Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- Açar sözlər
- gəlirdi. Gəlib
- aldı. Aldı
- SƏİD SƏLMASİNİN PUBLİSİSTİKASI Açar sözlər
|
Filologiya məsələləri – №7, 2013
235 G.Abbasova Questions of category in morphological system Summary
Existence of various morphological categories in language, including grammatical categories is one of accepted issues in linguistics. However, ques- tion of category in language has not been defined properly enough. Grammati- cal, general and special categories are analyzed in this article. Arguable features observed in definition of grammatical category attract attention.
Г.Аббасова Вопрос категории в морфологической системе Резюме
Присутствие различных категорий в языке, включая грамматические ка- тегории одно из принятых вопросов в лингвистике. Однако вопрос категории в языке недостаточно нашел свое точное определение. В этой статье анали- зируются грамматическая, общая и особая категории. Внимание уделяется спорным аспектам, которые наблюдаются в определении грамматической ка- тегории.
Rəyçi: İradə Şəmsizadə filologiya elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №7, 2013
236 NİGAR HACIYEVA XANIM MANAFLI (BDU) nigar40@mail.ru MÜRƏKKƏB CÜMLƏNİN VƏ MƏTNİN EKSPRESSİVLİYİ Açar sözlər: sintaksis, ekspressivlik, emosionallıq, mürəkkəb cümlə, nağıl, mətn Key words: syntax, expressive, emotional, a compound sentence, a fairy tale, the text.
Ключевые слова: синтаксис, экспрессивность, эмоциональнось, сложное пред- ложение, сказка, текст Azərbaycan dilçiliyində mürəkkəb cümlələrin ekspressiv-üslubi keyfiyyətləri çox az öyrənilib. «Azərbaycan dilinin bədii üslubiyyatı» (1970) kitabında da göstə- rilib ki, bu mövzu geniş və dərin tədqiqat tələb edir. Mürəkkəb cümlələrin, xüsusilə tabeli mürəkkəb cümlələrin, üslubi xüsusiyyətlərini tam genişliyi ilə vermək ayrıca bir elmi tədqiqat işidir» (1, s. 343). Azərbaycan nağıllarının dilində mürəkkəb və silsiləli fikirlər çoxdur. Bunlar mürəkkəb quruluşlu cümlələrlə ifadə olunur. «Bədii əsərlərdə mürəkkəb cümləyə müxtəlif şəkildə münasibət göstərilir. Ümumiyyətlə, nağıl dilində təsvir çox olduğu üçün burada mürəkkəb cümləyə, nisbətən, geniş yer ayrılır. Nağıl dilində fikirlər arasında mövcud olan rəngarəng semantik münasibətləri lakonik formada, ardıcıl və sistemli olaraq sıx şəkildə vermək üçün tabesiz mürəkkəb cümlələrdən istifadə edi- lir. Nağıl mətnlərində mürəkkəb cümlə sistemi ,əsasən, təkrar sisteminin, xüsusən sintaktik paralelizmin yüksək tezliyi ilə fərqlənir. Mürəkkəb cümlənin öz ritm xüsu- siyyətləri var ki, bu da sintaktik təkrarın yaratdığı ritmik-melodik keyfiyyətdir. Eks- pressivlik, emosionallıq ifadə edən mürəkkəb cümlə biçimlərinin üslubi-poetik funksiyası həmin cümlələrin qrammatik vəzifəsi ilə üzvü şəkildə vəhdətdədir» (8, s. 147). Nağıl dilində tabesiz mürəkkəb cümlənin standarlaşdırılmış konstruksiyarı iş- lədilir ki, bu ekspressivliyi ilə seçilir. Məs.: 1.Az getdi, çox getdi, iynə yarım yol getdi, bar qalacaya rast gəldi (AN, I c., 290). Ekspressivliyi bu tabesiz mürəkkəb cümlədə yaradan vasitə «iynə yarım yol getdi» - cümlə litotasıdır. Digər bir tərəfdən ekspressivlik cümlənin ritmik-melodik sıralan- masında da meydana çıxır. Nağıl dilində tabeli mürəkkəb cümlənin müxtəlif tipləri işlədilir. Məs.: 1.Padşahın iç-içə qırx otağı varıdı ki, bu otaqlara padşahdan savayı kimsə girə bilməzdi (AN, I c., 288). 2. Otaqlar o qədər böyükdü ki, içərisində bağlar, al-əlvan çiçəklər, meyvələr də var idi (AN, I c., 288). 3.Nə qədər soraq salırsa da, qızdan bir sonraq verən olmur (AN, I c., 290). 4. O saat başa düşdü ki, oğlu aşiq olub, gedəcək (AN, I c., 290). Qarşılaşdırma məqsədilə: Aydınlaşdırma məqsədilə:
Filologiya məsələləri – №7, 2013
237 Səbəb- nəticə məqsədilə: Zaman ardıcıllığı məqsədilə: Nağıllarda üslubi baxımdan –sa,-sə şəkilçili budaq cümlə baş cümlə ilə yerini dəyişir, biri digərinin arasında işlənir, bu zaman qüvvətli ekspressiya meydana çıxır. Sintaktik transformasiya hadisəsi də mürəkkəb cümlələrin ekspressiyasını ar- tırır. Belə ki, sintaktik transformasiyalar nağıl dilində də müəyyən hallarda - əvəzləmə prosesində, tipik dəyişmələrdə, inersiyalarda, ellipsis hadisəsi zamanı özünü göstərir. Mürəkkəb cümlə bizi əhatə edən obyektiv reallığa məxsus daha mürəkkəb bilikləri,obyektiv aləmdəki hadisələr arasında da mürəkkəb əlaqələri əhatə edir. Mürəkkəb cümlə nitq mədəniyyətinin nisbətən sonralar yaranmış yüksək ifadə vasitəsidir.Tədricən hadisələr arasındakı əlaqələr dərk olunduqca, onların ifadə vasitəsi kimi,mürəkkəb cümlələr də yaranıb formalaşmışdır. (7, s. 284) Mürəkkəb cümlələr intensivlik əlamətlərini mətni bağlama cəhətinə görə kəsb edir. Məsələn, ”Simanın” nağılında tamamlıq budaq cümləsi (gördü ki,...) mətni bağlamışdır: “Dəşküvar durub çıxmışdı bağa. Gördü ki, bir sərçə öz balasını dimdiyində götürüb gəldi çarhovuzun üstə. Üç kərəm balasını suya basıb, alıb təzədən dim- diyinə apardı. Dəşküvarın ürəyinin başına od düşüb elə bil alışdı, dedi: mənim də oğlum olaydı... Bu dəmdə Dəşküvarın bağbanı bağı gəzirdi, gördü ki, padşah oturub şarhovu- zun üstə, çox fikirdədi. (“Simanın nağılı”, s.239) Qeyd edək ki, Azərbaycan nağıllarının dilində yarımçıq cümlələr tabeli mürəkkəb cümlə quruluşunda da müşahidə olunur. Dilimizdə mürəkkəb cümlənin struktur semantikasını ilk dəfə geniş plana tədqiq etmiş T.Hacıyev yarımçıq cümlə- nin bu tipini tabeli mürəkkəb cümlənin natamam formalarından biri sayır. Müəllif yazır ki, tədqiqatçıların çoxunda cümlənin yarımçıqlığı isə diqqətdən kənarda qal- mış, halbuki bu forma özünün zəngin struktur semantik xüsusiyyətləəri ilə dilimiz- də geniş işləkliyə malikdir. Tabeli mürəkkəb cümlənin natamam formalarında özün- dən əvvəlki cümlələrdə xatırlatma və asanlıqla yerinə bərpa oluna bilmə təyinatı vardır. Lakin sadə cümləlrdən fərqli olaraq,burada cümlə üzvləri deyil, komponent- lərdən biri - tabeli mürəkkəb cümlənin baş,və yaxud budaq cümlə buraxılır. Bunun səbəbi isə çox sadədir. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə, adətən, budaq cümlə rema ro- lunda çıxış edir. Hər hansı cümlə üçün isə məlumatvermə əsasdır. Ona görə də əv- vəlki cümlədə xatırlanan məlumatın təkrarına ehtiyac qalmadan yalnız yeni məlu- mat verilir. T.M.Hacıyev bu maraqlı fikrini davam etdirərək yazır ki,hə şeydən əv- vəl demək lazımdır ki, tabeli mürəkkəb cümlənin yarımçıq formaları xüsusilə diolo- ji nitqdə özünü göstərir və situasiyadan, bütöv informasiyanın məzmunundan asılı olur. (10, s.155-156) Araşdırma göstərir ki, nağılların dilində işlənmiş və ekspressi- ya yaradan mürəkkəb cümlənin yarımçıq formaları 2 cür meydana çıxır: 1) müsahibin danışığının davamı kimi, yəbni danışıq dili faktı kimı; 2) hər hansı sualın cavabı kimi; Xəbər budaq cümləsi yarımçıq formada: İşlərim elədir ki,.. (“Simanın nağılı”, s.239), məqsədim budur ki,... (yenə orda,.s.238). Tamamlıq budaq cümləsi yarımçıq formada: Yəni demək istəyir ki,.. (“Nəsi və Nəsdərənin nağılı”s.115), onun nəyi qalır ki,..(yenə orda,s.115)
Filologiya məsələləri – №7, 2013
238 Tərzi hərəkət budaq cümləsi: Korlar işığı, gözəlliyi nə cür hiss edirlərsə... (“yenə orada s.116); Şah elə şirin xəyallara dalmışdı ki,.. (“Simanın nağılı”, s.240) Zaman budaq cümləsi yarımçıq formada: O vaxt mən səndən xahiş etmişdim ki,...sözünün dalını gətirə bilmədi. (“İbrahim”, s.157) Kəmiyyət budaq cümləsi yarımçiq formada: Halı o qədər pərişan idi ki, (yenə orada s.158); Həsrətini o qədər çəkmişəm ki,... (yenə orada s.159) Qarşılaşdırma budaq cümləsi: - Sən məni o qədər yandırıb tökürsən ki,... (“Əyyar”, s.144) Bütün bu mürəkkəb yarımçıq cümlə strukturları mətndə ekspressiv boyaların artmasına şərait yaradır. Ən böyük sintaktik vahid olan mətnin ekspressivliyi nağıl mətnlərində aktivliyi ilə seçilir. «Mətn dilçiliyinin ümumi linqvistik əsaslarına istinad edilmədən onun ekspressiv, emosional xüsusiyyətlərini açmaq qeyri-mümkündür» (8, s. 150). Mətn üslubi təhlilin əsası qismində də daha böyük vahid kimi çıxış edir (9, s. 106). «Mətn sintaksisinin özünəməxsusluğunu öyrənmək ilk növbədə poetik sintak- sisin imkanlarını genişləndirir. Mətnin, xüsusən folklor mətnin öyrənilməsi üslubiy- yatın, poetikanın yeni perspektivlərini açır» (8, s. 152). «Zaman keçdikcə bədii əsərin dil xüsusiyyətləri, bədii dilin özünəməxsusluğu mətn səviyyəsində aparılmış təhlil nümunələrində öz adekvat həllini tapmışdır» (8, s. 153) «Bədii fikrin inkişafını izləmək üçün, estetik fikrin yayılma qanunauyğunlu- ğunu müəyyən etmək üçün təhlil olunan bədii mətnin struktur və semantik cəhətləri vəhdətdə götürülür, həmin mətni təşkil edən dil (nitq) vahidləri- fonemlər, leksem- lər, seqmentlər, cümlələr kontekstual baxımdan ardıcıl şəkildə araşdırılır. Bədii mət- nin unikallığ, təkrarsızlığı məhz poetik-üslubi təhlil vasitəsilə reallaşır. Və burada bədii sözün ifadə imkanları, estetik fikrin daxili siqləti mətn miqyasından tədqiq edilir. Forma və məzmun vəhdəti bədii mətnin təhlili üçün əsas stimul kimi özünü göstərir» (8, s. 154). «Nağıl mətnlərindən birinin başlanğıcına diqqət edək: «Biri var idi, biri yox idi, bir padşah var idi». Çox abstrakt (və həm də formula xarakterli) «biri var idi, bi- ri yox idi» sintaqmından sonra «bir padşah var idi» sintaqmı gəlir ki, bütün mətn «bir padşah» adlı şəxsin taleyi ilə başlayır və get-gedə müəyyənləşir (8, s. 184). Ə.Cavadov: «Sintaktik bütöv qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə doğru inki- şaf edir. Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə doğru inkişaf edir. Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün mərkəzində duran cümlə, əsasən, qeyri-müəyyənliyi bildirir. Mərkəzi cümlədən sonra gələn izahedici cümlə- lər qeyri-müəyyənliyi müəyyənliyə çevirir» (5, s. 67). Nağıl mətnləri ekspressiya üçün geniş imkanlar açır. Bu imkanlardan biri mət- nin təşkili mexanizmi, bağlılığı problemidir. Bu problemlə nağıl mətnlərində tez-tez qarşılaşmaq olur. Biz burada iki cür əlaqədən - əlaqə üsulunda bəhs edəcəyik. Bu əlaqə üsulları komponentlər arasında məntiqi-sintaktik əlaqə üsulları kimi tanınır. Tədqiqatçıların göstərdiyi kimi, sintaktik bütövlərin komponentləri bir-biri ilə həmişə eyni üsulla əlaqələnmir. Bu cəhəti mətn üzərində praktik şəkildə yoxlayan dilçilər komponentlər arasında məntiqi rabitəni müxtəlif şəkildə müşahidə etmişlər. İki əlaqə üsulu- zəncirvarı və paralel əlaqələr hamı tərəfindən qəbul edilir. Mətn dilçiliyininin tədqiqyatçılarından Q.Kazımov yazır ki, zəncirvarı əlaqənin əsas
Filologiya məsələləri – №7, 2013
239 xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, əvvəlki cümlənimn reması sonrakının teması kimi çı- xış edir və bu proses sintaktik bütöv kimi davam edir, cümlələr bir zəncirin həlqələ- ri kimi bir-biri ilə bağlanır. Bu prosesdə həlledici rol təkrarların üzərinə düşür. Hətta bəzən əvvəlki cümlənin reması sonrakında tema şəklində olduğu kimi saxlanılır (7, s. 451). Nümunələrə nəzər yetirək: 1)
Əl çəkmədi ki, əl çəkmədi (AN, II, 133). 2)
Ox kamandan çıxıb birbaş sürdü ilanlara tərəf. Sürdü hara dəysə yaxşıdı düz qara ilanın sağ gözündən (AN, II, 135). 3)
(AN, II, 170). 4)
Bəlğ pəhləvan səhər durub Pəri xanımın yanına gəlirdi. Gəlib qalacaya çatdı. Çatan kimi gördü ki. qalaca laybalay açıldı (An, II, 173). 5)
Bir nərə çəkdi. Nərə çəkən kimi, qoşuna qorxu düşüb, üz qoydular qaçmağa (AN, II, 170). 6)
7)
Qoca ilə Səlim düşdülər yola. Yolda qoca Səlimdən soruşdu ki, aşbazlıq bilir, ya yox (AN, II, 178). 8)
Hər ikisi başladılar süpürüşməyə. Süpürüşəndən sonra Kəl Həsən əl atıb qılınca Bəlğ pəhləvannan qılınc davasına başladı (AN, II, 173). 9)
234). 10)
Verən versin, verməz verməsin (AN, III, 66). 11)
yapışdı Rum padşahının oğlunun yaxasından (AN, III, 208). 12)
Ordan, burdan soraqlaşıb öyrəndi ki, bəli, bir belə qutu bura gəlib, içindən də üç qız çıxıb. Bəli, bunu da öyrəndi ki, kiçik qızı padşahın oğlu alıb (AN, III, 116). 13)
Padşah çox intizarda idi ki, Kəl Həsəni görə. Bir də gördü ki, qabağında nə boyda bir adam dayandı, əynində don, ayağında çarıq (AN, III, 166). 14)
Şirzad gördü daha xac yoxdu. Gördü bir qalaca var (AN, III, 108). Birinci cümlədə «əl çəkmədi» frazeologizmi birinci cümlədə «yeni»ni, ikinci cümlədə isə «məlum olan» bildirmiş və ikinci cümlədə temaya çevrilərək onu birinci cümlə ilə əlaqələndirmişdir. İkinci cümlə: «sürdü» sözü birinci cümlədə «yeni»ni, ikinci cümlədə «məlum olan»ı bildirmiş və ikinci cümlədə temaya çavrilərək onu birinci cümlə ilə bağla- mışdır.
Üçüncü cümlə: Şəhər sözü birinci cümlədə yer zərfliyidir - «yeni»ni ifadə edir, ikinci cümlədə bu söz təyin rolunda çıxış edir - «məlum olan»dır. Bu söz ikinci cümlədə temaya çevrilmiş və onu birinci cümlə ilə bağlamışdır. «Formula səciyyəsi daşıyan nağılbaşılar (təkərləmə): «Bir varmış, bir yox- muş» (s. 249). K.Vəliyev formulları 3 prinsip üzrə qruplaşdırır: 1.Sintaqmatik prinsip; (başlanğıc formullar, keçid (medial) formullar; sonluq formulları) 2.Semantik prinsip; (ritual formulları, toy, yas, hədiyyəvermə, mövsüm və s.; döyüş-müharibə formulları, yoladüşmə, vuruş, qələbə, geyim, silah və s. Öygü, dua- alqış formulları, məişət formulları, təbiətə münasibət formulları, yol formulları) Filologiya məsələləri – №7, 2013
240 3. Linqvistik prinsip. (dil vahidləri əsasında yaranan formullar: söz-formula (metafora). Müqayisə-formula, söz birləşməsi formula (bədii təyinlər), cümlə formula, sadə cümlə, tabesiz mürəkkəb cümlə (paratasis) (8, s. 250), tabeli mürəkkəb cümlə (hipotaksis), mətn-formula, dialoq (8, s. 251).
Ədəbiyyat 1.
Allahverdiyeva F. Bədii mətnin formalaşmasında sintaktik əlaqə vasitələri. Bakı: ”Elm və təhsil”, 2011. 2.
3.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, II c., Bakı: «Şərq-Qərb», 2005. 4.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, III c., Bakı: «Şərq-Qərb», 2005. 5.
Cavadov Ə.M. Dil vahidlərinin sırası (Azərbaycan dili materialları əsasında). Doktorluq dissetasiyası, Bakı, 1975 6.
Hüseynov M. Romanın üslub zənginliyi. Bakı, 1990. 7.
Kazımov Q. Seçilmiş əsərləri. V cild, Bakı: Nurlan,2008. 8.
Kazımov İ.B. Oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq cümlə. Namizədlik dissertasiyası, Bakı, 1987. 9.
АКД, Баку, 1987, с. 20-22 10.
Müzəffəroğlu T. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlələrin struktur semantikası. Bakı: Azərnəşr, 2002.
Н.Гаджиева, Х.Манафлы Экспрессивность сложных предложений и текста Резюме
ности сложных предложений мало изучены. Стилистические особенности сложноподчиненных предложений не исследованы. В азербайджанских сказках много сложных и ступечатых мыслей. Они выражаются с помощью предложений со сложной структурой. В языке сказок достаточно много описаний, поэтому здесь сложным предложениям отводит- ся место. В этой статье на фактическом материале из сказок рассмотрены различ- ные типы сложных предложений, синтаксические трансформации, а также вы- разительность текста, являющегося самой крупной единицей синтаксиса.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
241 N.Hajiyeva, Kh.Manafli Expression of compound sentences and the text
Summary
In the Azerbaijan linguistics expressive and stylistic features of compound sentences are a little studied. Stylistic features of compound sentences are not investigated.
In the Azerbaijan fairy tales a lot of difficult and step thoughts. They are expressed by means of offers with difficult structure. In language of fairy tales it is a lot of descriptions, therefore here to compound sentences the place is taken away.
In this article on an actual material from fairy tales various types of compound sentences, syntactic transformations, and also expressiveness of the text which is the largest unit of syntax are considered.
pedaqogika elmləri namizədi, dosent Filologiya məsələləri – №7, 2013
242 ßÄßÁÈÉÉÀÒØÖÍÀÑËÛÃ
HÜSEYN HƏŞİMLİ filologiya üzrə elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi (Naxçıvan Dövlət Universiteti) e-mail: hashimli-h@rambler.ru
Səid Səlmasi (1887-1909) qısa ömür sürsə də, özündən sonra diqqətəlayiq bədii və publisistik irs qoymuşdur. O həm Bakıda nəşr olunan ayrı-ayrı qəzet və jur- nallarda müxtəlif səpkili yazılarını oxuculara çatdırmış, həm də Güney Azərbayca- nın bir sıra mətbuat orqanlarında çıxış etmişdir. İstedadlı qələm sahibinin bəzi bədii əsərləri barədə indiyədək müəyyən elmi fikirlər söylənilsə də, onun publisistikasına, demək olar ki, diqqət yetirilməmiş, bu sahədə yalnız tək-tək qısa mülahizələr üzə çıxmışdır. Bu məqalədə biz S. Səlmasinin ötən əsrin əvvəllərində Bakı mətbuatında işıq üzü görmüş bir sıra publisistik əsərlərini tədqiqata cəlb edəcəyik. Səid Səlmasinin maraq doğuran publisistik əsərlərindən biri ”İran işləri” adla- nır. Həmin məqalə Bakıda çıxan “Tazə həyat” qəzetinin 7 may 1907-ci il tarixli sayında dərc olunmuşdur (3). Bu məqalə o zaman Güney Azərbaycanda əhalinin ağır sosial-iqtisadi durumundan, hüquqsuz vəziyyətindən bəhs edir. Yazının əv- vəlindəki qeyddən anlaşılır ki, S. Səlmasi bu məqaləni Salmas mahalından aldığı məktublar əsasında hazırlamışdır. Buradan həm də o nəticə çıxır ki, həmin vaxt Səid doğulub boya-başa çatdığı Salmas mahalında deyilmiş, çox güman ki, Bakıda imiş. Məqaləni oxuduqca sanki müəllifin sətirlər arxasından boylanan həssas sima- sını görür, onun vətəndaş harayını eşidirik. S. Səlmasi həmvətənlərinin acınacaqlı vəziyyətini konkret faktlar əsasında ürək ağrısı ilə dilə gətirir. Cana doymuş əhali- nin hətta tətilə başladığını da nəzərə çatdırır: “Azərbaycanda aclıq var. Bu həftə al- dığım xüsusi məktublarda Salmas mahalında və Dеyləmqan şəhərində əhalinin tab gətirə bilməyəcəyi bir dərəcədə aclıq olduğunu yazırlar. Buğdanın pudu iki manat bir abbasıya satılır. Salmas mahalı kimi fəqiri-ümumi olan bir ölkədə iki ay buğda bu qiymətdə qalırsa, əhalinin dörddə biri acından öləcəyi mümkündür. Və işin için- də də müqatilələr, hücumlar olacağı Dеyləmqan şəhərində başlayan tətili-ümumidən anlaşılır. Tətil haqqında bizə bеlə yazırlar: “Tətil dəhşətli bir tətil idi. Aclıqdan cə- sarətə gəlmiş ixtilalçılar - kişi-övrət qəmələr, rеvolvеrlərlə (tapançalarla) müsəllə- hən Məşədi Abbasəli Babayеvin еvinə və dükanına hücumlar еtdilər. Ancaq bir şеy еləyə bilmədilər. Yalnız dükanın bir nеçə taxtasını sındırdılar”. Bunun ardınca S. Səlmasi məmləkətdəki bahalığın, qıtlığın, əhalinin aclığa düçar olmasının və nəticədə tətil etməsinin əsas səbəblərini araşdırmağa səy göstə- rir: “Salmas mahalında olan kəndlər ki, əksəri Hacı Məmmədtağının əlindədir və bu kəndlərin dövlətə olan vеrgiləri “Qəllə”dir, yəni еynən buğda vеrməlidirlər... Məsə-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
243 lən, bir kənd min pud buğda dövlətə vеrgi vеrməlidir. Buğdanın pudu da bir manata satılır... Ərbab Təbrizdə hökumət dairələrinə xəbər vеrir. Bir qədər rüşvət-filan vеr- dikdən sonra buğdanın pudunu əlli qəpiyə qət еdir. Nağd pulunu vеrir, sonra kəndə məmurlarına xəbər vеrir ki, burada əhalidən еynən buğdanı cəm еt. Burada yеnə sahibinin birə-iki mənfəəti olur. Əhali qorxudan dərdlərini kimsəyə dеməz. Dеyər- lərsə də zülm-cəbrdən savayı bir şеy görməzlər. Çünki Hacı Məmmədtağı hökumətə söyləyəcək, mən sənə peşin (əvvəlcədən) buğdanın pulunu vеrdim. İndi bunlar istə- yir, mənim buğdamı vеrməsinlər. Artıq iş bitdi. Hacı Məmmədtağı kəndxudaların yanına bir də hökumət qoşulur. Qırmac altında yazıq əkinçilərdən istədiklərini alır- lar. Bu surətlə hökumətin еhtiyat zəxirəsi adına kəndlilərdən aldığı buğda Hacı Məmmədtağının anbarına girir və kənd hasilatının da üçdə biri Məmmədtağıya vеriləsidir. Bunlardan məada (başqa), nə qədər hasil vеrən yеr varsa, hamısı ərbab əlindədir və onların hasilatı anbarlara dolur və sair vasitələrlə rəiyyətdən alınan buğdanı da nəzərə alır. Yəqin dеmək olar, illik hasilatın üç hissəsi Hacı Məmmədta- ğının əlində, dörddə biri rəiyyətin əlində qalır”. Məhsulunun dörddə üç hissəsi əlindən alınan kəndli, özünə qalan cüzi taxıl ilə, sözsüz ki, gələn ilin məhsul yığımınadək cüzi ailəsini dolandıra bilməyəcək. Belə olan halda o, yenə də ərbabdan borc almaq məcburiyyəti ilə üzləşəcək. Mə- qalənin davamında müəllif bu məsələlərə diqqət yetirərək yazır: “Üç-dörd ay sonra ki, tamam buğda rəiyyətin əlindən qurtulur, əhali hamısı kənd sahiblərinin anbarla- rına möhtac olur. Artıq buğdanın qiyməti ərbabların insafına bağlıdır. Nеçə sənələr- dən bəri Azərbaycan ölkəsini aclıq və qıtlıq bəlasına düçar еdən məsələ bundan iba- rətdir və indi də Salmasda başlanılan aclığın və tətilin səbədi budur və Salmasda Hacı Məmmədtağının anbarları Babayеv dеdiyimiz zalımın əlində olduğundan onun üçün ac və səfil qalmış əhali onun qapısına hücum еdir”. Məqalənin sonunda S. Səlmasi dərin kədərlə, qəlb yanğısı ilə ac-yalavac və- ziyyətə düşmüş biçarə kəndlilərə xitab edir, eyni zamanda, sərvət naminə hər vasitə- yə əl atan insafsız ərbabların iş üzünü, laqeydlyini, zalımlığını daha dərin qəzəblə açıb göstərir : “ - Ey biçarə millət, əbəs yеrə o zalımın qapısına yığılmayın! Çünki sizin ah-naləniz, fəryadınız o baxanlara dəhşət vеrən binanın daşlarına, kərpiclərinə təsir еtsə də, onun qəlbinə təsir еdə bilməz. Çün o daşlar ilə - o kərpiclərlə sizin mə- nəvi bir rabitəniz vardır. Çünki onlar sizin ürəyinizin qanı ilə qoyulub. Bəli, o bö- yük binanın tikilməsi minlərcə еvlərin yıxılmasına bais olub…Yazıq millət, o bina- nın içində olan dağ parçası tək buğdaların həvəsi sizi çəkib ora aparmasın. Onlardan sizin nəsibiniz yoxdur. Qayıdın, balalarınızın əlindən tutun! O çırağsız-çörəksiz olan daxmalarınıza girin! Xanimansızlarsınız! Xarabalar bucağına, gülxənlər içinə gеdin!”
Müəllifin kədər dolu ovqatı daha də tündləşir, onun qəlb nalələri son nəticədə mahiyyət etibarı ilə məzlum həmvətənlərini öz hüquqları barədə düşünməyə, lazımi addımlar atmağa yönəldən təsirli vətəndaş harayına çevrilir: “ Acından can vеrin! Sürünün, məhv olun! Bəlkə, Allah-taala onu və onun kimi zalımları yandırsın. Hər halda, onun qapısına cəm olmayın! Ah-nalə еtməyin! Zira o sizin fəryadınızı еşit- dikcə sizə gülür, istehza еdir”. Göründüyü kimi, S. Səlmasi zalımlara yalvarmağı rəva bilmir, kəndlilərə xi- tabən: ”Sürünün, məhv olun!” deməklə əslində onlara öz kölə vəziyyətlərini anlat- maqla mübarizəyə əsləyir.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
244 Vətənpərvər ziyalı Səid Səlmasinin diqqətəlayiq publisistik əsərlərindən biri də “İrana dair. Azərbaycan “padşahları” adlanır. Həmin irihəcmli məqalə Bakıda “İrşad” qəzetinin 13 may və 17 may 1907-ci il tarixli saylarında dərc olunmuşdur Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|