Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- YENİ POETİK KONFLİKTİN RƏMZİ İFADƏSİ Açar sözlər
- CÜMHURiYYƏT DÖVRÜ POEZİYASINDA AZƏRBAYCANÇILIQ İDEALLARI Açar sözlər
|
Yaxşıdır
Ay ağalar, qulaq asın dərdimə, Hər sözün erkəyi, sağı yaxşıdır. Həştərxan dönsədə, İrəm bağına, Şamaxının toz - torpağı yaxşıdır.
Bir nainsaf soldurubdu gülümü, Yandırıban çölə töküb külümü, Gecə - gündüz gözləyirəm ölümü, Belə dostdan kəfən yağı yaxşıdır.
"Dinmə" deyib bağlayıbdır dilimi, Sındırıbdır qələm tutan əlimi, Dal eyləyib əlif olan belimi, Belə gündən yesəm ağı yaxşıdır.
Nayıb bu sözləri deyər acıdan, Bir kəsim yox gələ, qardaş-bacıdan, Vədə xilaf, bimürvəz Hacıdan. Mütrib Əli, ləvənd Tağı yaxşıdır.
Bayatılar Əzizim qarlı dağlar, Başı qubarlı dağlar, Bülbülə məkan idi Alıbdır sarı dağlar.
Hər sözü bənd elədim. Quzu kimi mələdim Qanmazın dərdin çəkdim, Kökəldi, vərəmlədim.
Mətləb fələk yazandı, Nə gəlsə, qəzadandır, Filologiya məsələləri – №7, 2013
310 Aya, günə bənd oldum, Bilmədim, aldadandır.
Gözəllərin tacıyam, Saf məhəbbət acıyam, Nə mal, nə zər istərəm, Vəfanın möhtacıyam
Çobanam qoyuna mən, Dözərəm oyuna mən, Ölü olsam dirilləm. Girsəydim qoynuna mən.
Gül çiçəklər solmasa, Bülbül batarmı yasa, İnsan yüz il yaşardı, Dərdi-səri olmasa.
Ağladan dərdi məni O, dərd əritdi məni, Bu həyat quzu kimi. Qovurub əritdi məni.
Əzizim dəli qoyun, Ovşara gəli qoyun, Dərd məni bənd eləyib Adımı dəli qoyun.
Naşısan, püxtələş sən, Qaynayıb aşa düş sən, Ayağına sürünnəm Sən məni başa düşsən.
Ədəbiyyat 1. Abbasov. İ. "Müqəddimə, Azərbaycan aşıqları və el şairləri, (s. B. 1983) 2. Azərbaycanın aşıq və şair qadınları .( Tərtib edən, Ə. Cəfərzadə). Bakı,1991 3. Azərbaycan aşıqları və el şairləri, I cild. Bakı, 1984 4. Şirvanın el şairləri (top. tərtib edən T.Qəni) Bakı, 2007
Ш.Хаквердиева Народная поэтесса Найиб Ширвани Резюме
В этой статье впервые говориться о жизни и творчестве, а также о перио- де творчества провинциальной поэтессы Найиб Ширвани, о тематике ее сти-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
311 хотворений, о стилистических особенностях. Впервые показываются при- меры творчества поэтессы, которые состоят из одной гошмы и девять баяты.
SH.Hakverdieva Popular poetess Nayib Shirvani Summary
This article first time be spoken about the life and work as well as the period of creativity provincial poetess Nayib Shirvani, about the subject her poems, also about the stylistic features. For the first time are shown examples of creativity poetess, which consist of one goshma and nine bayati.
Rəyçi: Elxan Məmmədli filologiya elmləri namizədi Filologiya məsələləri – №7, 2013
312 YAŞAR QASIMOV Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu yashargasimov@mail.ru
“Erkin Vahidov, Fikrət Qoca, altmışıncılar. Ключевые слова: «Дрессировшик», «Мечта тигра», символический образ, семантика образа, Эркин Вахидов, Фикрат Годжа, шестидесятники Key words: “Trainer”, “The Dream of a tiger”, symbolic image, semantics of image, Erkin Vahidov, Fikrat Goja, the poets of the sixties.
Hər bir dövr poeziyasının təkrarsızlığını təyin edən mühüm xüsusiyyətlər mövcuddur. Bu özünəməxsus cəhətlər əksərən lirik qəhrəman və bədii ideal kimi mühüm estetik kateqoriyaların mahiyyətində əks edir. Təbii ki, hər bir qəhrəman və ideal isə özünü bədii konflikt və ifadə vasitələri kontekstində nümayiş etdirir. De- məli, konkret bir dövr poeziyasının qayəvi-fəlsəfi əsasları və estetik pafosunu bədii konflikt və inikas üsulunun xarakterinə əsasən müəyyən etmək olar. 60-cı illər şairlər nəslinin yaradıcılığına nəzər salarkən, yeni lirik qəhrəmanın mövcud reallığa orijinal münasibəti diqqəti cəlb edir. Xüsusən, onların lirikasında poetik konfliktin yeni estetiki məzmunu bu dövr poeziyası haqqında dərindən dü- şünməyə vadar edir. Altmışıncıların ilk lirikası bu cəhətdən tədqiqatçı üçün geniş meydan və məkan verir. Xüsusən, E.Vahidov, A.Aripov və R.Pərfinin ilk lirikasın- da özünəməxsus bir konfliktin uğurla bədii cəhətdən reallaşdığını görürük. Bu ta- mamilə yeni məzmuna malik bir konflikt idi; lirik qəhrəman idealının daşıyıcısı olan insan və bu idealdan uzaq adamlar, başqa sözlə, lirik “mən”lə müəyyən bir dai- rə, dəstə, müəyyən bir mühit arasındakı bədii ziddiyyət lirik təsvirin mərkəzində da- yanır. Bu xüsusiyyət, söz sənətimizdə insanı anlamaq və ifadə etmək, həyat həqiqət- lərinin bədii həqiqətlərə çevrilməsi prosesində irəli atılmış bir addım idi. Bədii təfəkkürün real zəminə və həyata, konkret insan münasibətlərinə yaxınlaşmasında ciddi bir dönüş kimi dəyərləndirilməlidir. İctimai gerçəkliyin dərindən təhlili poeziyanın insani münasibətlərin yeni və indiyə kimi naməlum olan cəhətlərini kəşf etməsinə yol açdı. Lirik qəhrəman həyata özünməxsus tərzdə yanaşdı və öz mühitindən, müasirləri həyatından yeni-yeni prob- lemləri tapdı. Şair təbiətən ictimai gerçəklikdəki öz bədii idealına uyğun olmayan hadisə və nəsnələri görməyə, göstərməyə can atır. O öz daxilində və ruhi aləmində yalnız söz adamlarına xas olan incə bir həssaslıqla ətrafdakı aləmin namütanisibliyi- ni, dünyanın nizamsız və intizamsız düzümünü göstərməyə ehtiyac hiss edir. Həqiqi poeziya bu əsas vəzifəsini müxtəlif yollar və üsullar vasitəsilə, o cümlədən, öz qayə və idealının daşıyıcısı – rəmzi olan obrazlar, yəni ideal-obrazlar və ya rəmz-obraz- ların həyat tərzini, taleyi və qismətini bədii şəkildə canlandırmaqla yerinə yetirir. Xüsusi qeyd etməliyik ki, altmışıncıların yaradıcılığı və ilk növbədə E.Vahidov, A.Aripov və R.Pərfinin şeiriyyəti ədəbiyyatda uzun müddət hökmranlıq etmiş konfliktsizlik “nəzəriyyəsi”nə müxalif olan estetik hadisə, yəni bədii əks münasibət
Filologiya məsələləri – №7, 2013
313 kimi meydana çıxmışdı. Elə bu səbəbdən də yaradıcılıqlarnın lap əvvəlində həyat- dakı əkslikləri və ziddiyyətləri göstərmək onları daha çox maraqlandırırdı. Gənc şairlər gerçəklikdən aldqları və seçdikləri konkret, təsirli ziddiyyətləri ümumiləşmiş poetik təzadlara çevirir, bununla həyatın təbii və mürəkkəb obrazını yaratmağa nail olurdular. Bu tipli şeirlərdə müəlliflər bir-birinə əks olan tərəflərin – müsbət və mənfi qütblərin daxili münasibətinə xüsusi vurğu verirdilər. Onları ümumiləşdiril- miş adlarla adlandırmaq və rəmzləşdirmə vasitəsilə poetik məna dairəsini genişlən- dirməyə nail olurdular. Özbək altmışıncılarının parlaq nümayəndəsi Erkin Vahidovun “Aslan öyrə- dən” şeiri ilə də Fikrət Qocanın “Pələng arzusu” şeirlərini qısaca müqayisə etsək, fikrimiz aydınlaşar. Qeyd edək ki, pələng də, aslan da faciəvi rəmzlərdir. Onların taleyi faciəsində əsas rol oynayıb. “Aslan öyrədən” şeirində böyük qüdrət və güc sahibinin acınacaqlı vəziyyəti təsirli şəkildə əks etdirilib. Təlimçinin əlində tutduğu alovlu həlqədən aslan dəfələrlə keçir, öz sahibinin tələblərini yerinə yetirdiyinə görə tamaşaçılar onu alqışlayır. Amma aslan öz tragik taleyi ilə barışmaq istəmir. Onun ürəyindən qara qanlar axır. Müəllif öz qəhrəmanının daxili monoloqu vasitəsilə faciəvi taleyini bütün dəhşətləri ilə gözlərimiz önündə canlandırır: “ – Aciz adam! Bəsdir, başım üzrə qamçı oynatma! Köksümdəki yatan qürur hissin oyatma! Həddini aşma! Öz başını özün yeyərsən, Səni parça-parça etsəm, neylərsən! Baxsana, bu pəncələri köksünə vursam, Şöhrətpərəst ürəyini çəkib çıxarsam, Parıldayan bədənindən qanlar fışqırsa, Səni qurtara bilməz mənim əlimdən Sənə əl çalan nadan adamlar. İtil, get, alovlu halqanın içindən bir də tullanmaram, Zəhləmi tökmə, bəsdir, yalvarma, Bilirsənmi, mən kiməm, sən kimsən, ey biçarə! Mən ormanlar şahıyam, Əsir olmağıma baxma, Sən isə bir oyunbaz axmaq! Şöhrətdən məst, öz halını bilməyən bəsir! Namərd tale eyləmiş gör məni kimə əsir!” (1, 92-93) Bir vaxtlar heyvanlar dünyasının padşahı sayılan güc sahibi səhnədə oyunbazlıq etdiyinə görə sevilir. Filosof şair aslanın dili ilə XX yüzilin iyrənc insan münasibətlərini, riyakarlıq və mənəvi rəzalətlərini ifşa edir. Dünyanı və insanlığı aslan şücaətini və mənliyini, aslan qürurunu və əzəmətini xilas etməyə çağırır: “Halal gücə zaval vermiş, Hiyləyə qüdrət, Məni bu cür əsir edən Dünyaya lənət! Ey napak köksünü gərib, Özünü hamıya qalib göstərib, Şir zatını bir oyunbaz əlinə verib, Mərd halına zövqlə gülən gədələr, Lənət sizə, Tamaşaçı nadan bəndələr.” (1, 93).
Filologiya məsələləri – №7, 2013
314 F.Qocanın “Pələng arzusu” şeirində də vəziyyət təxminən oxşardır. Amma “Pələng arzusu” şeirində tragizm daha kəskin və dərindir. Şeir belə başlanır:
“Təlimçi pələngi eylədi oyuncaq. İşarə eləsən uzanacaq, atılacaq, dal ayaqları üstə qalxıb oynayacaq...” (2, 196). Pələngin faciəsi elə bu tərcümeyi-haldan qaynaqlanır. Amma onların sonrakı taleyi fərqlidir. Çünki pələngin tərcümeyi-halı təlim meydançasında tamamlanmır:
“Pələng oldu oyuncaq. Qaytarıb atdı cəngəlliyə, yaşa deyə. Gövdədə pələnglərdən yekə, səsdə pələnglərdən heybətli, dişləri iti, pəncəsi nəhəng pələng. Meşənin şahı oldu. Pələnglərin pənahı oldu. Nərəsindən titrədi göy-yer heyvanlar nədi, yüz illik ağaclar titrədi tir-tir”. (2, 196). Göründüyü kimi, pələng taleyinin dinamikasında ciddi fərqlər mövcuddur. Pələng obrazının faciəsində ikinci bir qat meydana çıxır. Əgər onun tərcümeyi-halı başlandığı kimi də yekunlansaydı, onda biz aslanın qismətinə oxşayan bir tale ilə qarşılaşmış olardıq. Amma “Aslan öyrədən” şeirindəki rəmzi obrazdan fərqli olaraq “Pələng arzusu”nda obrazın taleyində güclü bir dönüş baş verir ki, bu da nəticədə surətin və ümumilikdə şeirin poetik-məntiqi vurğsunu dəyişir. Pələngin arzu etdiyi və təbii həyat tərzinə qayıdışı onu nəinki faciədən xilas etmir, əksinə, daha dəhşətli bir faciə ilə üz-üzə qoyur:
“Amma ürəyini güvə kimi yedi bir qəm: nə ola təlimçini bir də görəm, işarə eləyə atılam, uzanam, dal ayaqlarım üstə qalxıb rəqs eləyəm”. (2, 196). F.Qocanın rəmzi obrazları bir tərəfdən dərin psixoloji-rəmzi ovqatı ilə, ikinci tərəfdən isə obrazın daxili dramatizmi ilə daha çox diqqəti cəlb edir. İndicə nəzərdən keçirdiyimiz pələng rəmzinin E.Vahidovun “Aslan öyrədən” şeirindəki aslan obrazı ilə də müqayisəsi də bunu bir daha təsdiq edir. E.Vahidovun “Aslan öyrədən” və F.Qocanın “Pələng arzusu” şeirləri 60-70-ci illər özbək və Azərbaycan lirikasının klassik nümunələridir. Özbəkistan və Azərbaycan gerçəkliyinin mahiyyətindən doğulmuş bu tragik-simvolik obrazlar bədii cəhətdən bir-birindən xeyli fərqlənsə də, ictimai-fəlsəfi tutumuna və siqlətinə görə son dərəcə həmahəngdirlər. Milli qürur və ləyaqətin ayaqlar altında tapdandığı amansız zamanların övladları olan bu obrazlar öz bətnində bir çox sirləri və gizlin- ləri hifz edib yaşatmaqdadırlar. Aydın olur ki, Özbəkistanın və Azərbaycanın xalq
Filologiya məsələləri – №7, 2013
315 şairləri təkcə öz dövrlərinin və mühitlərinin rəzil həqiqətlərini kəşf etməklə kifayət- lənməmiş, həm də Şərqin ən qədim və məğrur rəmzi obrazlarından birinin yeni hə- yatını və taleyini bədiiləşdirməyə nail olmuşlar. Bu mənada E.Vahidov və F.Qocanın hər birinin öz milli söz sənətinə cəsarətlə gətirdiyi yeni obrazlar bədii orijinallığı ilə yanaşı, eyni zamanda, ədəbi-tarixi əhəmiyyətə malikdir. F.Qocanın və E.Vahidovun “Pələng arzusu” və “Aslan öyrədən” şeirləri yaşadıqları və sakini olduqları özünəməxsus zamanın milli-bədii təfəkkürdəki silinməz izləri kimi real- laşmışlar. Onların mənsub olduqları pleyadanın digər istedadlı nümayəndələrinin əsərləri və şeirimizə gətirdikləri rəmzi obrazlar da yuxarıda söylədiklərimizi qəti şəkildə təsdiq edir. Özbək və Azərbaycan altımışıncılarının yaradıcılığının müqayisəli ədəbiy- yatşünaslıq müstəvisində nəzərdən keçirilməsi, ümumən, nəslin poetik dünyası- nı və simasını aydın surətdə təsəvvür etməyə imkan verir. Xüsusən, gənc şair- lərin poetik rəmzlərinin qarşılıqlı surətdə araşdırılması zamanın bədii təfəkkürdə inikasının estetik özünəməxsusluğunu müşahidə və təyin etməyə münbit şərait yaradır. Beləliklə, yuxarıdakı təhlillərdən aşağıdakı mühüm nəticələrə gələ bilərik; poeziyada rəmzi obrazlar heç vaxt təsadüfən yaranmır. Xüsusən, cəfakeş və ağır şəraitdə yaşayan xalqların bədii yaradıcılığında poetik rəmzlər ağlın və təfəkkürün mürəkkəb oyunları kimi doğulmur. Əksinə, həyat və cəmiyyət haqqında açıq söylə- mək mümkün olmayan həqiqətləri ifadə etməyin yeganə çarəsi, bəlkə də son əlacın- dan biri kimi, bədii sözün həqiqətə sədaqət saxlaması prosesində sonuncu imkanı kimi reallaşır. Altmışıncıların cəsarətli poetik axtarışlarının nəticəsi olan özünəməx- sus rəmzi obrazlar silsiləsi bizim nöqteyi-nəzərimizi parlaq şəkildə ifadə edir.
Ədəbiyyat 1.
Vohidov E. Saylanma. İkki cildlik. II cild. Toşkent, Adabiyot va sanat naşriyotı, 1986. – 550 s. 2.
Яшар Гасымов Символическая выражения нового поэтического конфликта Резюме
В статье «Символическая выражения нового поэтического конфликта» анализируется некоторые стихотворения двух представителей шестидесятни- ков, народных поэтов Эркин Вахидова и Фикрат Годжа. В особенности дела- ется акцент на своеобразию и созвучностью поэтического стилья с шестидеся- тниками видных мастера слов. В плоскости сравнительного анализа стихотво- рений «Дрессировшик» и «Мечта тигра» исследуется процесс создания эсте- тического образа времени и действительности.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
316 Yashar Gasimov Symbolical expression of the new poetic conflict Summary
In the article “Symbolical expression of the new poetic conflict” is analysed the bright poem of two national poets Erkin Vahidov and Fikrat Goja. Especially, shown originality and harmony of poetic style of the poet with the generation of the 60 th
and “The Dream of a tiger” is researched the process of making the aesthetic image of time and reality.
Rəyçi: Nizaməddin Şəmsizadə filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №7, 2013
317 GÜLŞƏN AĞABƏY filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Quba filialının kafedra müdiri gulshen _71@mail.ru
İDEALLARI Açar sözlər: poeziya, cümhuriyyət, azərbaycançılıq, istiqlal Key words: poetry, republic, Azerbaijaniery, independence Ключевые слова: поэзия, республика, азербайджанство, независимость XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan poeziyasının keyfiyyət baxımından dəyişməsində və inkişafında, şübhəsiz, ictimai-siyasi proseslərin rolu böyük olmuşdur. Belə ki, regionda baş verən hadisələr Azərbaycan xalqının milli mücadilə verməsini şərtləndirdiyindən poeziya da axtarışlarını bu istiqamətə yönəlt- miş, istiqlalçılıq və vətənçilik motivləri yeni bir mərhələyə daxil olmuşdur. Azər- baycanın milli müstəqilliyini qazanmasında ictimai, siyasi publisistika ilə yanaşı poeziyanın da rolunu qeyd etmək lazımdır. Çünki Cümhuriyyətin qurulması ərəfəsi və eləcə də Cümhuriyyət dönəmində hadisələrə çevik və adekvat cavab verən janr- ların içərisində publisistika ilə yanaşı poeziya da olmuşdur. Əsrin əvvəllərindən başlayaraq poeziyanın mövzu və problematikasında türkçülük,turançılıq, müasirlik, islamçılıq,vətənçilik idealları və ideyaları sıx-sıx görünməyə başlayır. Poeziyada mövzu və problematika yeniliyi onu forma və məzmun baxımından yeniləşdirdiyi kimi milli idealların tərənnümünü də şərtləndirən amilə çevrilir. Ə.Hüseynzadə, A.Şaiq, H.Cavid, M.Hadi,Ə.Müznib, A.Müniri, Ə.Cənnəti və başqa şairlərin yaradı- cılığında vətən və millət hayqırışlarına, haqq-ədalət arayışlarına daha çox yer ve- rilirdi. Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında bu tendensiya sistemli bir şəkil alır və yeni bir mərhələyə daxil olur. Bu tendensiya içərisində azərbaycançılıq ideal- ları isə ən mühüm yerlərdən birini tutur. Azərbaycan obrazı və azərbaycançılıq ideallarının poeziyada əksi daha çox Cümhuriyyətin adı ilə bağlı olur. Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasından sonra şeirdə həm Azərbaycan obrazı yaradıldı, həm də azərbaycançılıq ideallarına geniş yer verilirdi. Başqa sözlə desək cümhuriy- yətin qurulması ilə poeziyanın mövzusu bir qədər konkretləşir, poeziyaya yeni ob- raz və yeni ideal gəlir. Bu hər şeydən əvvəl milli idealın yaranması və formalaş- masını şərtləndirirdi. Ədəbiyyatşünas A.Bayramoğlunun yazdığı kimi: “...ölkə hə- yatında gedən siyasi və mədəni-psixoloji təbəddülat, bir çox xalqlar kimi, azərbay- canlıların da milli mənlik şüur və psixologiyasının formalaşmasınıa əhəmiyyətli dərəcədə təkan verdi. Tərəqqipərvər xadimlərimizin məqsədyönlü və ardıcıl fəaliy- yət və çarpışmaları da bu işdə az rola oynamadı. Xalqın milli özünüdərk prosesi ictimai-siyasi və inqilabi dəyişikliklər dövründə daha da gücləndi” (2, 18). Əlbəttə, milli özünüdərkin siyasi tərəfi milli özünüidarənin yaranması idisə, poetik tərəfi milli düşüncəni, keçmişi, bu günün mübarizəsini təsvir etmək, milli ideyanı və azərbaycançılığı tərənnüm etməkdən ibarət idi. Bu cəhətdən milli ideya- nının, azərbaycançılıq ideyasının tərənnümündə gənclər və yeni qüvvələr üstünlük Filologiya məsələləri – №7, 2013
318 təşkil edirdi. Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Umgülsüm, Əli Yusif, Əli Dai, Bəd- rəddin Seyidzadə, Mürşüd Balaqardaş, Əmin Abid və başqa onlarla yeni yazan şair- lərin şeirlərinin baş mövzusu Azərbaycan, onun milli idealları, keçmişi, bu günü, milli vətənpərvərlik (Azərbaycan bayrağı, ordusu və s.) motivləri olur. Çox qısa bir vaxtda Azərbaycan sözü şeirlərin başlığına çıxır, mətndə Azərbaycan Cümhuriyyə- tinə, onun atributlarına və ideallarına inam ifadə edilir, milli ideyanın tərənnümünə müxtəlif şəkildə geninə-boluna rast gəlinir. Hətta Azərbaycan obrazı və idealları o zaman milli marş kimi səslənən, bu gün isə Dövlət himni olan “Azərbaycan” milli marşında ən yüksək şəkildə tərənnüm edilir:
Azərbaycan, Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın Şanlı vətəni! Səndən ötrü can verməyə Cümlə hazırız! Səndən ötrü qan tökməyə Cümlə qadiriz! Üçrəngli bayrağınla Məsud yaşa!
Ə.Cavad Cümhuriyyətə qədərki yaradıcılığında və cümhuriyyət ərəfəsində də milli düşüncəyə, azərbaycançılığa nəinki böyük önəm vermiş, hətta poeziyada bu təmayülə başçılıq etmişdir. Onun Cümhuriyyətin təşkilati işlərində də yaxından iştirakı, şeirlərində tərənnüm etməsi hələ sağlığında “milli şair”, “istiqlal şairi” ad- landırılmasına gətirib çıxarmışdır. Ə.Cavad “Milli bayrağımıza” şeirində isə Tura- na gedən yolda qarşısına çıxan bayrağa dərdini ona söyləyir, onun kölgəsinin düşü- düyü mübarək yeri belə öpməyə hazır olduğunu poetik şəkildə ifadə edir:
Türküstan elləri öpüb alnını, Söyləyir dərdini sana bayrağım! Üç rəngin əksini quzğun dənizdən Ərmağan yolla sən yara, bayrağım! (2, 163)
Ə.Cavadın “Röyasını görmüşdüm”, “Ey əskər”, “Bakı deyir ki, bir il əvvəl”, “O qıza”, “Qalx”, “Milli Şuraya”, “Marş” və s. şeirlərində röyasını gördüyü cüm- huriyyətin ayrı-ayrı atributlarını tərənnüm edir, istiqlal və müstəqillik sevincini ifa- də edir. Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadinin “Azərbaycan dövləti-nevadına”, “Əs- kərlərimizə-könüllülərimizə”, Cəfər Cabbarzadənin “Azərbaycan bayrağına”, “Sevimli ölkəm”, Əhməd Cavadın “Azərbaycan bayrağına”, “Milli bayrağımıza”, “Ey əskər”, Davudun “Azərbaycan ordusuna”, “Millətimə”, Əli Yusifin “Azərbay- canlıya”, “Bayraq”, Məhəmməd Ümid Gəncəlinin “Azərbaycan”, “Vətən şərqisi” və s. onlarla şeirlərinin ana xəttini Azərbaycan və azərbaycançılıq idealları təşkil edirdi. Böyük əksəriyyəti dövlət qəzeti “Azərbaycan”da dərc olunan bu şeirlər oxucuda milli vətəndaşlıq qüruru formalaşdırır, azərbaycançılıq ideallarını tərən- nüm edirdi. “Məfkurəmiz yolunda nə lazımsa etməli, Məqsudə doğru əzmi-xüruşan- Filologiya məsələləri – №7, 2013
319 la getməli”- deyən M.Hadi xalqın azadlıq və müstəqillik ideyalarını reallaşdırmaq uğrunda səylərini poetik şəkildə şeirlərində ifadə etməyə çalışırdı. M.Ü.Gəncəli “Azərbaycan, vətən şərqisi” şeirində Azərbaycan obrazı təsvir edilir, gənclərin “ babalardan irs qalan qılıncı” belinə taxaraq millət, üçün vətən üçün əsgər getməsi təqdir olunur: Azərbaycan torpağıdır türk yurdunun ürəyi, Hifz etməli o ölkəni nasıl gözün bəbəyi. Tarixə bax, unutma sən ulu baba, dədəyi, Qan tökmüşlər bu vətənçün, həp çəkmişlər əməyi. Vətən üçün, millət üçün gənclər getdi əsgərə, Könüllü get sən də yazıl o mübarək səfərə (2, 207).
Əli Yusif isə Cümhuriyyətin qurucularından olan Nəsib bəy Yusifbəyliyə həsr etdiyi “Azərbaycanlıya” şeirində vətəndaşlara müraciət edərək taleyinə “vicdanları aydınladan” ulduzların doğmasına biganə qalmamağa çağırır və bu ulduzun əbədi sönməyəcəyini dilə gətirir və müstəqil yaşamaq yolunda addım hesab edir:
Bundan sonra Azərbaycan ölkəsində Sənin dəxi bir müqəddəs vətənin var. Bayrağın var buludlardan yuca qalxar, İstiqlalın Şərqə işıq saçacaqdır, Sənin dəxi Milli Şuran olacaqdır. Şimdi sənin daşıdığın böyük adı Alqışlayır qafqasiyanın dağı, daşı, Xəzər suyu bayrağını salamladı Sevin azad Azərbaycan vətəndaşı (2, 198).
Cümhuriyyət dönəmi poeziyasında azərbaycançılıq ideallarının yaşam simvoluna çevrilən faktorlardan biri milli bayrağımızdır. Dalğalanan milli bayraq, onun rəngləri poeziyada funksionallıq daşıyır. Digər atributların formalaşmadığı bir zamanda dalğalanan ürəngli bayraq ölkənin simvollarından birinə çevrilir. Əli Yusif “Bayraq” şeirində onu uca zirvələrdə görür, hər zaman parlamasını arzu edir, təbiətə müraciət edərək dərələri, dağları, çayları, bağları ona səcdə etməsini bildirir:
Yaşa, ey şanlı firuzən bayraq, Doğdu sayəndə bu gün bir ölkə. Mavi, al, səbz ziyalar saçaraq Hər zaman üstümüzə sal kölgə. Səcdə et. ey geniş, azadə dəniz, Əyilin, ey başı almaz dağlar, Əyilin, səcdə edin, siz həpiniz. Dərələr, çaylar, əkinlər, bağlar, Yucalır göylərədək bayrağımız (2, 199).
Filologiya məsələləri – №7, 2013
320 Gənc şair Əli Yusifin yaradıcılığında azərbaycançılıq və vətənçilik motivləri- nin başlıca xətt olduğunu nəzərdə tutan ədəbiyyatşünas Nazif Qəhrəmanlı yazır: “Əli Yusif “Azərbaycanlıya”, “Getmə”, “Bayraq”, “Qarabağ xainlərinə” və s. şeir- lərində müstəqil olduğu üçün qürur hissi duyan və bu hissi böyük vətəndaşlıq pafo- su ilə tərənnüm edən şairin çılğın və heysiyyətli duyğularına rast gəlirik. Etiraf et- mək lazımdır ki, XX əsrin əvvəlində Azərbaycan poeziyasında istiqlal təmayülünün beşiyi başında ilk duranlardan biri Əli Yusif olmuşdur” (9, 49). Ədəbiyyatşünas N.Qəhrəmanlının bu fikri tamamilə doğrudur, çünki istiqlal və azərbaycançılıq şeirləri tərənnüm ruhlu şeirlər idi. Hətta bu şeirlərdə bəzən sənət- karlıq belə çatışmırdı, buna baxmayaraq bu şeirlər oxucular arasında sevilir, oxunur və geniş yayıldığı kimi, həm də ideoloji təbliğat rolu oynayırdı. Dövlət müstəqilliyinin, onun bir çox atributlarının canlı şahidi olan gənc şairlər isə şeirləri- ndə istiqlalı, müstəqilliyi, bütövlükdə Azərbaycanı tərənnüm edirək bu tarixi hadisəyə poetik münasibətlərini ifadə edirdilər. C.Cabbarlı “Azərbaycan bayrağı- na” şeirində ən ülvi hisslərini ifadə edir:
Buraxınız, seyr edəlim, düşünəlim, oxşayalım, Şu sevgili, üç boyalı, üç mənalı bayrağı, Mələklərin qanadını üzərinə kölgə salan? Nə imiş bu? Aman allah! Od yurdunun yarpağı. Kök yarpaqlar, ağ çiçəklər, yaşıl otlar topasımı? Xayır, xayır! Çiçək solur, otlar yerdə tapdanır. Fəqət bizim bayrağımız ucaları pək sevir. Yıldızlardan, hilaldan da yüksəklərdə fırlanır (2, 133)
C.Cabbarlı dalabadal yazdığı iki şeirində (“Azərbaycan bayrağına”, “Al bay- raq”) milli bayrağı vəsf edir, onun boyalarına mənalar verir, ədəbiyyatşünas Y.Qarayevin yazdığı kimi ” üç rəngli (göy yarpaqlar, al çiçəklər, yaşıl otlar) bayra- ğın şeirlə açılımı idi” (10, 112). C.Cabbarlının istiqlal və azərbaycançılıq şeirlərinin təhlil edən Ə.Saraclı doğru qeyd edir ki, Cabbarlının bu şeirlərində “...məqsəd təkcə bayrağın tərənnümü deyildi, həm də Azərbaycanı, onun müstəqilliyini, istiqlalını göz bəbəyi kimi qorumaq, ona ürəkdən xidmət etmək əzmi, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə kimi öndərlərin “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” ideyala- rını gerçəkləşdirmək arzusu, yeni həyatın yeni ruhlu ədəbiyyatını yaratmaq təşəb- büsü idi”( 8, 183). Cümhuriyyət dönəmində poeziyada azərbaycançılığı ifadə edən təmayüllər- dən biri onun ordusuna, qəhrəman əsgərinə yazılmış şeirlər olur. Bu dövrdə yazıl- mış əskər marşı və nəğmələrində xalq, millət, vətən qarşısında hər bir vətəndaşın boynuna düşən borc hissinin müqəddəsliyi təsvir olunur, vətən və yurd sevgisi tərənnüm edilir, xalq üçün gənclərin göstərdiyi qəhrəmanlıq motivləri, xalqa bağlıq, milli qürur hissləri aşılanırdı. M.Hadinin “Əskərlərimizə-könüllülərimizə”, Məm- məd Əmin Yurdaqulun “Ya qazi ol, ya şəhid”, Umgülsümün “Əskər anasına”, “Ey türk oğlu”, “Çəkil, dəf ol”, Ə.Cavadın “Ey əskər”, “Bismillah”, Davudun “Məqsədi- miz”, “Bir əskərin xitabı”, “əsgər şərqisi”, Əli Kaminin “Atalara”, “marş”, İ.Həqqi bəyin “Vətən şərqisi”, “Marş”, “Könüllü marşı”, Feyzi bəyin “Marş”, Zülfüqar bə-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
321 yin “Əsgər nəğməsi”, Məhəmməd Ümid Gəncəlinin “Azərbaycan vətən şərqisi” və s. onlarla şeirlərində millətin və dövlətin namus bütövlüyünü qoruyan ordunun, əsgərlərin qəhrəmanlıq səhifələri tərənnüm edilir. Azərbaycan poeziyasının Cümhu- riyyət dönəmində milli və ordu marşları o qədər qabarıq olmuşdur ki, 1919-cu ildə B.Səttaroğlunun tərtibi ilə “Ordu marşları” kitabı dərc edilmişdir. İkinci müstəqillik dönəmində filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sədaqət Məmmədova həmin kitabı kiril qrafikasında yenidən nəşr etdirmişdir (12). Əsgərə, orduya aid yazılan şeirlərdə düşmənə qarşı mətanətlə dayanaraq müstə- qilliyini, torpağını qoruyan könüllülərimiz, döyüşə gedən gənclərimiz, oğlunu göz yaş- ları ilə yola salan analar və onların yaşadıqları təsvir edilir. Bu şeirlərdə xalqımızın heç bir xalqa qarşı kin, nifrət bəsləmədiyi, heç bir millətin hüququna təcavüz etmədiyi, haqqımıza toxunmayanlara qarşı məhəbbət bəslədiyini, lakin yurdumuza təcavüz edənlərə qarşı düşmən olmaları təsvir edilir. Bu mövzuda yazılmış şeirləri iki qismə bölmək olar: a) ordu marşları; b) əsgərlərin və valideynlərin keçirdiyi ən ülvi hisslərin tərənnümü. Davudun “Bir əsgərin xitabı” şeirində cəbhəyə, orduya yollanan əsgərin anasını arxayın etməsi üçün keçirdiyi hisslərini dilə gətirməsi təsvir edilir:
Bən əsgər gedirəm, ana, neçün ağlarsan? Bir əsgərin ürəyini, ana, nüçün dağlarsan? Bən yurduma sınırlarda əldə silah növbətçiyəm, Namusuma, millətimə əldə silah gözətçiyəm.
Doğmadınmı sən bizləri bu gün üçün, annəciyim, Axıtdığın göz yaşları bilməm neçün, annəciyim, Bən əsgərəm, etməliyəm yardım, kömək bu yurduma, Siz salamat qalın, annə, bən gedirəm orduma (5, 24).
Davud başqa bir şeirində (“Atalara”) atalara xitab edərək “gənc oğlunu qadın kimi gizlətməməyi”, “türk adını təhqir etməməyi”, millətə, xalqa “saf qanla”, “vicdanla” xidmət etməyə çağırır. “Əsgər şərqisi” şeirində isə şair orduya getməyi hamının fədakarlıq borcu hesab edir, igid oğlanların ortalığa çıxaraq yurdu yaşatmasını, ordunun ad qazanmasını təsvir edir və dalğalanan üç rəgli bayrağın azad yaşamanı saxladığını bildirərək qardaşlarını cəbhəyə səsləyir:
Dalğalanır üç boyalı şu bayraq, Hürr yaşayır bərəkətli şu torpaq, Sağlam bir imanla silah alaraq, Haydı qardaş sınırlara qoşalım!(4, 32)
Cümhuriyyət dönəmi Azərbaycan poeziyasında azərbaycançılıq, vətənçilk ideyalarını təsvir edən şairlərin sovet Azərbaycanında yaradıcılığının təkcə mövzu və problematikası dəyişmədi, həm də onlar şeirlərində yaşatdıqları bu idealların bədəlini ödəməli oldular. M.Hadi bir məlumata görə Gəncə üsyanında milli ideallar uğrunda həlak oldu. Əli Yusif və Ə.Dai Solovki adalarına sürgün edildi. Ə.Cavad və Umgülsüm repressiya qurbanı oldular. C.Cabbarlı isə zorən sosrealizm cəbhəsinə
Filologiya məsələləri – №7, 2013
322 keçməsinə rəğmən yaradıcılığının çiçəklənən vaaxtında qəflətən vəfat etdi. Bir çox adı və imzası məşhur olmayan şairlərin də sonrakı yaradıcılığında azərbaycançılıq ideyalarının təsvirində müəyyən ara verildi. Yalnız 30-cu illərdə poeziyamızda yenidən Azərbaycan obrazı və azərbaycançılıq görünməyə başladı. Buna səbəb hər şeydən əvvəl poeziyada artıq bu təmayül üzrə ənənənin yaranması idi. Yeni dövrdə bu ənənəni inkişaf etdirənlərin başında isə S.Vurğun gəlirdi.
Ədəbiyyat
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|