Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

НАРМИН  СУЛТАНЛЫ 

доц. БГУ 

 

ОСНОВНЫЕ ЛИТЕРАТУРНЫЕ ТЕЧЕНИЯ В СОВРЕМЕННОЙ 

ИРАКСКОЙ ПРОЗЕ 

 

Açar sözlər: Muasir İraq navellası, yeni realizm cərəyanı, pixaloji  cərəyan, Edmon 

Səbri,  A.M.Nuri,  Fuad Ət-təkərli.  

Ключевые слова: современная иракская новелла, новый реализм, 

психологическое направление, Эдмон Сабри, А.М.Нури, Фуад ат-Текерли. 

Key words: modern Irag novella, new realism, psychological trend, Edmon Sabri, 

A.M.Nuri, Fuad at-Tekerli. 

 

Послевоенные годы(40-50-е гг. XXв.) явились знаменательным этапом в 

развитии  современной  литературы,  в  частности,  в  жанре  новеллы,  который   

зародился  в  Ираке  в 20-е  годы XXв.  И.Ю.Крачковский  так  охарактеризовал   

период  возрождения  новеллы  в  Ираке: «Новым  фактором  со  времён  первой 

мировой войны начинает выступать Ирак, известный до этого в узких кругах, 

благодаря некоторым представителям поэзии, теперь, при усилившейся куль-

турной связи с Сирией, а особенно с Египтом, он с успехом стремится подра-

жать своим старшим собратьям, быстро усваивая новые течения» (2, 87). 

«Национальные  литературные  традиции,  контакты  с  литературами  дру-

гих арабских стран, специфика восприятия западной культуры – все это спо-

собствовало развитию в Ираке, в первую очередь, форм короткого рассказа и 

обусловило  преобладание  жанра  новеллы  над  другими  жанрами  художест-

венной прозы» (2, 5). В XXв. в Ираке выросло уже три поколения писателей 

новеллистов.  К  первому  поколению  относятся  зачинатели  жанра  иракской  

новеллы,  впервые  выступившие  в 20-е -30-е  годы:  Махмуд  Ахмед  ас-Сейид, 

Абд  аль-Маджид Лутфи, Анвар Шауль, Халаф Шауки, Зу-н-нун Аййуб, Абд 

аль-Хакк Фадил и др. 

Второе  поколение – это  те  писатели,  которые  вышли  на  литературную 

арену в 50-60-е годы, т.е. после второй мировой войны: Абд аль- Малик Нури, 

Фуад ат- Текерли, Эдмон Сабри, Шакир Хусбак, Гаиб Ту`ма Фарман, Абдал-

лах Ниязи, Джабра Ибрахим Джабра, Махди Иса ас-Сакр и др. 

Третье  поколение – молодые  писатели,  начавшие  свою  литературную  

деятельность  после  июльской  революции 1958 года.  Это – Абд  аль-Маджид 

ар-Рубеййи,  Али  Сухейл,  Мухаммед  Камил  Ареф,  Муса  Кариди,  Ахмед  Ха-

лаф, Мухаммед Хадыр и др. 

В  тяжелых  политических  и  жизненных  условиях  приходилось  жить  и 

творить  иракским  писателям: ««Черный  режим»,  насаждаемый  премьер-ми-

нистром Нури Саидом (1954-58гг.), который с первых дней своего правления 

приступил к осуществлению широкой программы подавления патриотических 

сил» (3, 10) вынудил многих поэтов и прозаиков эмигрировать из страны. Так 

описывает иракский новеллист Гаиб Ту`ма Фарман ситуацию в Ираке 50-х го-

дов: «Тюрьмы  и  концлагеря  были  переполнены  людьми,  арестованными  за 

«враждебную» политическую деятельность. В иракских тюрьмах совершались 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

259

страшные  преступления,  несовместимые  ни  с  каким  понятием  гуманности»       

(5, 15). 

Однако жизнь продолжалась. В начале 50-х годов иракская новеллисти-

ка  начинает  испытывать  воздействие  классической    советской  русской  и  за-

падной  литературы.  Предпринимаются  попытки  к  созданию  нового  языка. 

Стремясь оказать воздействие на разум и совесть читателей, иракские новел-

листы обращались к выразительным средствам классической литературы и на-

ционального фольклора. 

Ведущую роль в иракской новелле сыграло второе поколение иракских 

новеллистов, которые жили и творили  в тяжелейшей обстановке Ирака 50-х 

годов. Им была свойственна большая широта в выборе тем и более глубокое 

проникновение в образы современников, особенно внимательное отношение к 

стилю  художественного произведения. Этому способствовало более широкое 

ознакомление с западноевропейской и русской классической литературой. 

Однако  творческие  установки  писателей  второго  поколения  не  были 

едиными. Писатели-новеллисты творили в двух литературных направлениях. 

Следуя принятой в современной арабистике терминологии, назовем первое из 

них «психологическим» течением, а второе – «новым реализмом» (5, 2). 

Во главе «психологического» течения стоит талантливый новеллист Абд 

аль-Малик Нури,  в  котором  «явно  чувствуется  воздействие  творческих уста-

новок таких французских писателей, как Камю и Сатр» (1, 87). 

К этому течению относятся также Фуад ат- Текерли, Яхья Абд аль-Мад-

жид, Джабра Ибрахим Джабра, Абд аль-Маджид ар-Рубеййи и др. Эти писате-

ли  основное  внимание  уделяют  психологической  обусловленности  действий 

героя, скрупулёзному описанию его внутреннего мира, нередко сопровождаю-

щемуся  натуралистическими  подробностями  и  тщательной  обрисовкой  дета-

лей. В то же время их новеллы содержат рассуждения на социальные темы, а 

героем  обычно  является,  как   у  их  предшественников, «маленький человек». 

Настроением  безысходности  проникнуты  новеллы  этих  писателей.  Углубля-

ясь  в  психологический  анализ,  они  сравнительно  меньше  уделяют  внимания 

изображению  героя.  Углублённый  интерес  к  психологии    героя  зачастую 

мешает им осмыслить окружающую действительность. 

Характерно,  что  глава  этого  течения  Абд  аль-Малик  Нури  был  первым 

арабским  писателем,  учившимся  у  ирландского  писателя  Джеймса  Джойса, 

автора знаменитого романа «Улисс». Однако он не стал абсолютным последо-

вателем Джойса, чей метод ведёт, в конце концов, к полному отрыву от реаль-

ной  деятельности.  Абд  аль-Малик  Нури  умело  сочетает  психологизм  с  ак-

туальной  темой.  Например,  тема  новеллы  «Там,  где  течёт  кровь» – ре-

волюционное  выступление  против  «черного  режима»,  но  автор  её  решает  в 

особой, характерной для его творчества, манере. «Абд аль-Малик Нури как бы 

сталкивает  высокие  идеалы  и  нравственную  чистоту  своих  героев  с  низ-

менными сторонами жизни. Юноша и девушка, раненная во время студенчес-

кой демонстрации,  спасаясь от полиции, находят убежище в публичном до-

ме» (6, 50). Автор не старается дать подробного изображения демонстрации  и 

последовавшего  за  ней  кровавого  побоища,  он  не  агитирует  читателя  рево-

люционными  лозунгами.  Все  события  возникают  в  преломлении  сознания 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

260

героев.  А.М.Нури  больше  интересует  их  психологическое  состояние  после 

демонстрации,  осложнённое  обстановкой,  в  которую  они  попали,  а  также 

взаимоотношение героев. 

Нам  известны  два  сборника  рассказов    А.М.Нури: «ﺔﻴﻧﺎﺴﻧﻻا  ﻞﺳر» («Пос-

ланцы  гуманизма», 1946г.)  и  «ضرﻻا  ﺪﻴﺸﻧ» («Гимн  земли», 1954г.),  которые 

арабская  критика  считает  самыми  удачными  произведениями  этого  автора. 

Сборник «Гимн земли» стал передовой книгой этого поколения(4, 20). 

Новелла  «Гимн  земли»,  давшая  название  всему  сборнику,  знакомит 

читателя  с  внутренним  миром  уволенного  со  службы  корректора  одной  из 

газет. В нём борются разнообразные чувства и мысли. А.М.Нури многое взял 

из  рассказа  Достоевского  «Сон  смешного  человека» (5, 21). Однако  рассказ 

Достоевского целенаправлен, из него можно извлечь ясную мысль и большой 

опыт. И хотя не каждому читателю был доступен глубокий психологический 

характер  героев,  сборник  «Гимн  земли»  А.М.Нури  стоит  в  числе  одних  из 

удачных  арабских  новелл  и  сделал  автора  одним  из  популярных  писателей-

новеллистов Ирака. 

Другим  представителем  «психологического»  направления  является 

талантливый новеллист Фуад ат-Текерли – автор сборника ﺮﺧﻵا ﻪﺟﻮﻟا («Новое 

лицо»), вышедший в 1960 году, хотя рассказы, вошедшие в него, были написа-

ны  ещё  до  революции.  Как  и  у  А.М.Нури,  центром  его  рассказов  являются 

чувства и переживания героя. Характерным для его творчества является рас-

сказ ءاﺮﻀﺨﻟا نﻮﻴﻌﻟا («Зеленоглазая»), целиком построенный на воспоминаниях и 

внутренних монологах героини – падшей женщины с прекрасными зелёными 

глазами. Это – девушка, потерявшая всякую веру в счастье, любовь и жизнь. 

Она не верит даже в человека, полюбившего её, несмотря на её «профессию» 

и прогоняет его, оставшись одинокой и беспомощной. «Её лицо, отражённое в 

зеркале стекла, выглядело измождённым и выражало разочарование и в жиз-

ни, и в смерти» (8, 72). 

Всё  творчество  Фуада  ат-Текерли  пронизано  пессимизмом,  неверием  в 

гуманизм,  в  способность  человека  противостоять  злу.  Героиня  рассказа 

«Новое лицо» считает, что вера в человечество несёт в себе уверенность в су-

ществовании зла и ужасных страданий, которые угнетают человечество; и эта 

вера не может быть источником положительной силы. На подобной филосо-

фии построены почти все рассказы сборника. Али Джавад ат-Тахир оправды-

вает пессимизм ат-Текерли тяжелым временем, в которое были написаны рас-

сказы; «Философия  ат-Текерли  не  была  чужда  иракской  интеллигенции  в  те 

дни, в которые он писал», пишет А.Д.Тахир (4, 69). 

На  иных  позициях  стоят  представители  течения  «новым  реализм».  В 

число создателей этого прогрессивного течения входят такие новеллисты, как 

Эдмон Сабри, Шакир Хусбак, Гаиб Ту`ма Фарман, Махди Иса ас-Сакр, Салах 

Салман  и  другие  писатели,  близкие  по  своему  мировоззрению  и  этическим 

позициям. 

Основные характерные черты «нового реализма» отметил литературовед 

и  новеллист  Гаиб  Фарман.  В  сотрудничестве  с  египетским  литературоведом 

Махмудом  Амином  аль-Алимом  в  предисловии  к  сборнику  «Реалистические 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

261

рассказы в арабском мире» были сформулированы основные требования к ли-

тературе, выдвигаемые «новым реализмом» и открыты его истоки. 

Фарман указывает, что «это течение, во-первых, результат долгой борь-

бы, в которую окунулись многие писатели, во-вторых, оно связано с освобо-

дительным  движением  трудящихся  масс.  Это  течение  не  только  восприняло 

всё  новое,  но  и  постоянно  черпает  из  всех достижений  человечества  во  всех 

областях  культуры» (7, 25). Отсюда  можно  сделать  вывод,  что  именно 

благодаря  своей  органической  связи  с  народом  и  его  борьбой  «новым  реа-

лизм» проложил себе путь в современную иракскую литературу, обещая стать 

сильным и победоносным. 

«В произведениях писателей «нового реализма» существует простая ис-

тина жизни, крепкая вера в человека, вера в то, что человек по своей природе 

прекрасное создание, стремящееся к счастливой и свободной жизни» (7, 40), -

пишет Фарман. 

Представителями  «нового  реализма»  отстаивается  принцип  единства 

формы  и  содержания  художественного  произведения.  В  основе  творчества 

представителей  этого  течения  лежит  стремление  к  изображению  социальной 

правды, чем и оправдано название – «новый реализм». Стремясь к изображе-

нию  типических  характеров  и  явлений  действительности  писатели    «нового 

реализма»  проявляют  своё  отношение  к  изображаемым  фактам  и  героям. 

Главное в творчестве этих писателей – отражение отчетливых контрастов ан-

тагонистических сил иракского общества 50-60-х гг.XX  в.: с одной стороны, 

высшие слои с их властью и богатством, под которыми скрывались разложе-

ние и паразитизм, с другой стороны – простой народ с его нищетой и забитос-

тью, таящий в себе огромные творческие и нравственные силы. Изображение 

подобных контрастов стало основным «нервом» проблематики рассказов пи-

сателей «нового реализма». Достаточно вспомнить рассказы Э.Сабри из сбор-

ника «Бегущие из мрака» и другие. 

В  новеллах  этих  писателей  мы  найдём  реалистические  описания  поли-

цейского  «чёрного  режима»  в  Ираке.  Изображая  нелёгкую  жизнь  иракского 

народа, писатели с болью в сердце касаются детей в Ираке, не знающих нас-

тоящего  детства,  вынужденных  с  малых  лет  бороться  за  кусок  хлеба.  Это – 

рассказы  «Суп  и  солнце», «Умран»  Г.Фармана, «Встреча»  Э.Сабри.  Некото-

рые из них переведены на русский язык и изданы в сборнике «Суп и солнце». 

В творчестве писателей «нового реализма» большое внимание уделяется 

и судьбе арабской женщины. О приниженном и угнетённом положении жен-

щин  Востока  в  семье  мы  узнаём  в  рассказе  Ш.Хусбака  «Жестокая  жизнь», 

«Амина»,  а  также  в  рассказах  Э.Сабри,  в  которых  описываются  судьбы  пад-

ших,  вытолкнутых  из  общества,  женщин («Встреча», «Проигравшая»  и  др.). 

Рассказы переведены и опубликованы в сборнике «Рассказы иракских писате-

лей».  Бичуя  общественные  пороки,  представители  «нового  реализма»  объяс-

няют  не  безнравственностью  человеческой  натуры,  а  социальными  отноше-

ниями  в  иракском  обществе.  Они  рассказывают,  как  безысходность  толкает 

честных  людей  на  воровство («Умран»  Г.Фармана  и  «Похитители  собак» 

Э.Сабри). 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

262

Таким образом, мы видим, что «проблематика рассказов «нового реализ-

ма» является актуальной для Ирака 50-60-х годов и имеет общественную зна-

чимость. Подобная проблематика порождает определённые типы героев. Это 

люди  различных  социальных  слоёв  населения  Ирака – рабочие,  крестьяне, 

мелкие  служащие,  студенты,  интеллигенция.  Характерно  для  героев  «нового 

реализма» то, что все они принадлежат к молодому поколению (7, 15)». В от-

личие  от  героев  «психологического»  течения,  они  стремятся  к  достижению 

своей цели, борются за свои идеалы, ищут пути к счастливой жизни и сопро-

тивляются  враждебному  им  миру.  Их  взоры  обращены  к  будущему.  Не  слу-

чайно, в рассказах уделяется большое внимание героям-детям, подрастающе-

му  поколению  Ирака,  будущему  страны.  В  рассказах  изображены  не  только 

страдания детей, в них показаны формирования – хорошие, добрые качества 

детей.  Описываются,  как  дети  учатся  преодолевать  трудности  и  как  зреет  в 

них протест против царящей в мире, несправедливости. Не случайно, один из 

основных представителей «нового реализма» Э.Сабри сборнику «Бегущий из 

мрака»  дал  подзаголовок  «Гуманистические  рассказы».  Гуманизм – отличи-

тельная черта «нового реализма».  

Все, отмеченные нами, особенности течения «новый реализм» дают нам 

право  считать  это  литературное  течение  самым  прогрессивным  в  иракской 

современной литературе. 

Рассмотрев основные черты «нового реализма», попробуем ответить на 

вопрос, почему это реалистическое течение названо «новым», и чем отличает-

ся реализм 50-60-х годов от реализма 20-30-х гг. 

Задача  реалистического  отражения  действительности  была  поставлена 

ещё  пионерами  иракской  новеллы – Махмудом  Ахмедом  ас-Сейидом,  Зу-н-

нун Аййубом и др. В их произведениях мы встречаем критику социальной сп-

раведливости.  Однако  в  большинстве  своём  темы  их  произведений  были 

связаны  с  частными  вопросами  общественного  быта  (коррумпированностью  

чиновников, старыми традициями и т.д.). Течение  «новый реализм» сложило-

сь в иных исторических условиях, которые требовали от литературы соответ-

ствующих характеров и сюжетов» (6, 12). Было бы ошибочно противопостав-

лять «новый» реализм «старому». Художественный опыт, накопленный пред-

шественниками, органически вошел в литературное течение «новый реализм», 

участвуя в её формировании и развитии.  

 

Литература 

 

1. Долинина А.А.  Предисловие к сб. «Современная арабская проза», М., 1961. 

2. И.Ю.Крачковский. «Арабская литература в XX в.», Избранные сочинения, 

т.III, М., 1956. 

3. Фарман Г.Т. «Ирак в годы чёрного режима», М., 1958. 

 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

263

на арабском 

 

ﺮهﺎﻄﻟا داﻮﺟ ﻲﻠﻋ

.

ﺮﺻﺎﻌﻤﻟا ﻲﻗاﺮﻌﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﻲﻓ 

،

داﺪﻐﺑ 

،

 

١٩٦٧

.  .

4

 

ﺐﻟﺎﻄﻟا ﺮﻤﻋ

 .

ﺚﻳﺪﺤﻟا ﻲﻗاﺮﻌﻟا بدﻻا ﻲﻓ ﺺﺼﻘﻟا ﻦﻔﻟا

،

داﺪﻐﺑ 

،

 

١٩٧١

.  .

5

 

ﺐﻟﺎﻄﻟا ﺮﻤﻋ

 .

ﻌﻗاﻮﻟا ﻩﺎﺨﺗﻹا

ﺔﻴﻗاﺮﻌﻟا ﺔﻳاوﺮﻟا ﻲﻓ ﻲ

،

داﺪﻐﺑ 

،

 

١٩٦٩

. 

 

   

  

6

 

7.

نﺎﻣﺮﻓ ﺐﺋﺎﻏ و ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻦﻴﻣا دﻮﻤﺤﻣ

 .

ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﻴﻌﻗاﻮﻟا ﺺﺼﻘﻟا

،

ةﺮهﺎﻘﻟا 

،

 

١٩٥٦

.

 

8.

ﻲﻟﺮﻜﺘﻟا داﺆﻓ

 .

ﺮﺧﻻا ﻪﺟﻮﻟا

،

داﺪﻐﺑ 

،

 

١٩٦٠

.

 

 

N.Sultanlı 

Müasir İraq nəsrində əsas ədəbi cərəyanlar 

Xülasə 

 

Məqalə İraq ədəbiyyatının XX əsr 50-60-cı illərinin novellasında iki cərəyana: 

“psixoloji” və “yeni realizm” cərəyanlarına həsr olunmuşdur. Bu cərəyanlar əsasən 

müasir İraq ədəbiyyatının ikinci nəslinin yaradıcılığında meydana gəlmişdir. Hər iki 

cərəyanın nümayəndələri realizm mövqelərində dayanmaqlarına baxmayaraq bir 

birindən çox ayrılırlar. Birinci cərəyanın nümayəndələri  İrland yazıçısı C.Coysun 

yaradıcılıq prinsiplərinin davamçıları olub, yaratdıqları obrazların iç dünyasına daha 

çox fikir verib əsl problemlərdən uzaqlaşırlar. “Yeni realizm” nümayəndələri isə 

50-60-cı il İraqın  ən ağrılı problemlərinə toxunaraq xalqın ağır vəziyyətini təsvir 

edir, ölkədə sürən polis rejiminə toxunur, İraq qadınlarının məşəqqətli ömrünün 

həyatını təsvir edərək humanizm prinsiplərini tərənnüm edir. 

 

N.Sultanli 

Main literary trends in modern Irag prose 

Summary  

 

The article is dedicated to the main literary trends in novella of xx century 50-

60`s Irag literature – “psychological” and “new realism”. These trends mainly 

appeared in the creation of the second generation modern Irag literature.  Despite 

standing on realism position, the representatives of both trends much differed from 

each other. The representatives of the first were followers of Irish writer J.Joys` 

creative principles, paid more attention to the inner world of the created characters 

and were far from real problems. But the representatives of “new realism”, touching 

the most painful problems of 50-60`s Irag, described people`s hard life, police 

regime in the country, difficult life of Irag women and propagandized humanist 

principles. 

 

Rəyçi: Professor Aida Qasımova  

 

 

 

 

 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

264

NƏZİYMƏ AXUNDOVA 

filologiya  üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

 

ƏDƏBİ ŞƏXSİYYƏT VƏ TARİXİ HƏQİQƏT 

 

Açar sözlər: H. Cavid, ideal, gюзяллик, мящяббят, гящряман, азад гадын 

Ключевые слова: Г. Джавид, Хаййам, совроменност, красаты и любви. 

Кey words: H. Cavid, ideal, gюзяллик, мящяббят, гящряман, азад гадын, H.Javid,  

beauty, love, heroism, free women. 

 

1935-ci ildə Şərqin böyük şairi, riyaziyyatçı alimi və filosofu Ömər Xəyyam 

haqqında 6 pərdəli “Xəyyam” mənzum tarixi dramını yazanda böyük romantik şair 

və filosof Hüseyn Cavid bilmirdi ki, cəmisi iki ildən sonra o, 1937-nin tufanına dü-

şəcək və gedər-gəlməzə göndəriləcək. Ancaq H.Cavid çox ağıllı, uzaqgörən bir filo-

sof və dramaturq idi. O, içərisində yaşadığı rejimin heç bir qanuna tabe olmayan 

proletar diktaturası, gədə-gündə hakimiyyəti olduğunu, patavalı mujikə silah verilib 

bəstəkarın üstünə göndərildiyini, meşin gödəkcəli  şpanaların cibinə KQB knijkası 

qoyub meydan suladıqlarını, evlər yıxdığını 1935-ci ildə artıq yaxşı bilirdi. Belə bir 

dövrdə o “Xəyyam”ı yazdı və heç gözlənilmədən bu əsərinə görə 1936-cı ildə mü-

kafat aldı. Bu mükafatdan bir il ötməmiş o 1937-ci il iyunun 3-dən 4-nə keçən gecə 

“Gizli millətçi əksinqilabçı təşkilat” da iştirakına görə həbs olunmuşdur. 

“Xəyyam” Hüseyn Cavidin öz böyük sələfi Ömər Xəyyamın 1000 illik yubi-

leyinə  hədiyyəsi idi. Özünün “Səyavuş” (1932) əsərini də  Əbülqasim Firdovsinin 

1000 illiyi münasibəti ilə yazmışdı. Elə bilirik ki, “Xəyyam”  əsərinin təhlilinə bu 

əsər barəsində ən müasir mülahizələri çıxış nöqtəsi, metodoloji başlanğıc kimi qə-

bul etsək, yanılmarıq. Hüseyn Cavid irsinin fədakar tədqiqatçıları və naşirləri “Xəy-

yam”  dramını belə təqdim edirlər: “Cavid bir türk şairi kimi “Xəyyam” fenomeni 

doğuran ictimai-ədəbi mühiti də ön plana çəkməli idi. Firdovsini türk dövlətinin de-

mokratizmi,  şerə-sənətə verdiyi yüksək önəm doğurmuşdursa, Xəyyamı da eynilə 

oxşar mühit – bir türk hökmdarı olan Alp Arslanı və onun oğlu Məlikşahın elm, şeir 

və  sənət üçün yaratdığı münbit mühit doğurmuşdu. Cavid bunun vurğulanmasına 

xüsusi fikir verir və sanki bundan bir türk şairi kimi qürur duyur, türk hökmdarının 

bəşər tarixi qarşısında xidmətini vurğulamaqla öz etnik mənşəyi ilə fəxr edir.  

Faciənin əsasında fərd və cəmiyyət qarşıdurmasından daha çox Mosart və Sal-

yeri sindromu istedadla cılızlığın qarşılaşması və bu mübarizədə ikinci tərəfin hər 

cür xəyanətə əl ataraq butaforik qələbə çalması durur. 

Sosialist realizminin “konfliktsizlik” nəzəriyyəsindən xeyli əvvəl qələmə alın-

mış “Xəyyam”  faciəsində Cavid sosialist cəmiyyətində sənətkarların düşdüyü ağır 

vəziyyəti, qələm azadlığına vurulan ağır zərbəni də incə eyhamlarla ifadə etməyə 

nail olmuşdur” (Babaxanova G. Kərimli T, Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığı. 

Hüseyn Cavid: həyat və sənət yolu. B., Elm, 2005, XVII-XVIII). Geniş sitat verdi-

yimiz bu mülahizədə “Xəyyam”  əsərinin həm tarixiliyi, həm də müasirliyi dəqiq 

izah olunur. Bütün tarixi mövzulu əsərlərdə olduğu kimi, H.Cavid də “Xəyyam” 

mənzum tarixi dramında yüksək şeriyyətlə dövrünün – XX əsrin 30-cu illərinin ha-

disələrini, konkret olaraq özünün yaşantılarını Xəyyamın dövrünə, türk tütuhatinin 

parlaq bir epoxasına keçirir və  əslində  həm o dövrdə türk - ərəb münasibətlərinə, 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

265

həm də sovet imperiyasının antitürk siyasətinə qiymət verir. “Xəyyam” 53 yaşlı sə-

nətkarın son böyük əsərlərindən biri idi. “Xəyyam”dan sonra o yalnız bir əsər – 

“İblisin intiqamı”nı (1936-1937) yaza bildi...  Qeyd edək ki, “Xəyyam” H.Cavidin 

digər əsərlərinə, məsələn, “Şeyx Sənan”, “İblis” faciələrinə nisbətən ədəbi tənqiddə 

və nəzəri-estetik fikirdə də az təhlil və təbliğ olunub. 

Nəinki H.Cavidin “Xəyyam” dramına, ümumiyyətlə Azərbaycan romantiklə-

rinin yaradıcılığına və konkret əsərlərinə ədəbiyyat tariximizdə xüsusi hadisə olan 

romantizm cərəyanının kontekstində  nəzər salmaq lazımdır. Akademik M.Cəfər 

“Azərbaycan  ədəbiyyatında romantizm” monoqrafiyasında yazır: “Bu illərin (1905-

1917) romantizmi bütünlüklə götürüldükdə XX əsr Azərbaycan  ədəbiyyatının çox 

mürəkkəb, ziddiyyətli bir hissəsi olmaqla, - həm də çox geniş bir mövzudur. İkinci 

cəhətdən romantizm problemini həll etmədən, onun ideya və bədii-estetik xüsusiy-

yətlərini, onu doğuran siyasi-ictimai şəraiti aydın müəyyən etmədən, bu romantiz-

min ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılıq və görüşlərini də düzgün və ətraflı təhlil 

etmək mümkün deyildir” (Məmməd Cəfər. Seçilmiş  əsərləri.  İki cilddə, II c. B., 

Azərnəşr, 1974, s.9).  

Beləliklə, həm sənətkarın  ədəbi-tarixi rolunu, həm onun konkret əsərlərinin 

ideya-bədii özəlliklərini doğru-dürüst müəyyən etmək üçün həmin sənətkarın mən-

sub olduğu  ədəbi cərəyanın poetika və estetikasına istinad etmək zəruridir. Bunu 

həm də hər bir tədqiqatçıdan elmdə obyektiv həqiqəti aşkara çıxarmağa imkan ve-

rən  tarixilik prinsipi tələb edir. Belə ki, Azərbaycan romantizmini qiymətləndirmək 

üçün XX əsr Azərbaycan tarixinin ictimai-siyasi şəraitini, bu romantizmin yaradıcı-

larından olan H.Cavid yaradıcılığını düzgün qiymətləndirmək üçün isə XX əsr ro-

mantizmini kontekst kimi ciddi nəzərə almaq lazımdır. Bu istiqamətdə    də  əsərin 

təhlilindən öncə, “Xəyyam”a verilən  ədəbi-tənqidi və tarixi-fəlsəfi dəyərlənmələri 

nəzərdən  keçirək.  

1956-cı ilin kütləvi siyasi bəraətindən az sonra – 1960-cı ildə H.Cavidin  ədə-

bi-tarixi mövqeyini bərpa etmiş akademik M.Cəfər yazır: “Cavidin dramları  əsas 

etibarı ilə xarakterlər dramıdır... “Şeyx Sənan” və “Xəyyam” xarakterlər dramı ol-

maqla bərabər həmçinin fəlsəfi dramlardır... “Şeyx Sənan” faciədir. Burada qəhrə-

manın taleyi fəlakətlə nəticələnir. “Xəyyam” dramdır. Burada fəlakət deyil, müəy-

yən dərəcədə perileqiya (qəhrəmanın taleyini birdən-birə dəyişməsi) xətti əsas gö-

türülmüşdür. “Şeyx Sənan” təəssübkeş dindarların təqibinə məruz qalıb özünü Xu-

marla bərabər məhv etdiyi halda, Xəyyam qoca yaşlarında təbliğ etdiyi ideyaların 

geniş yayıldığı və gənc nəsil. Nişapur gəncləri tərəfindən qayğı ilə əhatə edildiyi bir 

zamanda öz əcəli ilə ölür. Bu iki əsəri başqa bir xüsusiyyət də fərqləndirir. “Şeyx 

Sənan” fəlsəfi dram olmaqla bərabər daha çox məhəbbət dramıdır. “Xəyyam”da da 

məhəbbət xətti vardır (Xəyyam ilə Sevdanın sevgisi, Sevdanın gənc ikən ölməsi) la-

kin burada fəlsəfi dram xətti daha əsaslı və ardıcıldır” (s.214). “Şeyx Sənan”la bağlı 

mülahizələri öz dövrü ilə əlaqədar müəyyən sosioloji xarakter daşısa da akademik 

M.Cəfərin dəyərlənməsi maraq doğurur.  Əgər nəzərə alsaq ki, H.Cavid haqqında 

monoqrafiyasında böyük alimimiz “Cavidin dramları içərisində dram sənəti nöqte-

yi-nəzərində ən zəif əsərlər “Peyğəmbər” və “Topal Teymur”dur (II c. S.226) – de-

yə onları məhz xarakterlərlərin zəifliyinə görə tənqid edir, onda “Xəyyam” əsərinə 

verdiyi önəm aydınlaşır. Beləliklə, H.Cavid yaradıcılığının və Azərbaycan roman-

tizminin ən yaxşı tədqiqatçısı, akademik Məmməd Cəfər “Xəyyam” əsərini fəlsəfi 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

266

xarakterlər dramı hesab edir. M.Cəfər Xəyyamda bir xarakter, dramatik konfliktin 

əsas tərəfi, H.Cavidin estetik idealının daşıyıcısı kimi əsas cəhət olaraq “yüksək id-

rak eşqini” ön plana çəkir. Həqiqətən də Xəyyam mühitindən, zəmanəsindən yük-

səkdə duran bir mütəfəkkir, ağıl, mərifət kamdır. Fikrimizcə M.Cəfər dramı və bir 

ədəbi – tarixi şəxsiyyət, xarakter olaraq Xəyyamı zəiflərdən bir qüsuru doğru qeyd 

edir: “Diqqəti cəlb edən başqa bir cəhət budur ki, Xəyyamın idrak, mərifət ehtirası sanki 

başqaları arasında da paylaşdırılmışdır” (II c. s.215). Əsərdə Xacə Nizam, Sevda, Vəfa, 

Səfa, Xərabati Xəyyamın  əqidə, ağıl, hiss və ehtiras dostlarıdır. Lakin onlar heç biri 

Xəyyam deyil.  Bir qədər mübahisəli görünsə  də, hətta deyərdik ki, konfliktin mənfi 

qütbündə dayanan Həsən Sabbah daha dəqiq, ardıcıl və ehtirasları daha məqsədyönlüdür. 

Əsərin təhlilində bu aydınlaşacaq. Akademik M.Cəfər bir qədər başqa fikirdədir: 

“Müxtəlif dramatik xətlərin baş  qəhrəman  ətrafında dolaşması “Xəyyam”da daha 

sənətkarlıqla verilmişdir. Bu dramda Xacə Nizam  - Həsən Sabbah, Yusif, – Alp Arslan, 

Həsən Sabbah – Rəmzi Vəfa, Xərabati – Səfa arasında yaranan dramatik vəziyyətlər 

hamısı Xəyyamın taleyi ilə əlaqələndirilmişdir” (II c. s.228). 

“Xəyyam”ın “Şeyx Sənan”la müqayisədə götürülməsi təsadüfi deyil. Sovet 

ədəbiyyatşünasları materializmə (onun daha cılız forması olan sosrealizmə !) 

istinadən “Şeyx Sənan”ı dini xurafat əleyhinə yazılmış (az qala ateist!) əsər hesab 

edirdilər. “Şeyx Sənan” əsəri ilə bağlı mülahizələrimizdə biz bu əsərə tamamilə baş-

qa yöndən yanaşmış,  bu romantik faciəni sonu sufizmlə bitən ilahi eşq dastanı ol-

duğunu qeyd etmişik.  

Yaşar Qarayev kimi görkəmli  bir nəzəriyyəçi də “Xəyyam”ı Cavidin “ən 

şairanə dramı” adlandıraraq, onun mahiyyətini  dini xurafat əleyhinə əsər kimi izah 

edir: “Xəyyam” mövzusu bütün yaradıcılığı və ideya ruhu ilə dini təəssübkeşlik və 

mövhumat  əleyhinə olmuş H.Cavid  qələmi üçün doğma idi. H.Cavidi cəlb edən 

Xəyyamdakı ayıq şübhə, həyata odlu bir məhəbbət fəlsəfəsi idi. Əsərdə “Şeyx Sə-

nan” ideyaları daha da inkişaf etdirilir, həm də burada Sənanı məşhur materialist fil-

osof Xəyyam əvəz edirdi. Xurafata, din qəhrəmanlarına “hər cür mistik etiqada qar-

şı H.Cavid İblisin qəhqəhələrindən sonra indi də Xəyyamın ağıllı gülüşləri ilə  gü-

lürdü” (Qarayev Y. Hüseyn Cavid. “Azərbaycan” 1962. №12,s.154). Akademik 

M.Cəfər müşahidə edib ki, H.Cavidin heç bir əsərində yumor yoxdur. İblisin qəhqə-

hələri də,  Xəyyamın ağıllı gülüşləri də yumor hissindən çox uzaq, acı və zəhərli idi. 

H.Cavidin  tarixi mövzuda yazdığı bütün əsərlər müasirlik ruhu ilə  aşılanıb. 

Mövzu onun üçün öz estetik idealını ifadə etmək vasitəsidir. “Xəyyam” dramında 

da ədəbi şəxsiyyət və tarixi həqiqət məhz müasirlik müstəvisində dərk və təcəssüm 

olunur. Cavidşünas alim T.Əfəndiyev belə qənaətə gəlir ki, “onun (yəni H.Cavidin 

– N.A.) müraciət etdiyi mövzular tarixilik və müasirlik prinsiplərinin vəhdətində 

işlənməsi ilə diqqəti cəlb edir. O, həmişə müasir mövzularda həyatın adi məsələləri-

nə deyil, ülvi və qeyri-adi məsələlərinə toxunduğu kimi, tarixi və əfsanəvi mövzula-

rın işlənməsində  də  həmişə ümumbəşəri idealları  tərənnüm və  təcəssüm etdirmiş-

dir” (Əfəndiyev T. Tarixi mövzu və müasir ideya. Cavidşünaslıq. I c. Elm, 2007, s. 

183). Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusən tarixi XIX yüzilliyin 50-ci illərindən baş-

lanan dramaturgiyamızın yaradıcılıq təcrübəsi göstərir ki, ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin 

bədii obraza, ədəbi qəhrəmana çevrilməsi müəllifdən böyük bilgi, diqqət və həssas-

lıq tələb edir. Tarixi mövzulu əsərlərdə tarixi şəxsiyyət, xüsusilə  də  ədəbi-tarixi 

şəxsiyyət bir obraz kimi, konkret estetik idealın daşıyıcısı kimi maraqlıdır. Ədəbiy-

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

267

yatşünas Xalid Əlimirzəyev Xəyyam obrazına məhz bu nöqteyi-nəzərdən dəyər ve-

rir: “Cavidin bizə təqdim etdiyi Xəyyam tarixi şəxsiyyətdən daha çox yüksək poetik 

təxəyyülün məhsulu olan ümumiləşdirilmiş, bitkin xarakter səviyyəsinə qaldırılmış 

bədii obrazdır. Müəllif mövzuya, qələmə aldığı tarixi hadisələrə yeni məzmun ver-

miş, müasirlik duyğusu aşılamışdır” (Əlimirzəyev X. Dramaturgiyamızda ideal və 

qəhrəman. B., 1995, s. 183-184). X.Əlimirzəyev Xəyyamı  təkcə öz zəmanəsində 

deyil, ümumiyyətlə bütün zamanlarda nadanlığa, cəhalətə, dini xurafata qarşı ağlın, 

zəkanın, azad insan düşüncəsinin əzəmətini irəli sürən filosof kimi səciyyələndirir. 

Xəyyamın bədii bir obraz kimi möhtəşəmliyi öz zəkası ilə erkən orta əsrlərə 

işıq salmaq əzmindədir. 

Fikrimizcə cavidşünas alim və istedadlı türkçü Azər Turan “Xəyyam”a doğru 

yanaşır. “Xəyyamı təkcə bədii estetik dəyərinə, hədsiz işıqlı poeziyasına görə deyil, 

fəlsəfi mahiyyətinə, Cavid düşüncəsinin  ənənəvi təməllərindən birini - irfani 

rəmzlərini özündə cəmləşdirdiyinə siyasi quruluş naminə qatbaqat ideya təkliflərinə 

görə incələmək təəssüf ki, hələ də Cavidşünaslığın gerçəkləşdirilmədiyi problemlər-

dəndir və sadaladığım yönləri ilə “Xəyyam” hələ ki, tədqiqata cəlb olunmayıb” 

(Azər Turan. Cavidnamə. B., Elm və Təhsil. 2010. s. 255). Fikrimizcə, “Xəyyam”ı 

tarix və müasirlik müstəvisində, onun mövzu və ideya mənbələri, irfançılıq və döv-

lətçilik kontekstində araşdırmağı təklif edən Azər Turan tamamilə haqlıdır və biz də 

əsərə məhz bu yöndən yanaşmalıyıq. Hətta əsərdə iştirak edən şəxslərin – obrazların 

adlarının rəmzi – irfani mənalarını açıqlayan tədqiqatçı “Xəyyam”ın sadəcə bir 

mənzum tarixi dram olmadığını nəzərə çatdırır. “Xəyyam” çoxplanlı, çoxqatlı əsər-

dir. Məsələn, Nizamimülkü qətlə yetirən Əbu Tahir batini təriqətinə, Həsən Səbbah 

isə ismailiyyə  təriqətinə  mənsub olmuşlar. Cavidin onları  əsərə  gətirməsinin həm 

tarixi səbəbləri, həm də ideya – bədii məqsəd aydınlaşdırılmalıdır. Azər Turan ya-

zır: “Cavidin “Xəyyam”ı təkcə irfani rəmzlərinə və tarixi obyektivliyinə görə deyil, 

eyni zamanda mətnin daxili siyasi mahiyyətinə istinad edilərək öyrənilməlidir” (s. 

260). Artıq qeyd etdiyimiz kimi, “Xəyyam”ın bədii mətni çoxqatlıdır. Mövcud reji-

mi təkzib edən eyhamlarla doludur. 

H.Cavidin bütün əsərləri kimi “Xəyyam”ın mətni də mükəmməl bədii-fəlsəfi 

sistemə malikdir. 

6 pərdədən ibarət “Xəyyam” dramının birinci pərdəsi Mədrəsədə başlayır. Bu-

rada kitablar, dərs vəsait və alətləri ilə dolu otaqla yanaşı gənc Xəyyam və dostları 

Rəmzi və Xərabatinin şərab içdikləri oda da mövcuddur. “Hicaz” muğamı üstündə 

ilahi göylərə - Allaha müraciətlə mahnı oxunur və dərhal buna qarşı Xəyyamın ma-

terialist filosof – şairin sözləri gəlir: 

İştə, bir səs ki, edər göylərə şaşqınca xitab 

O sağır göy, əcəba, kimsəyə vermişmi cavab?       

(Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə, V c. B., Elm. 2007. s. 8) Xəyyamın 

sualına Xərabati “Hər həqiqət buradan parlayacaq” – deyə şərab dolu qədəhi nişan 

verir. Bəri başdan deyək ki, H.Cavid Xəyyamın  rübailərini öz tərcüməsində 

ustalıqla (fəqət dırnaq içərisində!) mətnə daxil edir. Beləliklə, əsərdə iki şair –  Xəy-

yam və Cavid əl-ələ verir. Bu məqamda Nizamülmülk və Sabbah əsərə daxil edilir. 

Remarkada Cavid onları belə xarakterizə edir. “Birinci vüqarlı və həlim, ikinci isə 

titiz və qurnaz” (s.10). Sabbah ilk məqamdan Xəyyama tənə edir, şərab içməyin ona 

layiq olmadığını bildirir. Xəyyam badə dostlarına onları həmdərsi kini təqdim edir. 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

268

Xəyyam Rəmzini təhqir edən Sabbaha “Həddini çox aşma, yetər” deyə təpinir. Əbu 

Tahir öz əqidə dostu Sabbaha Xəyyamın sevgilisi Sevdanı belə təqdim edir:  

 

O işvəli nur 

Qız deyil, sanki şəfəq yavrusudur. 

 

Bununla da Sevda əsərə daxil edilir. Sevda həqiqətən həyat eşqi ilə dolu saf 

bir mələkdir. Və Xəyyam daima bu nura can atır. 

Sabbahın allahı  xəyanətdi, zəhərdi, dərmandı.  Əbu Tahir isə onun sağ  əli 

təriqət və cinayət yoldaşıdır. Elə ilk görüşdə Sabbah Sevdanın  şərbət qədəhinə 

dərman tökür ki, o şaşırsın, əqlini itirsin, beyni pozulsun. Sevda Sabbahı Xəyyam 

sanır. Saray qızları Sevdaya tənə edirlər: 

 

Sevda?! Bu nədir, Sevda?! 

Etdin bizi sən rüsva 

Layiqmi adın gəzsin 

Nifrətlə dodaqlarda (s.26).    

Xacə Nizamın qulamı Hacib mədrəsələrə belə qiymət verir: 

Aydındır əvət mədrəsələr həp 

Hər kərpici altında bir əqrəb. 

 

Bu sözlər məhz Sabbaha aiddir. Xəyyama ən doğru qiyməti o özü verir. Haci-

bin “Divanəmisin?  Şairmisin?” suallarına Xəyyam belə cavab verir: “Əsla! Pey-

ğəmbər idim ümmətim olsa”. Birinci pərdə Xəyyamın Sevdaya eşq dolu misraları 

ilə bitir:  

Gəldin də niçin pənbə bulutlar kibi aqdın 

Bilməm, niyə getdin, niyə döndün, niyə baqdın? 

Şimşək kibi qaçdın da, niçin könlümü yaqdın 

Bilməm, niyə getdin, niyə döndün, niyə baqdın? 

Sərpildi alcıb ruhuma süzgün baqışından  

Sarsıldı da həp bənliyim, ey afəti-devran 

Gəl,  gəl olayım səndəki hər cilvəyə qurban 

Bilməm, niyə getdin, niyə döndüm, niyə baqdın?! (s.28). 

 

“Xəyyam” əsəri parlaq bir şeriyyət təcəssümü, bu şeir isə H.Cavid sənətinin 

ən səmimi poetik bir möcüzəsidir. Belə bir cəhət müşahidə olunur ki, H.Cavidin 

əsərlərində əhvalatların inkişafını musiqi müşayiət edir. “Xəyyam”da da birinci pər-

dədə “Hicaz” çalınırsa, bazarda vaqe olan ikinci pərdədə neydə “Dəşti” çalınır, gənc 

çadırçı eyni ahənglə oxuyur. Xəyyam burada saçları dağınıq bir sərsəridir, hətta ça-

dırçı usta onun rəhmətlik atasını yada salır: 

 

Buna baq, halına, ətvarına baq 

Sanki zəncirini qırmış dustaq 

Bizə yoldaşdı o rəhmətlik baban 

Bir çadırçıydı o da 

 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

269

Görmədik öylə təmiz bir insan 

Sən nəsin? Bir budala! (s.35). 

 

Bəs nədədir Xəyyamın faciəsi? Hər şeydən öncə onun varlığındakı ikiləşmə-

də. Bunu əsərdə Xəyyam özü belə etiraf edir: 

 

Şairmi? Saqın, duyduğum ilhamə uyan yoq 

Şerimdəki əsrarı duyan yoq 

Yoq oxşayacaq ruhumu bir nuru-səadət. 

İzlər məni hər dürlü fəlakət. 

Elmimdəki nöqsan ilə cəhlimdəki irfan 

Gənc ömrümü atəşli dikənlər gəmirirkən 

Həp varlıqa üsyan edərəm bən 

Üsyan!.. Ölü adət və təriqətlərə üsyan! 

Yıldızlı həqiqətlərə üsyan! (s.34) 

 

Burada mənası kitablara sığmayan bir misra var: “Elmimdəki nöqsan ilə 

cəhlimdəki irfani”. Elm beyin, zəka ilə bağlıdır. Sufi ədəbiyyatda elm, əql aşiqin 

duymaqda çox zəif hesab olunur. Quranda olduğu kimi burada da “cəhl” sözü işlə-

nir, bu nadanlıq, cahillik deyil,  xatırlayaq burada islamiyyətin qəbuluna qədərki 

cahilliyə - sadəlik dövrü nəzərdə tutulur. “Cəhlimdəki irfan” dedikdə H.Cavid sufiz-

mi ön palana çəkir. İrfançılıq sufizmin son həddidir. “Xəyyam”ın bədii-fəlsəfi ma-

hiyyətinə daxilən aid olan bir məsələni də qeyd edək: Sufi ədəbiyyatda ağıl gücsüz, 

köməksiz anlamdadır. Kitab oxuyub elm öyrənməklə, təfəkkürlə sufini dərk etmək 

olmaz. H.Cavid Xəyyamın da daxili konfliktini, faciəsinin səbəbini belə verir: 

“Elmimdəki nöqsan ilə, cəhlimdəki irfan”. Deməli Xəyyamın daxilində  müdrik və 

mistik mübarizə aparır. 

“Xəyyam”da digər bir qeyri adi ziddiyyət də var. H.Cavid bir türk olaraq 

1072-ci ildə Malazgird döyüşündə Anadolunu fəth etmiş Alp Arslana böyük rəğbət 

bəsləyir, eyni zamanda onu öldürən sadə döyüşçü Yusifə  də  rəğbət bəsləyir. Bu 

Cavidin türkçülüyü ilə xalqa rəğbəti arasındakı ziddiyyət idi. Hər cür hakimiyyətə 

qarşı duran millət – xalq adamı H.Cavidin bu hərəkəti  əsasən sovet rejiminə 

nifrətdən irəli gəlirdi. “Şeyx Sənan”da Xumar Şeyx Sənanı peyğəmbərə  bərabər 

tutduğu kimi, “Xəyyam”da da Sevda Xəyyamı uca tutur, yüksək qiymətləndirir:      

 

Sus onda fəzilət var, 

Qüdrət və cəsarət var. 

Çarpışmada baq könlüm 

Bilməm ki, nə hikmət var. 

 

H.Cavid 1935-ci ildə, artıq Azərbaycanın böyük millətçi, türkçü, islamçı – 

yəni öz milli-mənəvi kimliyini tanıyan ziyalılarımızın başının üstünü qara buludları 

alanda Alp Arslanın simasında hökmdar və şair problemini gündəmə gətirir. Əsərin 

müdrik surətlərindən Xacə Nizam deyir: 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

270

Sarayın iştə böyük aləmi var, 

Şanlı bayramdır, əzizim, bu gecə. 

 

Var ziyarətlə geniş əyləncə 

Bu gün Alp Arslan üçün xoş bir gün 

Qeysəri-Ruma o gəlmiş üstün.  

  

Əslində H.Cavidi hər  şeydən öncə  məhz bu tarix düşündürürdü. Tarixdən 

bəllidir ki, Alp Arslan Malazgird döyüşündəki qələbədə Konstantinopolun üstündən 

qızıl xaçı  çıxarıb apardı Bağdadda Xəlifənin ayaqları altına atdı. Konstantinopol 

İstanbul adlandı və üzərinə islam bayrağı sancıldı. 1000 ildən artıqdır ki, xaç dün-

yası bunu türk-islam dünyasına bağışlamır. Cavidin “Xəyyam” əsərinin qəhrəmanı 

həmin Alp Arslandır. Əsərin bir böyük əhəmiyyəti də məhz bundadır. 

Fəqət Cavid hər nə olursa olsun üstünlüyü şair və filosof Xəyyama verir. Fa-

teh Alp Arslan deyir ki, “Xəyyam ikidir // Biri alim, biri parlaq şair”. Bu yerdə Ca-

vid Ömər Xəyyamın şahlar əleyhinə, torpaqda şahla gədanın bir olması və dünyanın 

faniliyi haqqında iki sərt rübaisini verir. Bununla da Cavid həm də öz yaşadığı döv-

rə öz münasibətini bildirir. Əsərin müasirliyi də məhz bundadır. H.Cavid demək is-

təyir ki, Xəyyam Alp Arslan kimi şöhrətli bir türkü bəyənmirsə, mən əcnəbi rəhbər-

ləri niyə qəbul etməliyəm... 

Alp Arslan cəllada öz oğlunu öldürmək  əmri verir. Belə olanda Yusif gizli 

saxladığı xəncərlə Xaqanı qətlə yetirir. Yusifi də cəllad  atası öldürür. O Xaqandan 

əvvəl ölür. Dördüncü pərdə Xəyyamın iş otağında vaqe olur, o rəsədxanada  tələbə-

lərə dərs deyir. 

Xəyyam kimi ağıllı, müdrik filosofları başçının fitvaçı dəstəsi ilə addım baddım  

izləyən, onu rəzalət kimi, dəli adlandıran Müftiyə Xəyyam çox sərt cavab verir:  

 

Həzrəti Müfti sizə nisbətlə biz 

Həm ayıqız, deyiliz nəşəsiz 

Biz içiriz badə, siz insan qanı   

Hankimiz, anlat, daha çox vəhşiyiz? 

 

Bu Xəyyamın məşhur rübailərindən biridir. Elə bilirik ki, Xəyyamla tamamilə 

əks qütbdə dayanan dini xurafat təbliğ edən, hətta din adı ilə cinayətlər, fitnələr 

törədən, dövlət işlərinə əngəl olan bir adama bundan daha ağır söz demək olmaz.  

Təkcə bir epizodu xatırlayaq ki, Xərabati qəbristanlıqda Müftinin fitnəsi ilə 

qətlə yetirilir. Ümumiyyətlə Xəyyamın tərəfdarlarına qarşı həm Sabbah və Əbu Ta-

hir, həm də Müfti və Naib mübarizə aparır. Xəyyam iki amansız, qatil cəbhə ilə üz-

üzə dayanır. Əslində üzdə bir, yəni mömin rəhbər,  həqiqətdə əyyaş olan Xəlifəni də 

üçüncü cəbhə kimi qəbul etmək olar. 

Sabbah çox hiyləgər, mənfur əməllərini həyata keçirməkdə inadkar və israrlı-

dır. Alp Arslanın oğlu Məlikşah hakimiyyətə  gəldikdən sonra vəzir Xacə Nizam 

Alp Arslanın ölümündə Yusiflə bərabər Sabbahı da günahlandıranda o, dərhal Xəy-

yama tərəf üz tutur. Sabbah həm də Sevdaya vurğundur, fəqət bu baş tutmaz bir 

sevdadır: “Ah o gözlər məni öldürdü, yetər!” xəyalı ilə ötüşməli olur.  

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

271

Məlikşahın Xəyyama böyük rəğbəti var. O, əvvəlcə Xəyyamın rəsədxanəsinə, 

sonra da kaşanəsinə - evinə gəlir. Bu münasibətdə Cavid şair və şah problemini qo-

yur və bu tarixi faktı  zəmanəsinə nümunə göstərir. Məlikşahın alicənablığını  əks 

etdirən bir maraqlı detal da var. Xacə Nizam ona Sabbahın cinayətkar olduğunu, 

onu öldürmək üçün pusqu qurduğunu söyləyəndə Məlikşah deyir: “Baxarız, məhkə-

mə var, qanun var”. Bu sözlərlə H.Cavid  orta əsrlər türk demokratizmini əks etdir-

mişdir. 

Əsərdə Xəyyam sakit bir filosof, şeirləri ilə gözəlləri əyləndirən bir şərab düş-

künü deyil. H.Cavid  onun Məlikşaha verdiyi cavabda böyük şəxsiyyətin cəsarətini 

əks etdirir: 

Doğru, var içkiyə az-çox meylim, 

Söylənənlər kibi düşkün deyiləm. 

Çoq zaman özlədiyim neylə şərab 

Fikri təbliq üçün ahəngi-rübab 

Edərim əski xurafata hücum 

Yeni bir fəlsəfə izlər ruhum 

Xalqı gördükcə səfalətdə həmən 

İçərək vaz keçərim kəndimdən.  

 

Beləliklə, Xəyyam içkiyə münasibətinin bütün fəlsəfəsini açır. O içki düşkünü 

olmadığını, musiqi və şərabdan fikri təbliğ üçün ahəng yaratmaq məqsədi ilə, xura-

fata qarşı yeni fəlsəfə irəli sürmək məqsədi ilə, xalqın səfalətinə dözmədiyi üçün şə-

rab içdiyini söyləyir. Bundan sonra Sevda Məlikşahın qarşısında Xəyyamın eşq fəl-

səfəsi ilə cilalanmış rübailərini mahnı kimi oxuyur. Sabbah və  Əbu Tahirin Xacə 

Nizama qəsd üçün zəhər tökdükləri buzlu şərbət badəsini Sevda içərək ölür. Xəyya-

mın dərdlərinin üstünə dərd gəlir: 

 

Qalq, oyan!.. Ah niyə susdun gözəlim?! 

Həp təbiət, bəşəriyyət zalim... 

Söylə, kimdən diləyim bən imdad?... 

Həp təbiət, bəşəriyyət cəllad...   

 

  “Xəyyam”ın beşinci pərdəsi İmamzadə günbəzinin yerləşdiyi məzarlıqda va-

qe olur. Burası, xüsusilə məzarçıların – qoca və gənc məzarçının söhbəti bir qədər 

U.Şekspirin “Hamlet” əsərini xatırladır... 

 

Məzarıstana gələn Xərabati deyir: 

İştə Rəmzi, bu da biçarə Vəfa 

İştə Sevda bu da nazəndə Səfa 

Beş gün əvvəl gülüşürkən, xoşkam 

Susdular zəlzələdən bir aqşam. 

 

Belə hesab edirik ki, qəhrəmanların təbii fəlakət nəticəsində ölmələri  əsərin 

dramatik konfliktini bir qədər zəiflədir. İkinci məzarçı Xərabatini “səndələyən canlı 

məzar” adlandırır. Maraqlı faktlardan biri də budur ki, H.Cavidin qəhrəmanı ma-

terialist filosof Xəyyam həccə gedir. Bunu həm Xəlifə, həm də Məlikşah təqdir edir. 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

272

Lakin Xəlifənin adi bir əyyaş olduğunu biz onun Xəyyamla üz-üzə gəldiyi səhnədə 

görürük. Hovuzun  başında bir dəstə gözəl qızla əylənən Xəlifəyə Xəyyam deyir:  

 

Kimdir onlar? Zavallı qurbanlar 

Sən də bir duyğusuz, quduz canavar. 

 

Ümumiyyətlə “Xəyyam” əsərinə Xəyyama şərab gətirən erməni surətinin da-

xil olunmasını artıq hesab edirik. Bu surət heç bir fəlsəfi məna və estetik funksiya  

daşımır. Əgər belə demək mümkünsə “Xəyyam” dramı baş qəhrəmanın, şair və filo-

sof Xəyyamın xoşbəxt ölümü ilə nəticələnir. Ölüm heç vaxt xoşbəxt olmur. Fəqət 

Xəyyam öz gələcəyi yaradacaq yetirmələrinin  əhatəsində  əcəli ilə ölür. Onun son 

sözləri:  

Uydunuz bunca xurafata, yetər! 

Bu həyat iştə ölümdən də betər 

Dinləyin bir də bulunmaz Xəyyam 

İştə, bəndə gələcək nəslə payam. 

Onun haqqında deyilən son qənaət isə belədir: 

Getdi, eyvah!... O fəzilət, o zəka! 

Əbədi susdu o qüdrət, o dəha... 

Söndü bir anda o sönməz atəş 

Fərqi yoq, batsa da parlaq o günəş.  

 

Bu sözlərlə də “Xəyyam” dramı tamamlanır. Bu əsər Azərbaycan dramaturgi-

yasında ədəbi şəxsiyyət və tarixi həqiqət  haqqında ilk mənzum bədii-fəlsəfi dramdır.