Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Burabie Radjapova Navoi and book of Zend Summary
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- MƏMMƏD ARAZ VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI
- İSMAYIL ŞIXLININ «DƏLİ KÜR» ROMANININ BƏDİİ QƏHRƏMAN KONSEPSİYASI ƏDƏBİ TƏNQİDDƏ Açar sözlər
|
Burabie Radjapova Navoi and book of Zend Summary
The article deals with the problem of the influence of the Zend books on classical Uzbek literature, in particular, on the poem of Navoi. On the example of historical images Gushtasp, Temur Abulkasym Babur, Hussein Baikara, Badiuz- zamon, Navoi put forward the idea of enlightenment, didactics, and the problems of humanity. Author partially compares the human qualities that are given in the Avesto, with the poems of Nizami, Firdausi, Navoi and emphasizes the similarities. The researcher certifies that the calls that embody universal values, at different historical times, have been deservedly recognized nations of the world. Currently, motivation in a humane word, good idea, good deeds are relevant to humanity.
Бурабие Реджебова Неваи и книга Зенд Резюме
В статье рассматривается проблема влияния книги Зенд на клас- сическую узбекскую литературу, в частности, на творчество Навои. На при- мере исторических образов Гуштаспа, Темура, Абулкасыма Бабура, Хусейна Байкары, Бадиузамон, Навои выдвигает идеи просветительства, дидактики,
Filologiya məsələləri – №7, 2013
287 проблемы гуманизма. Автор частично сопоставляет человеческие качества, приведенные в Авесто, с творчеством Низами, Фирдавси, Навои и подчерки- вает общие черты. Исследователь утверждает, что призывы, воплощающие в себе общечеловеческие ценности, в различное историческое время, были дос- тойно оценены народами мира. Побуждение к гуманному слову, благим на- мерениям, благим дела актуальны для человечества и сегодня.
Rəyçi: Şakir Albalıyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №7, 2013
288
NADİR İSMAYILOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (Naxçıvan Dövlət Universiteti)
Араз.
İyirminci əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında xüsusi xidmətləri olan xalq şairi Məmməd Arazın (1933-2004) yaradıcılığında uşaq ədəbiyyatı nümunələri də müəyyən yer tutur. Doğrudur, M. Araz bu sahədə ardıcıl fəaliyyət göstərməmiş, çoxsaylı əsərlər yazmamışdır. Lakin onun uşaqlar üçün qələmə aldığı azsaylı poetik örnəklər özünün ideya-bədii mükəmməlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan şairin 1964-cü ildə yazdığı “Qızımın sualları” adlı şeirlər sil- siləsi maraq doğurur. Yeri gəlmişkən, xatırladaq ki, professor Qara Namazov “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı” dərsliyində M. Arazın uşaqlar üçün qələmə aldığı əsərləri təhlilə cəlb etməsə də, şairin adını 1960-cı illərdə uşaq poeziyası sahəsində bir sıra dəyərli nümunələr yaradan Əliağa Kürçaylı, Fikrət Sadıq, Xəlil Rza, Tofiq Mütəllibov və başqaları ilə bir sırada çəkmişdir (bax: 4, s. 329). Məmməd Arazın “Qızımın sulları” şeirlər silsiləsi bir neçə cəhətdən əlamət- dardır: Əvvəla, onu deyək ki, silsilədəki əksər şeirlərdə avtobioqrafik notlar özünü göstərir. Belə ki, şeirlərdən anlaşıldığı kimi, müəllif onları kiçik yaşlı qızının sualla- rı əsasında qurmuşdur. İkincisi, şeirlərdə mövzu təbiiliyi, ideya əlvanlığı, duyğula- rın səmimiliyi razılıq oyadır. Nəhayət, şairin seçdiyi axıcı, rəvan heca ölçüləri, işlət- diyi bədii təsvir və ifadə vasitələri də uşaqların yaş və qavrama səviyyəsinə, psixo- logiyasına çox yaxın olmaqla şeirlərin kiçik yaşlı oxucular tərəfindən asanlıqla əz- bərlənməsinə, sevilməsinə şərait yaradır. İndi isə silsilədəki şeirlərin təhlilinə keçək. Silsilədəki ilk əsər “Buluda minmək olar?” adlanır. Bu şeir mükalimə əsasın- da qurulmaqla özünəməxsus didaktik əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, uşağın sualına verilən cavab həm də onu daha yaxşı oxumağa çağırır:
-Təyyarəyə minir adam, Uçur, gəzir, enir adam. Buludun da qanadı var? Buluda da minmək olar?
-Əlbəttə ki, minmək olar. Amma, qızım, deyil asan; Bunu üçün gərək çoxlu, Çoxlu kitab oxuyasan.
(1, s. 82-83) Filologiya məsələləri – №7, 2013
289 Bəllidir ki, uşaq üçün dünyada ən dəyərli əşya oyuncaq, ən maraqlı məşğu- liyyət isə oyuncaqlarla oynamaqdır. M. Araz “Böyük olsam” adlı şeirində hər bir uşağın qəlbindən soraq verən bu həqiqəti hər şeyi satıb oyuncaq almaq istəyən bala- canın timsalında yığcam şəkildə poetikləşdirmişdir:
- Böyük olsam mən Neylərəm, bilsən? -
Neylərsən, balam? -
Hər şeyi satıb Oyuncaq allam! (1, s. 83) M. Arazın “Necə?” adlı şeiri isə uşaqların ətrafda gördükləri, müşahidə et- dikləri əşya və hadisələrin mahiyyətinə varmaq istəyindən qaynaqlanan mənalı bir şeirdir. Bu əsərdə təsvir olunur ki, televizorda dənizdə üzən gəmiləri görən uşaq dəniz sahilinə gəlib gerçək gəmini, hüdudsuz suları gördükdə təəccüblənir, sual ve- rir ki, belə böyük gəmi televizora necə yerləşir? Bu cür təbii, inandırıcı motivlər üzərində qurulan şeir uşaq psixologiyasına tamamilə uyğundur: Dünən kinoda gördüm: Dəniz, gəmi, balina. Bu gün isə gəlmişəm Lap dənizin yanına.
Nə böyükdür gəmilər, Sudur, baxırsan hara. Bunlar necə yerləşir Böyük televizora? (1, s. 83) Uşaq ədəbiyyatında zaman-zaman əsas yeri tutan mövzulardan biri təbiəti sevdirmək və qorumaqla bağlı olub. Çoxsaylı şair və yazıçılarımız bu istiqamətdə dəyərli əsərlər yazmışlar. Məmməd Arazın poeziyasında da analoji nümunələrə təsadüf olunur. Bu cəhətdən şairin “Quzum” şeiri səciyyəvi nümunədir. Kiçik həcmli bu bədii parça balaca qızın quzuya xitabı üzərində qurulmuşdur. Bu qızcığaz quzuya çoxlu su və yonca verməyə, onu çəmənlərə, otlaqlara aparmağa hazırdır, an- caq bir şərti var ki, balaca quzu təbiətin yaraşığı olan çiçəkləri tapdayıb əzməsin. Bu kimi fikirlər bütün məktəblilərin təbiətə məhəbbət, onu qorumaq ruhunda tərbiyəsi- nə yönəlmişdir: Mənim balaca quzum, Qarnı alaca quzum. Gəl, sənə yonca verim, Su da doyunca verim;
Böyü, səni otarım, Dağa-daşa aparım. Bircə şərtim var, amma Çiçəkləri tapdama.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
290 Şairin “Qızımın sualları” silsiləsindəki “Niyə belə elədim?” şeiri isə oyun- caqlarını qırıb-dağıdan, yeni oyuncaqlar istəyən dəcəl uşağa verilən yumoristik, həm də ibrətli cavab ilə əlamətdardır. Ata qızına bildirir ki, sən çoxlu kuklanı qırıb- sındırmısan. Kuklalar isə bir-birinə xəbər eləyib bizim şəhərə gəlmirlər, ona görə də sənə almağa yeni oyuncaq yoxdur: Kuklamı sındırmışam, Paltarımı cırmışam. Deyirəm ki, ay ata, Təzə kukla al mənə. Deyir; daha şəhərdə Kukla tapılmır sənə. Deyəsən, bir-birinə Xəbər də yayıb onlar: Daha bizə gəlmirlər, Səni tanıyıb onlar.
(1,
s. 83-84)
Aydındır ki, bu cavab uşaqları lüzumsuz israfçılıqdan uzaq olmağa səsləmək- lə özünəməxsus tərbiyəvi qayəyə malikdir. Məmməd Arazın uşaqlar üçün qələmə aldığı maraqlı şeirlərdən biri də “Tə- miz balalar” adlanır. Dialoq əsasında qurulmuş bu şeirdə təsvir olunur ki, kiçik yaş- lı qızcığaz atasına tez-tez sual verərək niyə balaca olduğunu soruşur. Deyir ki, mən də qısa müddətdə böyüyüb sənə çatmaq istəyirəm. Ata isə cavabında bildirir ki, bö- yümək üçün vaxtında yemək, vaxtında yatmaq, təmizkar, səliqəli olmaq gərəkdir. Belə nəsihətlər fərdi xarakter daşımayıb, şeirdə şairin bütün uşaqlara tövsiyyəsi ki- mi ümumiləşdirilmişdir: Qızım İradə Soruşur hərdən, Atacan, niyə Balacayam mən?..
Deyirəm:-Qızım, Ay mənim quzum. Mən də sənin tək Balaca idim.
Anam nə zaman Ye,- dedi, - yedim. Yat,- dedi,- yatdım. Heç bilmədim ki, Haçan boy atdım.
Səhər yuxudan Durdum vaxtında. Əl-üzümü də Yudum vaxtında.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
291 Tərtəmiz oldu Dişim, dırnağım. Tərtəmiz oldu Saçım, darağım.
Təmiz ol,- dedi,- Su da hər səhər. Təmiz balalar Tez böyüyürlər.
(1, s. 84)
Bütövlükdə Məmməd Arazın “Qızımın sualları” adlı şeirlər silsiləsi uşaq ədəbiyyatımızın diqqətəlayiq nümunələri sırasına daxildir. Ədəbiyyatşünaslıqda qeyd olunduğu kimi: “Məmməd Araz... yurdumuzun zəngin və füsunkar təbiətinə həssaslıqla yanaşır, ilhamı da, qüvvəti də, qüdrəti də ondan alır. Şairin əzəl yaddaşı, bəhrələndiyi qaynaq xalq bədii təfəkkürü, xalq deyimləri, aşıq poeziyasından süzülüb gələn forma və məzmun vəhdətidir... İstər xalq sənətkarlarının, istərsə xalqın özünün həyatını, milli-mənəvi dəyərlərini, məi- şətini, psixologiyasını Məmməd Arazın bədii düşüncəsindən ayrı təsəvvür etmək çətindir” (3, s. 483). Bu baxımdan onun 1970-72-ci illərdə yazdığı “Atamın kitabı” adlı məşhur poeması xüsusilə dəyərlidir. Bizim üçün mövzumuzla bağlı maraqlı məsələ ondan ibarətdir ki, avtobioqrafik xarakterli bu poemada da uşaqların müta- liəsi üçün çox faydalı olan bir sıra məqamlar vardır. Xüsusən şairin uşaqlıq illəri, məktəbə getməsi, ilk hərfləri, ümumən yazı-pozunu öyrənməsi ilə bağlı səhifələr bu baxımdan diqqəti çəkir. “Atamın kitabı” poemasında şair hələ uşaq ikən zəhmətə allşmağından, halal əməyin, saf təbiətin özünün də əslində bir müəllim olmasından söz açır: Səhər ayazında buz gavahını Çiynində dartmağı oxutdu mənə. Dəli cöngələri qulaqlamağı, Kotana çatmağı oxutdu mənə... Təbiət özü də bir kitabxana, Hər dərə məktəbdir, hər dağ müəllim. O ilk ana dilim, o kitab - anam, Bir də əlinizə yetərmi əlim?
(2, s. 425) İlk dəfə məktəbə getməsini həyatının unudulmaz anı kimi təsvir edən şair hər gün məktəbdən dönəndən sonra atasının ona verdiyi sualları və aldığı cavabdan conra dediyi sözləri də vəcdlə təsvir etmişdir. Dünyagörmüş müdrik atanın sözləri xalqın duyum və deyim tərzinin təzahürü olmaqla yanaşı, qazanılmış biliyi praktik tətbiq etməyə çağırması ilə də diqqəti cəlb edir. Məsələn, poemadan aşağıdakı par- çaya nəzər salaq: - Bu gün nə öyrəndin dərsindən, bala? - Çöp saymaq, ata! - Hə...onda bu külüng, Bu da ki, balta... Çırma qolunu,
Filologiya məsələləri – №7, 2013
292 Boğazla döşdəki yemşan kolunu, Sonra da on dənə düyünsüz çubux, Beş cüt də samılıq Üt , aradan çıx.
(2, s. 426) Aydındır ki, bu tapşırıqları yerinə yetirərkən məktəbli uşaq saymağı daha da dəqiq öyrənəcək. Məktəbli oğlunun yenicə öyrəndiyi hərflərə uyğun olaraq dünyagörmüş ata- nın dediyi cümlələr uşaqların nitq və təfəkkürünün inkişafı üçün çox faydalı olan yanıltmac xarakteri daşımaqla alliterasiya və assonanslardan uğurla istifadə ilə də səciyyələnir. Məsələn, “A” , “B”, “D”, “O”, “C” kimi səslərlə əlaqədar atanın öz məktəbli oğluna verdiyi tapşırıqları xatırlatmaq bu baxımdan yerinə düşər:
- Bu gün nə oxuduz? - “A” hərfi, ata! - Atanın atası... Ata bax, ata! Atıl, aftafanı apar, at arxa. - Niyə atım, ata? - Atma, apar doldur!.. - Bu gün nə oxudun dərsindən, bala? - “B” hərfi, ata! - Ba...onda balamın barmağı baldır... Bulaqda baş-başdı baldırğan, baldır... Yüyür, dəstələ... - Bu gün nə oxuduz? - “D” hərfi, ata! - Demək, dəryazı döy, deyiblər, dədə... Mənim çöl əlifbam macqal dilində; “O” keçdim - deməli, orağı yağla, “C” keçdim, deməli, cütü qulaqla... Nə yaxşı! Əlifba “A”-dan başlanır, Atadan başlanır, Anadan başlanır.
(2,
s. 427)
Göründüyü kimi, atanın hər hərfə uyğun dediyi cümlələrdəki bütün sözlər məhz həmin hərflə başlayır, ahəngdarlığı, axıcılığı, ritmikliyi ilə səciyyələnməklə uşaq psixologiyasına müsbət təsir etmək imkanlarını nümayiş etdirir. Bütün bunlar isə onu deməyə əsas verir ki, görkəmli şairimiz Məmməd Ara- zın zəngin və çoxcəhətli yaradıcılığında uşaqlar üçün də müvafiq mütaliə material- ları vardır. Həmin maraqlı nümunələr özünün tematik əlvanlığı, ideya aydınlığı, sənətkarlıq dolğunluğu ilə səciyyələnir.
Ədəbiyyat 1.
Araz M. Aylarım, illərim. Bakı: Yazıçı, 1979, 224 s. 2.
Araz M. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1986, 480 s. Filologiya məsələləri – №7, 2013
293 3.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, iki cilddə, 2-ci cild. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 564 s. 4.
2007, 444 s.
Nadir Ismaılov Mammad Araz and children’s literature Summary
Mammad Araz is one of the most prominent represantatives of the Azer- baijani literature of XX century. His poetry is rich with deer humanistic sences and qualities. The article has been dedicated to the lyrics of Mammad Araz. In this paper attention is directed to the various phase’s of literary activities Mammad Araz. These stages are investigated on the basis of those examples, facing a poet and made appropriate conclusions. There have been analysed charakteristic works, their idealogial-literary fea- tures have been clarified. There are have been telis opinions about his poetic style and on the examples of verse are exposed main features of his poetry.
Надир Исмаилов Мамед Араз и детская литература Резюме
Мамед Араз является одним из выдающихся представителей азербайд- жанской литературы двадцатого века. Его поэзия пронизана гуманизмом, глу- бокими чувствами. Статья посвящена лирике известного поэта Мамеда Араза. В статье рас- сматриваются разные этапы творчества Мамеда Араза. Здесь на основе при- меров исследуются темы, к которым обращался поэт на этих этапах, и сдела- ны некоторые вводы. В статье анализириуются характерные произведения, связанные с темой, выявляются их идейно-художественные особенности. Здесь высказываются мнения о поетическом стиле поэта, а также выявляются главные особенности его поэзии на стихотворных примерах.
Rəyçi: Hüseyn Həşimli filologiya üzrə elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi
Filologiya məsələləri – №7, 2013
294 TƏRANƏ RƏHİMLİ filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent ADPU E-mail: t_raqimli@mail.ru UOT: 821 (479. 24)
BƏDİİ QƏHRƏMAN KONSEPSİYASI ƏDƏBİ TƏNQİDDƏ Açar sözlər: roman, müasir nəsr, ədəbiyyat, milli. Ключевые слова: роман, современная проза, литература, национальное. Key words: novel, contemporary prose, literature, national.
İsmayıl Şıxlının «Dəli Kür» romanının ilk hissəsisinin nəşrindən (1962) dər- hal sonra əsəri dəyərləndirən tənqidi məqalələrdə onun bədii qəhrəman konsepsiya- sına xüsusi diqqət yetirilmişdir. İlk vaxtlar əsərin yanlış ideoloji meyarlar müstə- visində dəyərləndirən aparıcı qəhrəmanı – Cahandar ağa dönə-dönə nəzəri fikrin təhlil mərkəzinə çəkilmiş, lakin uzun zaman ədəbiyyatımızın bu mükəmməl obrazı- nın mahiyyəti açılmamışdır. Hələ əsər haqqında ilk məqalədə (1) İ.Şıxlının xarakter yaratmaq məharəti xüsusi vurğulansa da, Cahandar ağanın səciyyəsi yanlış qiymət- ləndirilirdi. Əsərdə Cahandar ağanı daha dolğun obraz kimi görən Əhəd Hüseynov bu xarakterin «bütün zəif və güclü cəhətlərilə» birlikdə işləndiyini göstərir, onun bir tərəfdən qüvvətli, igid, insanların taleyinə laqeyd olmayan, övladlarını sevən qayğı- keş ata, digər tərəfdən zabitəli, amansız, qəddar, «qəzəbli görkəmi ilə vahimə doğurmağa çalışan» təkəbbürlü bir ağa kimi ziddiyyətli təbiətini açmağa çalışırdı. İ.Şıxlının öz qəhrəmanına aludəçiliyini müşahidə edən tənqidçi belə münasi- bətin qəhrəmanın xarakterinin təsvirində aydın nəzərə çarpdığını vurğulayır. Yazıçı- nın Cahandar ağa haqqında «Onun üçün bu dünyada hər şeydən əziz təmiz adla yaşamaq idi» fikri Ə.Hüseynova görə «başqasının (Allahyarın – T.R.) namusunu tapdamağa hazır olan, ailə üzvlərinə öz iradəsini qəbul etdirməyə çalışan, oğlunu di- dərgin salmaqla ev-eşiyin dincliyini pozan Cahandar ağa» ya (1, s.443.) sonsuz ya- zıçı aludəçiliyindən doğur. Tənqid əsər haqda ilk məqalədə Cahandar ağa obrazının «ail əvə məişətlə bağlı şəkildə» işləndiyini göstərməklə bu obrazı bütövlükdə əsərin sosial-siyasi və mili-mənəvi məcrasından ayırırdı. Ümumiyyətlə, 60-70-ci illər tənqidi dövrün ideologiyasının təsirilə romanda «ağalıq-tabelik münasibətlərindəki ziddiyyətli cəhətləri» görmək istəyir, yazıçı qar- şısında «inqilablar astanasına gəlib çıxan Azərbaycan kəndlisinin necə oyandığını, ayağa qalxdığını və siyasi mübarizə meydanına atıldığını» (1, s.336) təsvir edən ha- disə və məqamlara diqqət yetirmək tələbini qoyurdu. Romanın ikinci hissəsinin nəşrindən sonra yazdığı məqalədə Ə.Hüseynov əsərdə bir ailə çərçivəsində baş verən hadisələrin tədricən şaxələndiyini, qol-budaq ataraq «zəmanənin tələblərini əhatə edən ictimai hadisələrə» çevrildiyini göstərir, Cahandar ağanın da bu hadisələrə münasibətini onun daxili narahatlıqları fonunda aşkara çıxarır. (2, s. 342.) 70-ci illərdə tənqid «İsmayıl Şıxlı istedadının ən qüvvətli cəhəti xarakterlər yaratmaq bacarığıdır» (2, s. 344) qənaətinə gəlir, «Dəli Kür» də «xarakterlər ro- Filologiya məsələləri – №7, 2013
295 manı» (Ə.Hüseynov) kimi qiymətləndirilir. Bu illərin təhlillərində Cahandar ağa mükəmməl və bitkin qəhrəman kimi yer alır; bütün ziddiyyətli cəhətləri ilə birlikdə dolğun xarakter kimi dəyərləndirilir. Ə.Hüseynovun «Dəli Kür»ün aparıcı qəhrəma- nı haqqında son qənaəti həm də dövrün tənqidinin Cahandar ağa obrazına münasi- bətini dürüst ifadə edir: «Doğrudan da o (Cahandar ağa – T.R.) əzəmətli bir surətdir. Bir tərəfdən özünün şəxsi istəklərini cilovlaya bilmir, Allahyarın qanuni arvadını götürüb qaçır və bununla da şərəfi tapdanmış ərin qısqanclıq və qisas duyğularını alovlandırır. Nəticədə ailədə bir soyuqluq və ikitirəlik yaradır. O biri tərəfdən öz ba- cısını müridlərə qoşulduğu üçün amansızcasına öldürür. Bir tərəfdən oğlu Əşrəfin özünə oxşamadığını, anası tərəfə çəkdiyini ürək ağrısı ilə xatırlayır, öz oğlunun se- minariya tələbəsi libasında gxrünməsini istəmir, o biri tərəfdən seminariya müəllimi Çernyayevskini və rus Əhmədi kənd cəhalətpərəstlərinin hücumundan qoruyur. Bir tərəfdən Cahandar ağa öz sinfi təbiətini biruzə verərək indiki zamanda hökümətə ar- xalanmaq və öz ağalıq imtiyazlarını qorumaq istəyir, o biri tərfdən bir sövq təbii ilə hiss edir ki, bu pristavlar, bu kazaklar, bu rütbə sahibləri mahala xeyir iş üçün gəl- mirlər. Buna görə də güman və tərəddüdlərdən sonra maarifə, nəcib insanlara öz ürəyində daha çox üstünlük verir.» (Ünvansız məktub. Bax: 2, s.350) Cahandar ağa- nın bir surət kimi təkmilləşməsini psixoloji sarsıntılar zəminində izləyən tənqidçi təkcə bu obrazın deyil, ümumilikdə «Dəli Kür» qəhrəmanlarının bütün qüvvətli və zəif cəhətləri ilə birlikdə canlı və ibrətli olduğunu nəzərə çatdırır. Mehdi Hüseyn 1963-cü ildə əsərin birinci hissəsi ilə bağlı yüksək təəssüratla- rını bölüşdüyü məqaləsində «Dəli Kür»də tarixi keçmişə münasibət yeniliyini əsərin qəhrəman konsepsiyası ilə səciyyələndirirdi. Tənqidçi Cahandar ağa surətinin ədəbiyyatımızda indiyədək təsvir olunmuş bəylərdən fərqli olduğunu göstərir, onun «qəzəb oyadan hərəkətlərinin özündə də təbii məntiq və daxili bir ardıcıllıq» görür- dü. (3, s.255) M.Hüseyn İsmayıl Şıxlının məftunluqla yaratdığı bu qəhrəmanın həm ictimai, həm də şəxsi ziddiyyətini üzvi bir vəhdətdə göstərdiyini vurğulayır, Cahan- dar ağanın son dərəcə sərt təbiətinə rəğmən hər cür insani hissdən məhrum edilmə- diyini yazıçının ciddi uğuru hesab edirdi. Göründüyü kimi, tənqid hələ 60-cı illərdə ədəbiyyatda «bəxti gətirməmiş» zümrənin nümayəndəsinin – Cahandar ağanın fərqli bəy obrazı olduğunu, «sinfi- zümrəvi bəy obrazına qarşı bəy - insan surəti» (T.Əlişanoğlu) kimi meydana çıxdı- ğını sezə bilirdi. Tənqid ədəbiyyatımızın monumental surətləri sırasında özünəməxsus yeri olan Cahandar ağaya rəğbətini çox gec və çətin izhar etdi. 70-ci illərin sonlarında tənqid artıq Cahandar ağanın ziddiyyətli bir tarixi dövrün, mürəkkəb bir epoxanın həqiqətlərini ifadə etdiyini sezə bilir, bu obrazı zaman və mühit kontekstində dəyər- ləndirməyə cəhd göstərir. Bu cəhətdən Məstan Əliyevin mülahizələri diqqəlayiqdir: «Bu maraqlı feodal əvvəlki romanların feodal surətlərinə bənzəmirdi. Bu feodala rəğbətimizi birdən-birə unamaq çətin oldu: nəyə görədir bu? Mən sonralar anladım ki, Cahandar ağa qismən bizim on doqquzuncu əsrimizdir. Qaranlıq, həm də parıltı- lı. Bu mürəkkəb mənəvi keyfiyyətlər qraniti sökülüb töküləcəkdir. Bunu sövq-təbii özü də başa düşür. Amma sanki nəslin müqəddəs qəbirləri önündə and içib, vəd ve- rib. Canı cismindən ayrılanadək qandangəlmə, kökdəngəlmə qanunları yaşadacaq. Bunları namusu kimi qoruyacaq. Bu dünyada ondan güclülər törəyə bilər, amma Cahandar ağa heç kəsin əlində ölməyəcək.» ( 4, s.185)
Filologiya məsələləri – №7, 2013
296 M.Əliyev «Dəli Kür»də milli təfəkkürün, milli ruhun real bədii əksini yüksək qiymətləndirir, Cahandar ağanı öz millətinin milli-mənəvi, patriarxal-əxlaqi dəyər- ləri çevrəsində təhlil edir. Məhz bu cəhətdən M.Əliyevin təhlillərində Cahandar ağanın «yeri «Dəli Kür»də rahatdır». 80-ci illərdə ədəbi-nəzəri fikir romanda bütün təhkiyə-təsvir vasitələrinin məhz insan ətrafında təmərküzləşməsi, «Dəli Kür»də hadisələrin cərəyan etdiyi dövrün, mühitin səciyyəsinin əsərin qəhrəmanları, ilk növbədə Cahandar ağa vasi- təsilə açılması haqqında konkret nəticəyə gəlir. Tənqid Cahandar ağanı yazıçının ən böyük nailiyyəti hesab edir, bizə hər an həyatı xatırladan bu güclü, reallığı və təbi- iliyi ilə seçilən obrazın «konkretliyi, özünəməxsusluğu, mili koloriti, sosial-əxlaqi mahiyyəti ilə canlandırılmış bir mühiti» özündə ehtiva etdiyini vurğulayır. Akif Hü- seynov yazır: «Biz Cahandar ağanın əzəmətli xarakterində, kəndlilərin obrazlarında, Əhmədin, Kipianinin əməllərində xalqımızın həyatını və psixologiyasını duyuruq, milli mühitin sosial-əxlaqi mənzərəsinin mürəkkəbliyini görürük, tarixi irəliləyişin yenilməzliyini yəqin edirik. Nəticədə, yalnız yığcamlıq, bədii bütövlük təmin edil- məmişdir, dövrlə, mühitlə insan arasındakı təmasın, əlaqələrin yeni keyfiyyətdə bə- dii dərki, üzvi vəhdət halında inikası meydana çıxmışdır. Həmin vəhdət sayəsində də qəhrəmanların qayğılarında, arzu və əməllərində, ehtirasların toqquşmasında, ha- disələrin təbii davamında ifadə edilən ictimai-tarixi hərəkət, zamanın irəliləyiş mey- li mexaniki şəkildə əsərin dinamikasının əsasına çevrilməmişdir, məhz bədiiliyin şərtlərində təcəssümünü tapmışdır. Bütün bu xüsusiyyətlərinə görə də «Dəli Kür» romanı hadisələrin cərəyan etdiyi dövr haqqında, xalqımızın milli xarakteri, ictimai- mənəvi varlığı barədə yeni və mənalı söhbət açmışdır.» (5, s.27-28) Əsərdə tarixi həqiqətə sədaqət, onun bütün mürəkkəbliyi ilə dərki, mühitin da- xili mahiyyətinə nüfuzetmə kimi keyfiyyətlər ilk növbədə «Dəli Kür»ün qəhrəman konsepsiyası ilə izah edilir, romanın hər cür təfərrüatçılıqdan uzaq olması yazıçının obraz yaratma mükəmməlliyi, ümumiləşdirmə, tipikləşdirmə məharəti ilə əlaqələn- dirilirdi. Romanın çoxşaxəli süjetinin, mürəkkəb bədii konfliktinin bütün istiqamətləri- nin Cahandar ağa kimi uğurlu obrazla bağlı təhlili son dərəcə məntiqlidir. Tofiq Hüseynoğlu Cahandar ağanı «milli və sinfi xüsusiyyətlərin dialektik əlaqə və qar- şılıqlı münasibətində canlandırılmış mürəkkəb bir obraz, «tarixiliklə yaradılmış mili xarakter» kimi səciyyələndirir, məhz yaşadığı əsrin, zamanın mürəkkəbliyindən irəli gələn maneələrin Cahandar ağanın həyat yolunu keçilməz etdiyini, onun ölümə doğru hərəkətini sürətləndirdiyini izləyir: «Cahandar ağanın həyat yolu Kürün axa- rına mane olan çiləkənlərə bənzər maneələrlə doludur. Bu maneələr mürəkkəbliyi və keçilməzliyi ilə əsrin tələbini, zamanın hökmünü xatırladır. Cahandar ağa bütün varlığı ilə istədiyi kimi yaşamağa can atır, lakin nəhayət özü də dərk edir ki, daha kişi kimi yaşamaq mümkün deyil; yeganə bir yol qalır ki, o da kişi kimi ölməkdir. Cahandar ağa bu yolu qəbul edir və beləliklə, fəci xarakter səviyyəsinə yüksəlir.» (6, s.35.) Cahandar ağa obrazını «milli və patriarxal dəyərlərin daşıyıcısı» kimi dəyər- ləndirən tənqid «dünyası dağılan, ölməkdə olan» bu ağanın xarakter bütövlüyünü, bitkinliyini təmin edən milli keyfiyyətlərin ölməzliyini, yaşarılığını, örnək dəyərlər kimi keçmişdən gəlib bu günü yeniləşdirdiyini, onun mahiyyətini zənginləşdirdiyini diqqət önünə çəkir. Lakin Cahandar ağanın nəzəri fikirdə ciddi etirazla qarşılanan,
Filologiya məsələləri – №7, 2013
297 çox kəskin tənqid olunan xarakter xüsusiyyətləri də vardır. Bu cəhət daha çox Cahandar ağanın xarakterini «Mələyin qaçırılması», «Şahnigarın güllələnməsi» epizodları fonunda dəyərləndirən məqalələr, tədqiqatlar üçün səciyyəvidir. Əlbəttə, ilk hissəsinin nəşrindən üzübəri dərc olunan bütün yazılarda bu və ya digər şəkildə məsələyə münasibət vardır. Əsər haqqında ilk məqalədə Cahandar ağanın «heç bir şeylə məhdudlaşmayan özbaşınalığı»na münasibət bildirilir, «Mələyin qaçırılması» və «Şahnigarın gül- lələnməsi» hadisələrinə görə o «əzazil», «qəddar», «amansız», «zalım və qatil», «daşürəkli» bir ağa kimi təhlil olunurdu. 60-70-ci illərdə tənqid Cahandar ağanı «patriarxal-feodal Azərbaycanın yetişdirdiyi ən tipik xarakter» (Qulu Xəlilov) kimi qiymətləndirir, bu qoçaq, cəsarətli, ağıllı bəy haqqında məhz Mələyi qaçırmasına görə hər hərəkətini «ölçüb-biçən», «uzaqgörən» adam olmadığı qənaətinə gəlir, onu övladlarından belə «həya etməyən, onları zərrə qədər saya salmayan» qaba, qəddar ağa obrazı kimi təqdim edirdi. (7, s.323.) Lakin 70-ci illər tənqidində Cahandar ağanın Mələyi qaçırmasına şərti olaraq haqq qazandıran fikirlər də təhlillərdə yer almağa başladı. Bu baxımdan Məstan Əliyevin məsələyə: «İki arvad alır. Bilmirdi ki, bir əsr sonranın əxlaq normalarına sığmayacaq» - məntiqi ilə yanaşması maraq doğurur. (4, s.185). Bu həm də əsərin bədii məntiqi ilə uyğunluq təşkil edir. Burada qeyri-ixtiyari T.Salamoğlunun da müşahidə etdiyi kimi, Cahandar ağanın Mələyi qaçırandan sonrakı peşmançılığının təzahürü olaraq ikiarvadlılığı dədə-baba qaydası kimi dilə gətirib özünə ürək-dirək verdiyi məqam yada düşür. M.Əliyev bu hadisənin izahında Cahandar ağanın xarak- ter cizgilərini də nəzərə aldığından obrazın təhlili daha bitkin təsir bağışlayır: «Bu Cahandar ağadır, evə arvad gətirib, onu heç kəsin ayağına verməyəcək. Bu Cahan- dar ağadır, tüpürdüyünü yalamaz. Getdiyi yoldan yarıda geri dönməz. Nə məhəb- bətdə yarımçıqdır, nə nifrətdə. Başqa bir əsrin daha bir qadını da onun nəfəsini duy- maq istərdi üzündə. Bu Cahandar ağadır. Bu bütövü parça-parça görməyi bacarma- lısan. Bu bütövdə elə parçalar var ki, heç vaxt Cahandar ağanı gözdən düşməyə qoymayacaq.» ( 4, s.185.) Çağdaş nəzəri fikir Mələyin qaçırılmasını «qeyri-şüuri atılmış addım» və ya ani ehtirasın təsirilə şüuraltı hərəkət (T.Salamoğlu) kimi dəyərləndirməklə bu qəna- əti bir daha təsdiq edərək qüvvətləndirir. Cahandar ağanın hərəkətindən peşmanlığı- nı romanda müəllif təhkiyəsində müşahidə edən, bunun əsərdə psixoloji cəhətdən əsaslandırıldığını göstərən tədqiqatlarda bu obrazın yolundan geri dönməməsi (bu yol yanlış olsa belə) onun daxili qüruru, məğrurluğu, təkəbbürü və bundan doğan sərtliyi ilə əlaqələndirilir. «Dəli Kür»ün baş qəhrəmanına bu prizmadan baxanda onun sərtliyi də 60-cı illər tənqidinin yazdığı kimi, dəhşətli dərəcədə zalımlıqla bir- ləşən qabalıq kimi görünmür. Təyyar Salamoğlunun «Cahandar ağa sərtdir, lakin zalım deyildir» (10, s.46) fikri də obrazın mahiyyətinə varmaqdan, onu bütün «par- çaları» ilə görmək bacarığından irəli gəlir. Mələyin qaçırılması epizodu ağır “tənə, qınaq” kimi uzun illər Cahandar ağanı təqib etmiş, bu obrazın obyektiv dəyərləndirilməsinə mane olmuşdur. Xüsusən 60- 70-ci illər tənqidində Mələyin qaçırılmasının məhz Şahnigarın güllələnməsi ilə mü- qayisədə təhlili Cahandar ağanın üzərinə «qatı kölgə» salır, tənqid bacısına müna- sibətdə dövrün, mühitin qəbül edilmiş əxlaq prinsiplərindən çıxış etdiyi halda, bir başqasının kəbinli arvadını qaçıranda bunu unutduğuna, «norma»lardan kənara çıx-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
298 dığına görə, «kişilik» barədə mənəvi kodeksin pozulmasına incə nöqtədən toxundu- ğu» üçün (11, s.48) «Dəli Kür»ün aparıcı qəhrəmanına heç cür haqq qazandıra bil- mirdi.
İlk olaraq Mehdi Hüseyn məsələyə fərqli rakursdan yanaşır, burada «canlı bir insanın böyük faciəsi»ni müşahidə edərək Şahnigarın güllələnməsi hadisəsinin Ca- handar ağanın iç dünyasını alt-üst etdiyini görə bilirdi: «Şahnigarı günahkar sayıb Kür qırağında öldürdüyü, onun simasında öz doğma anasının nişanəsini gördüyü za- man üzu üstə qapanıb ağlayanda biz də sarsılırıq.» (3, s.255) «Dəli Kür»də şux, oynaq təbiətli, son dərəcə həqiqətpərəst, kin-küdurət bil- məyən, saf, geniş ürəkli, elə bil dünyanın «gözəlliklərindən zövq almaq üçün yaran- mış» Şahnigarın bir səhvi ucbatından həyatını itirməsi, «yazıçının hazır bir obrazı şüurlu surətdə sıradan çıxarması» tənqidi fikirdə narazılıq doğurmuşdur.Tənqidçi Əhəd Hüseynov: «Mənə elə gəldi ki, bu surət əsərin sonrakı fəsillərində daha çox rol oynaya bilər və «Dəli Kür»ün psixoloji səhnələrini ancaq zənginləşdirə bilərdi» – deyə Şahnigarın əsəri «tərk etməsinə» təssüfünü İsmayıl Şıxlıya da bildirmişdir. (2, s.351) İsmayıl Şıxlının tənqidçiyə: «Şahnigar yüzlərlə cəhalət qurbanlarından biri di. Mən məhz cəhalət uçurumunun dərinliyini və qadınların hüquqsuzluğunun faciəli nəticəsini göstərmək istəmişəm» – cavabı Ə.Hüseynovda bu qənaəti yaradır: «Öz-özümü inandırmağa çalışdım ki, həyatın məntiqi bəzən yazıçının iradəsindən asılı olmur.» (2, s.351) İ.Şıxlı oxucularla görüşlərindən birində «İndiki zamanda Cahandar ağa kimi kişilər yetişə bilərmi?» sualını belə cavablandırmışdır: «Yox. Çünki qüdrətli şəxsiy- yətlərin yetişməsi üçün müəyyən amillər lazımdır. Hər şeydən əvvəl insanı sındıran, insan qürurunu, insan mənliyini tapdalayan məhdudiyyətlər olmamalıdır» (6, s. 35-36) Tofiq Hüseynoğlu yazıçıının bu cavabına münasibət bildirərək yazır: «Cahandar ağanın faciəsi, bu və buna bənzər faciələrin səbəb və şərtlərinin gələcək- də daha böyük fəlakətlər törədə biləcəyi haqqında İsmayıl Şıxlının ciddi xəbərdarlı- ğı və böyük narahatlığı məhz mənəvi zənginliyi mənəvi müflisliyə çevirən, rəzaləti qüdrətə qarşı qoyan cəmiyyət qanunlarının mövcudluğu ilə bağlı idi.» (6, s. 36) Cahandar ağa obrazının İsmayıl Şıxlını təkcə sənətkar kimi deyil, şəxsiyyət kimi də mükəmməlləşdirməsi haqqında qənaətlər mövcuddur. Nizami Cəfərov yazır: «İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin müdriklik mərhələsi «Dəli Kür» yazılandan (yəni müəllif öz içərisindəki cahandar ağanı kəşf edəndən) sonra başlandı. Cahandar ağanı sadəcə bədii obraz sayanlar yanılırlar, çünki bu obrazda bir sıra ideya-estetik, mənəvi-epik, qneseoloji keyfiyyətlər bir vəhdət halında təzahür edir. Və həmin keyfiyyətlər vəhdətini öz içərisində yetişdirib zühura çıxarmış bir şəxsiyyət, təbii ki, müdrik şəxsiyyət idi.» (8, s.179) Məhz Cahandar ağanın bu nüfuzedici təsir qüvvəsinə görə «Dəli Kür»də bü- tün hadisələr və obrazlar bu aparıcı qəhrəmanla əlaqəli şəkildə dəyərləndirilmiş, nəzəri fikirdə əsəri «Cahandar ağanın romanı» kimi təqdim etmək səyinə qədər gə- lib çıxmışdır.
|