn: 

To let him spend his time no more at home, 

Which would be great impeachment to his age 

In having known no travel in his youth.(7; 265-275). 

Müasir ingilis dilində fellərin təsriflənməsində sadələşmə ilə bağlı yeni fel 

formalarının əmələ gəlməsi də baş verirdi: cerund, davamedici zaman analitik for-

ması, köməkçi fel qismində to do-dan təşkil olunmuş digər formalar. 

Orta dövr ingilis dilində feli sifət tez-tez feli isimlə üst-üstə düşürdü. Bu halda 

onlar formaca oxşar olurdu və tədricən feli isimlər felin sintaktik funksiyalarını da 

daşımağa başladı. Nəticədə yeni fel forması – cerund yarandı. Cerund özündə həm 

felin, həm də ismin xüsusiyyətlərini birləşdirirdi.  Məs.: He looked at the writings 



on the wall cümləsində writings cerund, Be careful writing this dictation cümləsin-

də isə writing feli sifətdir. Yeni ingilis dili dövrünün ilkin mərhələsində cerund hələ 

normal şəkildə işlənmirdi. Bəzi hallarda onun qarşısında artikl belə işlədilirdi və bu-

nunla da o, feli isimdən heç fərqlənmirdi. Onların tam fərqlənmə prosesi daha son-

rakı dövrdə baş verdi.  


 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 



171

Ədəbiyyat 



 

1.Abdulrahimov E.H. The ABC of the History of the English Language. Baku, 

2005. 


2.Аракин В.Д. История аиглийского языка. Москва 1985. 

3.Ilyish B. History of the English Language. Leningrad 1973.  

4.Rastorguyeva T.A. History of English. Moscow 1983. 

5.Reznik R.B., Sorokina T.A., Reznik I.B. History of the English Language. 

Moscow 2001. 

6.Грузинская  И.А.,  Черкасская  Е.В.  Грамматика  английского  языка.  М., 

Учпедгиз, 1953. 

7. Расторгуева Т.А. Курс лекций по истории английского языка. Москва, 1969. 

8. Смирницкий А.И. Древнеанглийский язык. М., Изд. лит. на ин. языке, 1955. 

 

M. Tahmazova 



The development of the analytical forms of the verbs in me 

Summary 


 

 In ME appeared first instances of a continuous aspect, consisting of the verb 



be (n) and the first participle. A special future form, which started in OE, becomes 

in ME a regular part of the tense system. Perfect forms are widely used in ME. The 

Subjunctive mood preserved in ME many features it had in OE. It was often used in 

temporal and concessional clauses. The passive voice was very widely developed in 

ME. As the verb weorÞan  disappeared the only auxiliary for the passive was the 

verb bēn.  “ben+Participle II” could express both a state and an action. 

 

М.Тахмазова 



Развитие аналитических глагольных форм в среднеанглийский период 

Резюме 


 

 В  течение  среднего  периода  истории  английского  языка  появляется 

новая система глагольных форм, получивших название форм Continuous. Эти 

формы характеризуются наличием вспомогательного глагола to be и сновного 

глагола в форме на –ing.  

Глагол have и глагол be в сочетании с причастием II смыслового глагола 

приобретают грамматическое значение перфекта. 



Shall, will утратили свои модальные значения и превратились в 

грамматические показатели будущего времени. 



Yüklə 3,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin