Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
МЯСУД МЯММЯДОВ ВЯФА МЯЛИКОВА АЗЯРБАЙЖАН ВЯ РУС ДИЛЛЯРИНИН БЯЗИ СЮЗЛЯРИНИН ТИПОЛОЪИ ТЯЩЛИЛИ Ачар сюзляр: типолоэийа, yemək, yem, йемишан, getmək, паралелляр. Ключевые слова: типология, есть, пища, бояришник, итди, паралелы. Кей wордс: typology, to eat, feed, hawthorn, to go, parallels.
Диллярин типолоъи тядгигатында вя тяснифатында чарпазлашмыш яламятляр систе- миня ясасланмаг мейли гцввятлянир. Бунун нятижясиндя типолоэийа елминдя бир сыра жяряйанлар мейдана чыхыр. Бу жяряйанлардан бири чох пиллявари типолрэийадыр. Онун да эюркямли нцмайяндяси Америка дилчиси Е.Сепир щесаб олунур. О эюс- тярирди ки, айры-айры, бязян дя яразижя бир-бириндян узаг олан диллярин «бянзяр ин- кишаф истигамяти» мцшащидя едилир. Биз дя мягалямизи беля бир инкишаф истигамяти- ня щяср етмишик. Мялумдар ки, синонимляр вя анонимляр юз сыраларыны алынма сюзлярин щеса- бына даща чох эенишляндирир. Щ.Я.Щясянов гейд едиб ки, «Анонимляр, ясасян ди- лин дахили имканлары щесабына йараныр, лакин башга диллярдян сюзалма иля ялагядар олараг да дилдя анонимляшмя просеси эедя биляр» (1, 45). Мцяллифин икинжи фикри даща доьрудур. О, йазыр: «Алынма сюзляр ясасында мцяййянляшян амоним жярэя- лярин цзвляринин щамысы алынма вя йа бири алынма, о бири ися милли сюз олур». (1, 46). Бу нязяри фикир синонимляря дя аид етмяк олар. Бизим тящлил едяжяйимиз «йе- мяк» вя рус дилиндядяки «есть» сюзляри дя юз милли дилляриндя синонимлик йарадыб- лар. Тякжя рус дилинин «словарь синонимов русского языка. М. 1973-жц ил няш- риндя гейд олунуб: «есть 1. принимать пищу, кушать, жрать, лопать, трескать, рубать (груб.прость). ЫЫ перех: уплетать, уписывать, убирать, уминать (прост); вкушать (уст.книжн) жадно, глотать, поглощать: пожирать (разг) Жидкую пи- щу: хлебать (прост) что-л, вкусное: лакомиться чем//неперех.: закусывать, на- ворачивать (прост): шимать (груб.прост.) постоянно что-л или где-л.: питать- ся, столоваться, кормиться (разг.); трапезовать (уст.); корчиться (уст.прост.); трапезничать (уст.книжн.). Ср. наедаться (2.134). Бурада демяк йериня дцшярди ки, рус дилиндяки «есть» - фелинин индики за- маны (йа) йем – (мян) йейирям вя ямр формасы йеъ формалары Азярбайжан дилля- риндяки сюзлярля паралеллик тяшкил едир. Азярбайжан дилиндя ки, йем – мал-гара цчцн щазырланан азугяйя (гурумуш вя йа тязя бичилмиш ота) дейилир.
рир ки, рус дилиндяки «есть» беля эениш сюз йарадыжылыьына малик дейил. Бирдяки рус дилиндя «есть» - варам мянасында да ишлянилир. Мясялян, Я есть князь – щярф мянада «мян варам» князь; амма Азяр- байжан далиндяки «Йем» цмуми тцрк мяншяли олуб, ашаьыдакы сюзлярин йаран- масына сябябкар олмуш вя кюк сюз олараг дяйишмядян галмышдыр. Мцгайися ет: Йем (йем келдцр – «йемяк эятир» МК-ЫЫЫ 144), Йемяжцк – буьда сахламаг цчцн кичик бир кися (мешок), йемяк (етноним)-кыпжак тцркляринин етник бир ады: Filologiya məsələləri – №7, 2013
216 ертиш суви йемяэи-иртиш чайынын сащилиндя йемяйи… онларда мющкям цряк вар. (бах МК 1325). Йемят – тясдиг мянасында (щя, беля), Йемыр – сындырмаг, даьыт- маг (МК ЫЫЫ 8); Йемурыл < йемир -: бу аьыз йемирилип терин йер болмыш ерцр – «бу кечид даьылыб вя дярин йарыг йарадыб» (Сур 602.14); Йемиш (< йе – «есть» + миш = йемиш) 1. бостан биткиси: йемиш пышды-йемиш йетишди (МК ЫЫ 12); Йемишлян – мящсул вермяк, мейвя иля долдурмаг: йыьаж йемишлянди – аьаж мейвя верди (МК ЫЫЫ 114); Йемишлик – баь: галты йаны йемишлик ев барг йаратырса – «буна охшар нежя баь вя йа баьча йарадырлар» (М1.14.9); Йемишсиз – мейвясиз, барсыз: угушсуз киши ол йемишсиз йыьаж – «аьлын итирян инсан барсыз аьажа бянзяйир» (ГБЩ 91,10); Йемлян – йемлян (ГБЩ 91,20); Йемшян – битки ады, мейвясиндян истифадя едирляр (МК ЫЫЫ 37). Йемцр – даьытмаг: бу сув ол йыьажыь йемцрьян – «Бу су аьажа гя- дяр даьытды». (МК ЫЫЫ 54) вя с. Рус дилиня эялдикдя, эюряжяйик ки, Азярбайжан вя башга тцрк дилляриндя йем вя ондан тюрянянляр йухарыда йаздыьымыз гядяр эениш дейил. Доьрудур, мя- на паралелляриня раст эялмяк олур. Буну яйани шякилдя эюстяряк: Ест.ем, ешь, ест, едим, едите, едйат. (йейирям, йе, о йейир, йейирик, йейирсиз, йейирляр); ел, ела, ешь (йеди, гадын йеди, йе) вя есть – 3-жц шяхсин тяки, фелин индики заманы – олмаг мя- насында ишлянир. Бу сюзлярин щяр ики вариантларыны С.С.Оъеговун «Словар русского йазыка» ясяриндян олдуьу тякин вермякля бязи изащатлара даща эениш йер вермяк зяминини йарадыр: 1. Есть, ем, ешь, ест, едим, едите, едят; ел, ела, ешь; не- сов.1 кого-что. Принимать пишу, употреблять в пишу. Есть яблоко. Есть с удовольствием. Есть глазами кого-н. (перен.: не отрываясь, пристально смотреть на кого-н.; разг.шутл.). Есть просит (о дырявой обуви, нуждающей- ся в починке; разг.шутл.). С чем это едят? (перен.: что это такое?; разг.- шутл.).
2. (1 и 2 л. не употр.), что. Разрушать химически. Ржавчина ест железо. 3. (1 и 2 л. неупотр.), что. Причинять жгучую боль чему-н. Дым есть глаза. 4. перен, кого (что). Попрекать, бранить (прост). ЫЫ сов. поесть, - ем, - ешь (к 1 знач: принять пишу) и съесть, съем, съешь; съеденный (к 1,2 и 4 знач). Съел? (злора дный вопрос в знач: получил? – о чем-н. неприятном; прост). ЫЫ суш. еда – ы, ж. (к 1 знач). Во время еды – то же, что пища (вкусная еда; пита- тельная еда). Бу сюзцн етимолоэийасыны рус алимляри беля йазыблар: «Есть (ку- шать). Обше слов. индоевр. характера (ср.др.-прусск. ист - «есть», др.-инд. атти «есть» лат. едо – «ет», готск. итан – «есть», нем. ессен. и. т.д.) (12, 139). 2. Есть 1. 3. л. ед. ч. наст. в р. от «быть», а также употр. в знач. других лиц наст. вр. от «быть» вследствие утраты старинных форм спряжения: ем, еси и т. п. что есть истина? Диалектический материализм есть мировоззрение марксистско-ле- нинской партии. 2. Существует, имеется. Есть надежда. Есть что рассказать. Что есть силы (изо всех сил). Есть такое дело! (прост.) – 1) употр. в знач. Лад- но, хорошо, будет исполнено; 2) употр. в знач. да, действительно, ты прав. С дружками погулял? – Есть такое дело! И есть (прост. – действительно в самом деле в реплике, при повторении упоминавшегося слова) – Ты чудак! – Чудак и есть. Есть, межд. – ответ подчиненного (в армии, флоте), обозначающий, что команда и принята к исполнению (4, 173). Бурадажа мцгаися едяк: ходить – хожу, ходишь.: несов. (йеня тясирсиз фелдир) – то же, что идти. Бундан ялавя, рус дилиндя бу сюзляря йахын мянада ишлянян ехать-еду, едишь (атла, гатарла Filologiya məsələləri – №7, 2013
217 ярявя иля эетмяк мяналарында ишлянилир). Йухарыда эюстярилмиш рус дилиндян иди, амма тцрк дилляриня эярдиш етдикдя бир даща бу сюзлярин гядимлийя, ибтидаи (йеня пратцрк) диля эятириб чыхарыр. Бу мянзяря етимолоъи лцьятлярдя дя юз эениш изащыны тапмышдыр. Мясялян, ем-тцрк, тцр, к.тат, кар, кум, каб/бал, кир, каз, ног, кар, кал, уз, уйг, алт, хак, салбин шивясиндя ем кондак. шивясиндя ем, тув, йак вя с. дил вя шивялярдя йер тутуб. Доьрудур, ем тамда олмаса фонетик вариантларла (ем, ям, йем, иям, юм, цм) вя щятта чуваш дилиндя яп формасында горунуб сах- ланылмышдыр. Алтай тцрклярин дилиндя йем + ит + тц- «йем иля долу олан отлаг» - мянасында ишлянир. (12, 181). Г.Вамбери бурада сюзцн кюкцнц ам, ан, ен «ана», «анамын дюшц» фор- маларыны вермякля еммяк, иммяк – «яммяк», ана, ене, «ана», меме-дюш сюзля- ри иля бир сырайа дахил едир. Мцгайися ет: фин. име – «яммяк», тцрк дилляриндя ем – еляжя дя монг. дилиндя емкц, цмкц «удмаг», сол. ими «ичмяк», баргуз. ум, маниур омы бцтцн бунларын ян эениш формасы ашаьыдакылардан ибарятдир. 1. Исми фелляр вя йа фелдян г/-к аффикси щесабына йаранан исимляр: емиг/емик кааь – «га- дын дюшц», «соска», «дюш». 2. Исимдян йаранан йени формалар. Бунларда –
гядим формасы ен/ен цнсцрцдцр вя бу форма да жуваш дилиндя фел тякин йашамаг- дадыр. Бу фел анка (ан-ка) – «язиййят», «дарыхмаг», «щясрят» формасындадыр. Буна йахын форма казах дилиндяки ен+бек, еляжя дя ембек ногай дилиндя юзцнц эюстярир. Сонунжу компонент бек фонетик модификасийа олунан мак-дан йаран- мышдыр вя буда ки, инфинитив, йяни мясдяр эюстярижисидир. Беляликля мцгайисялярдян мялум олур ки, емек/емгек; енмек вя с. айрылан елементляр ем, ен, им, ен вя с. щям исим вя щям дя фел ола билирляр. (5.276). Бун- лар гядим диалект фяргляридир. Беля ки, тцрк дилляри арасында юзцнц эюстярян сяс паралелляриндян бири дя Рамстендт-Пеллио гануну иля изащ олунан O/н/нщ/ф/щ му- вазилийидир. Щямин гануна эюря, прадилдяки н самити айры-айры диллярдя мцхтялиф рефлексляр вермишдир (6.122). Гейд етмялийик ки, «етимолоъи тящлилдя праформанын мцяййянляшдирилмяси методларындан бири йува цсулудур» (Ф.А.Жялилов), юзц дя дилчилик тядгигатында ян важиб Йува цсулудур. Демялийям ки, цсул метод дейил. Метод цсулларын йыьымдан, жяминдян йаранмышдыр. Ф.Жялилов йериндяжя йазыб: Морфонолоъи реконструксийайа эятириб чыхаран йува цсулу иля бярпа йолунда бир нечя шяртя ямял олунмалыдыр. Бу шяртлярдян ян ясасы морфолоъи, морфонолоъи вя фонетик юлчцлярин эюзлянилмясидир вя ейни йувайа аид едилян сюзлярин семантикасынын нязяря алынмасыдыр (6.133). Йухарыда дедикляримизя ялавя олараг конкрет мисалларла бир дя сцбут етмялийик вя демялийик, яэяр щяр щансы бир дилдя йени мяна вя йа йахын мяна дашыйан мцхтялиф кюклц сюзляр ишлянирся, онда бу сюзлярин бири дилин юзцнямяхсус сюзц олур, галанлары тарихян башга диллярдян эялмя сюзлярдир вя бу сюзлярин щесабына семантик мяна сыралары йараныр вя чохалыр. Мялумдур ки, рус дилиндя тцрк мяншяли сюзляр чохдур. Мараглы орасындадыр ки, бу хцсусиййят рус дилиндя феллярдя юзцнц даща чох эюстярир. Илкин арашдырма- лар буну там сцбут едир. Азярбайжан вя рус дилляри мцхтялиф дил аиляйя (илтисад вя фелектив) мянсуб олмаларына бахмайараг, типолоъи тящлил эюстярир ки, Азярбайжан дилиндя алына фел Filologiya məsələləri – №7, 2013
218 йохдур. Биржя бу мисаллары артырмагла юз тясдигини там тапа биляр. Мясялян рус дилиндя идти-эетмяк; терйат; терйатсйа- итмяк, йяни йох олмаг, итмяк; эюздян ит- мяк; эетмяк вя еляжя дя ходит-хоъу, ходиш.: несов (йяни тясирсиз). Мяналары: 1. то ъе, что идти вя бир дя ехат – (еду, едиш) – двигатсйа куда-н. при помош; какин-н. Средств. Передвиъенийа и т.д.). Бу мисаллардан ялавя, рус дилиндя острый – ити, ос- трйак – кясэин данышан адам вя с. Эюрцндцйц кими рус дилиндя идти – тясирсиз фел тцрк мяншялидир. Беля ки, бус юз рус дилиндя мцхтялиф мяналарда ишлянир: 1. Идти вперёд – иряли эетмяк; идти пешком – пийада эетмяк, идти в
– йарадан ган ахыр; вода идёт по капле – су дамжы-дамжы эялир вя с. мяналарда ишлянилир. Бу мисаллардан беля нятижяйя эялмяк олар ки, ру сдилиндяки идти > < итди вя азярб. ит, цмумян итмяк – терятся, исчезнуть – «йох олмаг, итмяк»; «эюздян итмяк»; эетмяк; итил – пошел, ит – собака, йох ол; эет, ет – делать, эет – уходи, ити – острый, быстро: дик/тик – высота, щит > дикдир – бугор, тикан – колючка, тир – быстро; бревнья, тий > тийя «дящря», «кясижи» вя рус дилиндяки ит+ти (тцрк диллярин- дя ити парча, йяни ити дямир парчайы) вя йа ид+ти ейни мяншяли кюк сюзляридир вя семантик эенишлийи тцрк дилляриндя даща чох эюзя чарпыр. Итмяк фели йетмяк фелин- дян даща чох итидир, сцрятлидир вя она эюрядир ки, ити вя ит+ил – «йох ол», рус дили- нин изчезай фели иля мяна вя кюк йахынлыьы вар. Из/ис < и (д)з+чез – «йох ол изин галмасын», ит сяни эюрмясинляр, итил > < ит из галмасын вя с. Бунларын морфонолоъи вя еляжя дя, даща эениш ностратик тящлилляри эюстярир ки, бу паралеллярин илкин юзяйи тцрк дилляри олмушдур. Бу мясяляйя бир аз йер версяк йахшыдыр. Беля ки, Мащмуд Кашгары эюстярир ки, «дз» жумул, йаьма, тохси, гыпчаг, йабагу, татар, гай вя огузларда «й» щярифиня чеврилмяси гануни бир щалдыр. Корефей Азярбайжан алими Я.Дямирчизадя йазыб ки, М.Кашьари бурада беля бир гейд дя вермишдир ки, «дз» жиэил вя диэяр тцрклярдя, бязян дя гыпчаг, йамак, сувар, бульар вя бук ими бир сыра Русийадан Рума гядяр узанан яразидя (олан гябилялярин дилляриндя) «з» ся- синя чеврилир (11,59). Билмялийик ки, дилимизин инкишаф тарихи чох гядимдир. Бу дил бир сыра гощум вя гейри гощум диллярля тамасда олмушдур вя беляликля зянэин дилчилик лабара- торийасыны йаратмышдыр. Азярбайжан тцрк халгларынын мяркязи жоьрафи реэиону олмуш вя бу жяннят- мякана ахыб эялян халглар юз дил фактлары иля эялмиш вя онларын дили вя дил хцсусий- йятляри оьуз дилинин тясивириндян яримишдир. Чцнкц оьуз дили тарихян щаким дил олмушдур. Еляжя дя гоншу Славйан вя Иран халглары да тцрк дилляриндян гядярин- жя сюз алмышлар. Демялийям, яэяр дилимиздя ХЫХ-ХХ ясрлярдя башга диллярдян сюз кечмя просеси мцшащидя олунурса, бундан даща гядим дювцрлярдя тцрк мяншяли (тянэя-денги, тавар, алтын, кофта, калбаса гол < (иля) баш, сивируга, бюлэя,
тцрк дилляринин юзцнямяхсус архаик сюзляри Славйан вя Иран дилляриндя актив сюз кими ишлянмякдядир.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
219 Ядябиййат
1. Щ.Я.Щясянов. Мцасир Азярбайжан дилинин лексикасы, Бакы 1988. 2. З.Е.Александровна. Словарь синонимов русского языка. М., 1973. 3. Древнетюркский словарь. Л., 1969. 4. С.У.Ожегов. Словарь русского языка М., 1978. 5. Этимологический словарь тюркских языков М., 1974. 6. Ф.А.Жялилов. Азярбайжан дилинин морфонолоэийасы. Бакы-1988. 7. Афят Гурбанов. Цмуми дилчилик. Бакы-2004, ЫЫ щисся. 8. Проблема общности алтайских языков. Л., 1971. 9. В.Д.Аракин. Сравнительная Типология английского и русского языков. Л., 1979. 10. Русжа-Азярбайжанжа лцьят. Бакы-1971. 11. О.Т.Молчанова. Топонимический словарь горного алтая. Алтай-1979. 12. Краткий этимологический словарь русского языка. М., 1971.
Масуд Мамедов Вафа Маликова Некоторые типологические анализы Азербайджанских и русских слов Резюме
гического аспекта. В данной статье рассматриваются слова двух не родст- венных языков, т.е. Азербайджанского и русского. В этих языках бытуют такие параллели, типа как есть, ем, ешь, итди/идти и др., которые трудно оп- ределяются их происхождения. При ностротическом анализе выяснились, что эти слова тюркского происхождения.
Масуд Мамедов Вафа Меликова Соме тйполоэижал аналйсис оф азербаиъан анд руссиан wордс Суммарй
Михинэ анд жроссинэ оф ланэуаэес ис поссибле то спежитй бй тще щелп оф тйполоэижал аспежт. Ин тщис артижле wе интродужед тще wордс оф 2 унрелатед ланэуаэес; оф азербаиъан анд руссиан. Ин тщис ланэуаэес ехистс сужщ параллелс ас есть, ем, еть, итди-идти анд отщерс, wщижщ ориэин ис диффижулт то гуалитй. Ин ностротическом аналйсе wе фоунд оут, тщат тщесе wордс оф Туркисщ ориэин.
Ряйчи: Кюнцл Дянзийева филолоэийа елмляри намизяди
Filologiya məsələləri – №7, 2013
220
ADİU dilber@mail.ru
TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ Açar sözlər: Xarici dil, dialoq, idiomatik sözlər, mübtəda, obyekt, xarici dil, ünsiyyət vasitəsi, dilin lügət tərkibi. Key words: Foreign language, dialogue, idiomatic words, subject, object. Ключевые слова: Иностранный язык, диалог, идиоматические слова, подлежащее, объект.
Məqalədə xarici dillərin ünsiyyət vasitəsi kimi müasir dövrdə rolundan bəhs olunur. Burada dil, ünsiyyət, nitq məsələlərindən və ünsiyyət vasitələrindən söhbət açılır. Müasir dövrdə xarici dillərin üstünlüyündən və onların nə məqsədlə işlənmə- sindən bəhs olunur. Xarici dillərdən istifadə edərək onlar vasitəsilə bir çox məlumatlar əldə etmək olar və həmçinin, dünya görüşünün istifadəsində xarici dillərin rolu danılmazdır. Dil nədir? Dil insanlar arasında başlıca ünsiyyət vasitəsidir. Bu, onun ictimai və ümumxalq xarakteri daşıması, xalqın tarixilə sıx sürətdə bağlı olması ilə əlaqə- dardır. Bir an belə cəmiyyəti dilsiz təsəvvür etmək olmaz. Çünki dil vasitəsi ilə insanlar öz fəaliyyət dairəsini səhmana salır, gündəlik tələbatla əlaqədar öz fikir və mülahizələrini bir-birinə söyləyir, istehsalatda, məişət- də, adət-ənənələrində yeni yaranan fəlsəfi-estetik mülahizələri, elmi-texniki kəşfləri bir-birinə və nəsildən-nəslə çatdırır. İnsanlar arasında vahid dil olmasaydı onlar cə- miyyət halında da birləşə bilməzdilər. Deməli, insan cəmiyyətinin təşəkkülü də bilə- vasitə dilin ünsiyyət vasitəsi kimi yaranması ilə bağlı olmuşdur. Ünsiyyət nədir? Ünsiyyət sözü ərəb sözü olub (elif, nun, sin) əlaqə qurma, fi- kir-məlumat mübadiləsi, obyekt və subyekt arasında rabitə və s. mənalarına uyğun gəlir. Eyni kökdən olan “İnsan” sözüylə əlaqəli şəkildə desək insanların ehtiyac- larından və ya tələbatından irəli gələrək insanların bir-birilə yaxınlaşması, münasi- bət qurması, tanıması və öz məqsədlərinə çatmaq üçün öz həyatlarını daha da ma- raqlı etmək istəyi kimi məna vermək olar. Nitq – insanların ünsiyyət qurmaq məqsədilə istifadə olunan bir prosesdir. Dil və nitq bir-birilə möhkəm bağlıdırlar və bu bağlılıq onu göstərir ki, dil ünsiyyət za- manı və insanlar danışdıqları vaxt mövcud olur. İngilis dili də beynəlxalq dil olub, hal hazırda mühüm ünsiyyət vasitəsi kimi böyük rol oynayır. İngilis dilində ünsiyyət vasitələrinə kömək edən vasitələrdən biri də idimlar- dır. Hər bir dil üçün əsas material sözdür və dil öyrənmək istəyən hər kəs gündəlik olaraq yeni söz və söz birləşmələri öyrənir. Həmin söz birləşmələrinin tərkibində idiomlar xüsusi yer tutur. İngilis dili idiom və idiomatik birləşmələrlə zəngin dildir. İdiomlara bütün üslublarda rast gəl- mək mümkündür: yazıda, danışıqda, bədii ədəbiyyatda və s. Filologiya məsələləri – №7, 2013
221 Hətta qəzetlər belə idiomatik ifadələrlə zəngindir. İngilis dili idiomatik birləşmələrlə zəngin bir dildir. İdiomları təşkil edən sözlər bir yerdə öz əvvəlki mənalarını itirir və birləşmə tərkibində yeni məna çalarlığı yaradır. Məsələn: I could eat a horse. Dəhşətli dərəcədə acam. Money doesn’t grow on trees. Pulun qədrini bilmək lazımdır. We are all at six and sevens. Biz çaş-baş qalmışıq. I got there in the nick of time. Mən ora ən son anda çatdım. İdiomları təşkil edən sözlərin çoxu məcazi məna daşıyır. Müasur ingilis dilin- də sözlərin həqiqi mənalarına nisbətən, məcazi mənalarından daha çox istifadə olu- nur. Məsələn : “to each” feli həqiqi mənadan daha çox məcazi mənada işlədilir. Mi- sallara nəzər salaq. Həqiqi məna: I have been fishing, but caught absolutely nothing! Məcazi məna: 1.
Yesterday I caught the bus. 2.
Try to catch his eyes. 3.
You’ll catch your death of cold. 4.
Wait while I catch my breath. Get sth off your chest – to talk about sth that has been worrying you for a long time so that you feel anxious – dərdini bölüşmək, ürəyini boşaltmaq, yüngülləşmək. Talk about it! It might help to get it off your chest. Put your foot in sth – to speak carelessly and rudely; hurt one’s feelings without intending to – ehtiyatsızlıq etmək, səhv etmək, yaraya duz səpmək. Shoot your mouth off ( about sth) – to give opinions without knowing all the facts, talk as if you know everything – ağız dolusu danışmaq, özünü öymək, təriflə- mək. Jump down sb’s throat – (informal) to suddenly become very angry at someone scold severely or angrily – qəfildən kiməsə hirslənmək, danlamaq, acıqlanmaq, bir kəsi dəng etmək. Azərbaycan dilində olduğu kimi İngilis dilində də söz sırası ünsiyyətin yaranmasında əsas amillərdən biri sayılır. Azərbaycan dilində ilk olaraq mübtəda, sonda isə xəbər gəlir, ikinci dərəcəli üzvlər isə mübtəda ilə xəbər arasında olur. Məsələn: İnsanlar hər məntəqədə artıq səs verəcək seçiciləri gözləyirdilər. İngilis dilində bunun əksi olaraq ilk öncə mübtəda, ondan sonra xəbər daha sonra isə ikinci dərəcəli üzvlər gəlir. Məsələn: John hurried past us without stopping. Dialoqlar və monoloqlar da ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur. Dialoqlar şifahi dildə üstünlük təşkil etdiyi halda, monoloqların yazılı ədəbiy- yatda daha çox üstünlüyü var. Dialoqlarda şərhçi tələb edir, ancaq monloqlarda şərhçi tələb etmir, çünki fərdin özü şərhçi olur. Bu gün ingilis dilinin yayılma coğrafiyasına nəzər salsaq görərik ki, bu dil təxminən dünyanın bütün əraziləərini əhatə edir. Avropada ingilis dili bir nömrəli ünsiyyət vasitəsi olmaqla sadəcə dövlət dili statusu daşıdığı ölkələrin yox, həmçinin digər ölkələrin (Fransa, Portuqaliya, İtaliya, İspanya, İsveç, Norveç və s.) xalqları
Filologiya məsələləri – №7, 2013
222 tərəfindən danışılır. İngilis dili nəyinki Avropada, hətta İngiltərə daxilində müxtəlif dialektlərə bölünür. Ancaq ədəbi dil kimi İngiltərənin London dialekti qəbul olunmuş variant (Received Pronunciation) hesab olunur. Hər hansı bir dilin beynəlxalq dil olması təsadüfi hal deyil. Buradan bu kimi məsələlər meydana çıxır: Necə oldu ki, ingilis dili beynəlxalq dilə çevrildi? Onun beynəlxalq dil olmasını şərtləndirən başlıca amil nədir? Bu məsələlərin həllinə iki aspektdən yanaşa bilərik: tarixi və sosial aspektlərdən. Tarixi cəhətdən ingilis dilinin qloballaşması prosesi birmənalı şəkildə bu cür izah edilə bilər: Engels və Sakson tayfalarının danışdığı Qərbi-German (West-Ger- manic) dialektindən törəyən ingilis dili Anglo-Sakson krallığı vasitəsilə Şotlandiya- nın cənubi-şərqinə yayılmışdır. Daha sonra Birləşmiş Krallığın kolonial rejimində ingilis dili Britaniya İmpe- ratorluğunun (British Empire) koloniyalarında ümumişlək dilə çevrilmişdir. Yeni meydana gəlmiş xalqlar da siyasi çətinliklərdən yaxa qurtarmaqçün ingilis dilində danışmağa başlamışlar. Nəhayət Britaniya İmperatorluğunun yüksəlişi nəticəsində bu dil Şimali-Ame- rika, Hindistan, Afrika, Avstraliya və bir çox regionlarda yayılmışdır. Birləşmiş Ştatların XX əsrin ortalarından başlayan hegemonluğu da ingilis dilinin dünyada ge- niş yayılmasını sürətləndirmişdir. Amerikaya ingilis dili XVII əsrdə gəlmişdi. Şimali Amerikaya gəlmiş ingilis dili, Britaniya Koloniyaları (British Colonies) vasitəsilə gəlmişdi. Ümumiyyətlə ingilis dili tarixən Engels və Saksonların, Normanların, Danimarkların, Norveç Vikinglərinin təsiri altına düşərək bugünkü vəziyyətini almışdır. Sosial aspektə gəldikdə isə ingilis dilinin dünyəviləşməsini şərtləndirən başlı- ca amillərin tapılmasında fikir ayrılığı meydana gəlir. Bəzi alimlərin fikrincə dilin ümumi lingivistik imkanları onun beynəlxalq dil olmasının başlıca səbəbidir. Mə- sələn: İngilis dilli ölkələri inner, outer və expanding (hərfi tərcümədə daxili, xarici, genişlənmiş) olmaqla üç qrupa ayıran hind alimi Braj Kaçrunun fikrincə, ingilis dilinin zəngin lüğət fondu, sözlərdəki geniş sinonimlik imkanları, fonetik cəhətdən səlis və axıcı bir dil olması bu dilin bir çox xalqlarda maraq doğurmasına və asanlıqla mənimsənilməsinə gətirib çıxarmışdır. İngilis yazıçısı Robert McCrum isə özünün “The english story” (İngilis dili hekayəsi) əsərində ingilis dilinə tarix boyu və indi də digər dillərdən çoxsaylı sözlə- rin daxil olduğunu vurğulayır. Yazıçı ingilis dilindəki çoxsaylı alınma sözlərin bu dilin dünyəvi dil hesab edilməsinin əsas səbəbi kimi göstərir. İkinci qrup alimlər isə ingilis dilinin dünyaya diffuziyasının əsas səbəbini bu dildə danışan dünya ölkələrinin müasir sosial-ictimai həyatdakı hegemonluğu ilə izah edir. Belə ki, ingilis dilinin dünyaya diffuziyasının toxunan alman dilçisi Professor Ulrich. Ammon, özünün “English as a Language of Science” (İngilis dili Elm Dili Kimi) əsərində yazır ki; “bir ölkədə texnika və biznesin dominantlığı o öl- kənin dilinin qlobal bir dilə çevrilməsinə imkan yaradır”. Bu mövzuyla bağlı Ammonun fikirlərini dəstəkləyən dilçi alim Deyvid Kristal isə özünün “English as a global language” (İngilis dili Qlobal kimi) əsərində bir çox Filologiya məsələləri – №7, 2013
223 sənaye yeniliklərinin məhz Amerika və İngiltərənin adı ilə bağlı olduğunu vurğula- maq bu yeniliklərlə tanış olmaq istəyən hər bir kəsin ingilis dili öyrənməsinin vacib olduğunu qeyd edir. Alim beləliklə dilin kim tərəfindən danışılmasının böyük əhəmiyyətini vurğulayır. Hazırda dünyadakı 6 milyard insandan təxminən 350 milyonu ingilis dilində danışır. Dünyada elmi və texnoloji informasiyaların təxminən 85% i ingilis dilində ötürülür və ən böyük dünya qlobal informasiya şəbəkəsi olan “İnternet”də də ingilis dili aparıcı dildir.
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|