Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Oyun və tamaşalar; 4. Adət-ənənələr; 5. Mahnı və nəğmələr; 6. Epik, lirik və dramatik folklorun bayramla bağlı bir çox janrları
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- 9. Mərasimi davranış formaları (bayramlaşma, payapardı və s.); 10. Zəngin mətbəx-məişət ənənələri.
- Tədqiqatda əldə olunmuş əsas nəticələr.
- İşin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti
- Key words
|
1. Ən qədim mifoloji görüşlər: Buraya son dərəcə qədim mifik-əsatiri görüşlər aiddir. A.Xəlil göstərir ki, Novruz bayramının mifoloji əsaslarında qışın yazla əvəzlənməsi, təbiətin ölüb dirilməsi mifi durur (1, s. 116). Vaxtilə bu mifdən bəhs edən M.Seyidov göstərir ki, bir çox xalqlarda o sıra- dan da azərbaycanlılarda yazın qışı əvəz etməsi mifologiyada vuruş kimi təsəvvür olunmuşdur (2, s. 9). “Ölüb-dirilmə” mifologoyada əsas və qədim motivdir. P.A.Qrintser ölüb-diri- lən tanrı obrazı haqqında yazır ki, o, əjdaha, xtonik demon, yaxud təbiətin struktur- dağıdıcı qüvvələrini təcəssüm etdirən tanrı ilə düşmənçilik edir. Özünün hansısa ixtiyari, yad da qeyri-ixtiyari hərəkəti ilə yer-ananın, yaxud öz qadın tanrı tərəf-mü- qabilinin (Dumuzi – İnannanın, Adonis – Artemidanın, Dionis – Heranın) nifrətinə səbəb olur. Konflikt nəticəsində tanrı – qəhrəman (Osiris, Balu, Adonis, Attis, Dionis) ölür; (Telepinus, Demetra) yox olur; müvəqqəti məğlubiyyətə uğrayır; özü- nün həyati əhəmiyyətli hər hansı orqanını (Osirisin oğlu Qor – gözünü, hett ildırım tanrısı – gözünü və ürəyini) itirir. Bacı, ana, arvad, daha az halda – oğul, yaxud qo- hum tanrının axtarışına (yaxud ona köməyə) çıxır. Onlar tanrını tapır, onun yaşadığı yerə qaytarır, yaxud dirildirlər. Bu zaman tanrı təkbaşına, yaxud daha çox halda onlarla birgə özünün demonik rəqibini öldürür. Dirilmiş (yaxud qayıtmış) tanrı öz əvvəlki statusunu bərpa edir (3, s. 547). R.Əliyev Azərbaycan nağıllarında bu mifologemin üç tipini aşkarlayaraq gös- tərir ki, həyat ölümü doğurur, ölüm isə yenidən həyatda doğulur. İnsan bu ziddiyyə- ti dərk edirdi. Bu ziddiyyətə səbəb olan od və su stixiyaları idi. Od və su həm həya- tı, həm də yoxluğu təmsil edirdi. Onların mifik təfəkkürdə obrazlaşdırılması isə mif mətnlərində ölüb-dirilmə ilə bağlı təsəvvürlərin yaranmasına imkan verirdi (4, s. 36). S.Rzasoy Novruz bayramının əsasında duran mifoloji yaradılış ideyası haq- qında yazır: Novruz bayramının konseptual strukturunun əsasında bütün varlıq alə- minin (insanın, canlı və cansız təbiətin) yaradılması ideyası durur. Bütövlükdə yeni- dən yaradılmanı – kosmoqoniyanı özündə ehtiva edən bu bayram varlığın bütün ün- sürlərinin (ilk insan, ilk predmet, ilk zaman), ilkin stixiyaların necə meydana çıx- ması (ölüb-dirilməsi) haqqındakı ilkin mifoloji təsəvvürləri təcəssüm etdirir. Bu bayram bütün sonrakı tarixi-mədəni transformasiya, modifikasiya, şəkil və forma dəyişmələrinə baxmayaraq, mifogenezi (mifoloji-kosmoqonik başlanğıcını – mən- şəyini) simvolik-metaforik strukturlar səviyyəsində qorumaqda davam edir (5, s. 87-88).
Filologiya məsələləri – №7, 2013
350 2. Arxaik mərasimlər: Novruz bir bayram kompleksi kimi çox qədim mənşəyi olan mərasimlərlə zəngindir. A.Xəlil yazır ki, baharın gəlişi, havaların istiləşməsi, qarların əriməsi, tə- biətin canlanması bütün insanlara olduğu kimi türklərə də dərin təsir etmiş, həyə- canlandırmış və bu dəyişikliyi müxtəlif mərasimlərlə qeyd etmələrinə səbəb olmuşdur. Türk sözü olan bayram M.Kaşqarlının “Divan”ında “Bedhrem” (bayram) – bir yerin işıqlarla və çiçəklərlə bəzənməsi və orada sevinc içində əylənilməsidir” şəklində izah edilmişdir. Buradan aydın olur ki, bayram artıq ritual kimi arxaikləş- miş və şənlik (karnaval) şəklinə düşmüşdür. Məlumdur ki, “Novruz” bayramı ərə- fəsində bayram hazırlıqları başlanır. Buraya ev-eşiyin, həyət-bacanın təmizlənməsi, yeni paltarların alınması, bayram bazarlığı, bayram yeməklərinin hazırlanması və s. daxildir. Bayramda müqəddəs yerlər ziyarət edilir, qohumlara baş çəkilir, bayramlaşılır, küsülülər barışır, kasıblara yardım edilir, bayram payı paylanır və s. Təmizlənməmiş həyət-baca, köhnə paltar, kasıblıq və aclıq xaosu simvolizə edir. Küsülülük, kommunikativ böhran sosial xaosun ifadəsidir. Təmizlik, təzə paltar, yeməklər, xaosun natəmizlik, köhnəlik, aclıq kimi formalarını aradan qaldırır və onları yeni nizamla əvəz edir. Küsülülk barışla əvəzlənəndə sosial harmoniya bərpa olunur. Bütün bunların edilməsi üçün ritualın sakral elementinin prosesə cəlb edilməsi zərurəti yaranır. Çünki kosmosun bərpası üçün profan elementlər kifayət etmir. Xaosu sakrallaşdırmaq üçün xaos məkanına, məsələn, qəbirsanlığa (və ya ziyarətgaha, pirə, övliya məzarına) gedilir və qurulacaq xaos sakrallaşdırılır. Sakral- laşmış xaos artıq köhnə mahiyyətində qala bilmir və kosmosla əvəzlənərək yenidən qurulur: ev-eşik təmizlənir, paltarlar təzələnir, aclar doyur, küsülülər barışır və s. Təbiətdən alınan təbii boyalarla yumurta boyanması dünyanın və təbiətin yenidən rənglənməsi və ya dirilməsi mənasını simvolizə etməkdədir. Döyüşdürülən yumurt- alar da iki dünyanın-qışla yazın, soyuqla istinin, xaosla-kosmosun mübarizəsini nü- mayiş etdirməkdir. “Toxum cücərtmək” və ya “Səməni qoymaq” da bir şəkildə təbi- əti canlandırmaq, ona təsir etmək vasitəsi kimi anlaşılır. “Qulaq falı” və ya “Qapı pusmaq” da yeniləşmənin məlumat səviyyəsini əks etdirir. Eyni zamanda bayram leksikonunu nəzarətdə saxlayaraq onun sakral məzmununu mühafizəsini təmin edir. Bunların ümumi sxem üzrə arxaik ritual semantikası yeni nizamın yaradılması, kos- mosun bərpası və yeni nizamın dəstəklənməsidir (1, s. 68-69). Yaxud S.Rzasoy gös- tərir ki, Novruz bayramı özünün ritual-mifoloji strukturuna görə təqvim bayramıdır. Miladi təqvimi ilə mart ayının müxtəlif günlərinə (əsasən 21 mart) təsadüf etməklə qışın, köhnə ilin qurtarmasını, yazın, yeni ilin gəlişini bildirir. Bu bayramın funksional strukturunun əsasında təbiətin zamanla dəyişməsi (qışın yazla) ritmi du- rur. İnsan təbiətin üzvi struktur elementi kimi öz tarixinin mifoloji-kosmoqonik baş- lanğıc nöqtəsindən təbiətin bu teokosmik-sinergetik ritminə köklənmiş, onu «Nov- ruz» – «Yeni gün» adlandıraraq bütün tarixi boyunca həmin ritmlə kosmoloji har- moniyada yaşamışdır (5, s. 87). 3. Oyun və tamaşalar; 4. Adət-ənənələr; 5. Mahnı və nəğmələr; 6. Epik, lirik və dramatik folklorun bayramla bağlı bir çox janrları: – lətifələr – alqış-dualar
Filologiya məsələləri – №7, 2013
351 – mərasim şeirləri – tapmacalar və s.
S.Rzasoy göstərir ki, Novruz bayramı tarixinə görə ilkin mifoloji-kosmoqonik görüşlərlə bağlıdır. Mifoloji düşüncənin parçalanaraq tarixi düşüncəyə keçidi zama- nı əski dinlərə transformasiya olunmuş, daha sonrakı inkişafında müxtəlif səmavi və qeyri-səmavi dinlər, dini-ideoloji görüşlərlə qovuşmuşdur. Bu baxımdan, Novruz bayramı aşağıdakı din və dini-mifoloji dünyagörüşlərini özündə birləşdirir: 1. Qə- dim tükrlərin şamanizm dönyagörüşü; 2. Qədim və erkən orta əsr türklərinin
dini və onun müxtəlif təriqət və məzhəbləri; 5. Xristan türk xalqlarının simasında xristianlıq dini; 6. İudaist türk xalqlarının (əsasən tarixi xəzərlərin və onların çağdaş törəmələrinin) simasında musəvilik – iudaizm dini. 7. İki milyona yaxın buddist türklərin simasında buddizm dini və s. (5, s. 90).
Bu bayramın Azərbaycan mədəniyyətinin nə qədər zəngin qatlarını, bu qatlara məxsus elementləri özündə qovuşdurub yaşatdığını əhatə etmək belə çətindir. Bu sadalananların hər biri ayrı-arılıqda müstəqil tədqiqatların mövzusudur. Bu cəhət- dən bizim apardığımız araşdırmanın predmetini Azərbaycanda keçirilən Novruz bayramına məxsus ənənə və inancların öyrənilməsi təşkil edir. Novruz bayramı ilə bağlı çoxlu tədqiqatlar aparılmışdır. Bu tədqiqatlar mövzu baxımından çox məsələləri əhatə edir. Çünki bu bayram bir kompleksdir və özündə mərasimlərdən tutmuş poetik ənənələrə, mətbəx məişət məsələlərinə qədər saysız dərəcədə zəngin ənənələri özündə birləşdirir. Tədqiqatlarda bu məsələlər müxtəlif yönlərdən işıqlandırılmışdır. Eyni məsələlərə müxtəlif dövrlərdə fərqli münasibət bəslənmişdir. Sovet dövründə bu bayramın milli mədəniyyətimizdəki yeri və rolunu dərindən dərk edən tədqiqatçılar əsasən onu müdafiə edən yazılar yazmışlar. Çünki sovet ideoloqları Novruz bayramına sırf dini bayram donu geydirib, onu milli mə- dəniyyətimizdən silməyə çalışırdılar. Odur ki, tərəqqipərvər alimlər Novruz bayra- mının dini bir bayram olmadığını, dini ənənələrin bu bayrama sonradan qarışdığını sübuta yetirməyə çalışmaqla, onu xilas etməyə, yaşatmağa, hücumlardan, repressiya- lardan qorumağa çalışırdılar. Bundan irəli gəlməklə Novruz bayramı həmin tədqiqat- larda, əsasən, yaz bayramı, təbiət bayramı kimi təqdim olunur (bax: 6; 7; 2 və s.). Novruz bayramı haqqında daha dolğun tədqiqatlar müstəqillikdən sonra aparılmağa başlanmışdır. Bu tədqiqatlarda Novruz bayramı ilə bağlı bütün məsələlər əhatəli şəkildə qoyularaq həllinə çalışılmışdır. Ümumiyyətlə Novruzla bağlı araşdırmalarda “Azərbaycanda Novruz ənənələri və inancları” mövzusunun predmetini təşkil edən məsələlərə də toxunulmuşdur. Lakin bu tədqiqatın digər araş- dırmalardan fərqləndirən başlıca cəhət ondan ibarət olmalıdır ki, bu tədqiqatda Azərbaycan Novruzuna məxsus ənənələr inanc əsaslarına bağlı şəkildə sistemləş- dirilməlidir. Yəni burada Novruz ənənələri onların inanc qaynaqları, inanc kökləri ilə birgə tədqiq olunmalıdır. Bu zaman mövzu ilə bağlı mövcud tədqiqatlardan yetə- rincə istifadə olunmalıdır.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
352 Araşdırmanın əsas nəzəri-metodoloji bazasını Azərbaycan alimlərinin tədqi- qatları təşkil etməlidir. Bu, ondan irəli gəlir ki, Azərbaycan xalqına məxsus Novruz bayramı ənənə və inancları daha obyektiv və daha ətraflı şəkildə məhz Azərbaycan alimlərinin tədqiqatlarında əhatə olunmuşdur. Azərbaycan Novruzu ilə bağlı tədqi- qat aparmış xarici ölkə alimləri (eləcə də bəzi Azərbaycan alimləri) xalqımıza məx- sus bu bayramın tarixini, mənşəyini yad köklərə, yad mənşələrə bağlamış, onun Azərbaycan mədəniyyətinə kənardan gəlmə olduğunu sübuta yetirmək istəmişlər. Halbuki Şərqdə geniş yayılmış, çox böyük ərazidə keçirilən Novruz bayramının hamıya aid olan xüsusiyyətləri ilə bərabər, elə cəhətləri vardır ki, ona yalnız türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının keçirdiyi Novruz bayramında rast gəl- mək mümkündür. Bu cəhətlər xüsusilə qədim inanclarla, mərasimi görüşlərlə bağlı- dır. Xarici ölkə alimləri bu faktlara bəzən göz yumub, bəzən onlara etina etmədiyi halda Azərbaycan alimləri bu kimi faktlara əsaslanıb Azərbaycan Novruzunun özünəməxsus cəhətlərini aşkarlamaq istiqamətində böyük işlər görmüşlər. Biz də tədqiqatda Azərbaycan alimlərinin araşdırmalarını əsas nəzəri-metodoloji baza kimi götürməyi məqsədəuyğun bilirik. Novruz bayramı çox qədim köklərə malik tarixi bayramdır. Onu tədqiq edər- kən tarixi cəhətdən yanaşma həmişə əsas götürülməlidir. Tarixi yanaşma eyni za- manda müqayisəli yanaşmanı da tələb edir. Çünki Novruz bayramı tarixən inkişaf edib təkmilləşmiş, şəklində, məzmununda dəyişikliklər baş vermişdir. Bunlar isə müqayisəli yanaşma tələb edir. Beləliklə, tədqiqatda metod kimi tarixi-müqayisəli yanaşma əsas götürülmüşdür.
qının milli-mənəvi dəyərlər sisteminində yeri və rolu əlahiddədir. Bu bayram bir tərəfdən milli-mənəvi dəyərlərimizin tərkib hissəsidir. İkinci bir tərəfdən, Novruz bayramı milli-mənəvi dəyərlər sisteminin tərkib hissəsi olmaqla qalmayıb, eyni zamanda onun daşıyıcısıdır. Yəni Novruz bayramı bir tərəfdən milli-mənəvi dəyərlər sisteminin tərkibinə daxildir, digər tərəfdən isə xalqımızın milli-vənəvi dəyərlərini özündə daşıyaraq yaşatmaqdadır.
vardır. Məqalənin nəzəri əhəmiyyəti ilk növbədə onda ifadə olunur ki, burada Azərbaycan Novruzunun özünəməxsus ənənələri inanc əsasları ilə birgə tədqiq olunaraq sistemləşdirilmişdir. Bu sistemləşdirmənin nəticələri, yenilikləri, əldə olunan qənaətlər, ehtimal və fərziyyələrin bu mövzuda yazılacaq sonrakı tədqiqatlar üçün nəzəri əhəmiyyəti vardır. Məqalənin praktiki əhəmiyyəti ilk növbədə Novruz bayramının Azərbaycan mədəniyyətindəki rolunun və elmindəki yerinin get-gedə güclənməsi ilə şərtlənir. İndi elektron informasiya vasitələrində (radio və televiziyalarda, internetdə) Novruz mövzusu hər vaxtaşırı əsas mövzuya çevrilmişdir. Bundan başqa ali məktəb dərsliklərində Novruz bayram kompleksi şifahi ədəbiyyatın, milli etnoqrafiyanın əsas mövzularından hesab olunur. Burada aparılmış tədqiqat həm elektron informasiya vasitələrində, həm də ali məktəblərdə praktiki vəsait kimi istifadə oluna bilər.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
353 Ədəbiyyat
1. Xəlil A. Türk xalqlarının yaz bayramı və Novruz. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 144 c. 2. Seyidov M. Yaz bayramı. Bakı: Gənclik, 1990, 96 s. 3. Гринцер П.А. Умирающий и воскресающий бог / Мифы народов мира. В 2- х томах. Том 2. Москва: Советская энциклопедия, 1982, с. 547-548 4. Əliyev R. Ölüb-dirilmə motivinin tipləri və tipikləşdirilməsi haqqında // «Dədə Qorqud» jur., 2005, № 3, s. 36-49 5. Rzasoy S. Novruz bayramının konseptual-fəlsəfi əsasları / Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XXXI kitab. Bakı: Nurlan, 2009, s. 87-90 6. Çəmənzəminli Y.V. Azərbaycanda zərdüşti adətləri / Y.V.Çəmənzəminli. Əsərləri. 3 cilddə, III cild. Məqalə, oçerk və xatirələr. Bakı: Elm, 1977, s. 82-89 7. Təhmasib M. Adət, ənənə, mərasim, bayram // «Ədəbiyyat və incəsənət» qəz., 1966
Севиндж Гасымова Основы проблемы "Обычаи и верования праздника Новруз в Азербайджане " Резюме
Одним из древнейших и обладающих богатой историей, в то же самое время одним из самых и возможно, даже первых важных памятников нацио- нально-духовной культуры Азербайджана является праздник Новруз. С этой точки зрения дальнейшее усиление роли этого праздника в национальной культуре, изучение традиций, которые сохраняют жизнь этому празднику и не дают ему умереть, а также священных ценностей- системы верований, кото- рые лежат на их основе-- является особой научной задачей. Исследование ос- новы проблемы охватывает следующие задачи: Исследование традиций, связанных с последними средами перед праздником Новруз. Исследование традиций спектаклей, связанных с праздником Новруз. Исследование тради- ций игр, связанных с праздником Новруз. Исследование магических тра- диций, связанных с праздником Новруз. Исследование бытовых традиций, связанных с праздником Новруз. Исследование традиций верований, связан- ных с праздником Новруз. Исследование основных культов (огня, воды, рас- тительности, земли и т.д), связанных с праздником Новруз.
The essence of the problem "Traditions and beliefs of Novruz holiday". Summary
Novruz holiday is one of the oldest and richest and at the same time one and probably the first of the most important monuments of national and spiritual culture of Azerbaijan. From this point of view the further strengthening of the role of this holiday in the national culture, the study of traditions that do not let this holiday die and sacred values, belief systems that are based on them is a particular scientific problem. The investigation of the essence of this problem covers the following tas- Filologiya məsələləri – №7, 2013
354 ks: Th investigation of customs connectef with the latest Wensdays before the holi- day. The investigation of traditions of the spectacles connected with Novruz holi- day. The investigation of traditions of the games connected with Novruz holiday. The investigation of magic traditions connected will Novruz holiday. The investiga- tion of household traditions connected with Novruz holiday. The investigation of the traditiond of beliefs connected with Novruz holiday. The investigation of major cults (fire, water, vegetation, land, etc. ) connected with Novruz holiday.
Rəyçi: Seyfəddin Rzasoy filologiya üzrə elmlər doktoru
Filologiya məsələləri – №7, 2013
355 F.e.n SOFİYA MİRZƏYEVA ADU
Ключевые слова: Эпос, сюжет, мифология, «Деде Горгуд» Key words: epos, plot, mifoloji, Dede Gorgud
Folklor xalqın həyatının mənəvi güzgüsüdür. Hər bir folklor materialının ifadə etdiyi içtimai məzmun xalqın milyon illər ərzində topladığı, qazandığı idrak və təc- rübənin onun həyatında nə dərəcədə gərəkli olması ilə ölçülür. Folkloru öyrənməyin bir çox yolları vardır. Fikrimizcə folkloru dərindən öyrənmək üçün həmin xalqın mifologiyasını, mifoloji düşüncəsini öyrənmək lazımdır. Mif hər şeydən əvvəl dünya- görüşüdür. Qədim insanların dünyanı anlama tarzidir. Mif geniş mənada hökmdür, ibtidai cəmiyyətin insanlarının davranışlarını, əxlaqını tənzimləyən qanunlar məc- musudur. Qədim insanlar mifın qanunlarına tabe olur, onun şərtlərini yerinə yetirirdi- lər. Mifioloji şüur lap başlanğıcdan ictimai məhsuldur, nə qədər ki, insanlar mövcud- dur belə bir məhsul olaraq da qalacaqdır. Ümumiyyətlə mifologiya cəmiyyətdə insan- ların sosial həyatını tənzimləməkdə xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. İnsanlar öz düşündüklərini obrazlaşdıraraq öz həyatlarını mövhumi qüvvələrdan asılı hesab etmiş və ilkin təsəvvürlərində haqlı olduqlarını zənn etmişlər. Buna göra da qadim insanla- rın həyat tərzini mifoloji qüvvələrdan ayrı hesab va əksinə onların yaşam tərzlərinin daim mifoloji qüvvələrin təsiri altında olduğu bir çox mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Təbii ki bu öz əksini həmin dövrdə yaranan ədəbiyyat nümunələndə açıq şəkildə tapmışdır. Bunun nəticəsidir ki, onlar yaratdıqları obrazlarm əksəriyyətinə sözün bə- dii qüvvəsindən istifadə edərək əzəmətlilik verirdilər. Mifologiya və ədəbiyyat bir birindən asılı olduğu və daim əlaqədə olduğu üçün, mifologiya da dünyagörüşünü özündə aks etdirdiyi üçün qədim dövrə aid ədəbiyyat nümunələrini oxuyub həmin dövr insanının mifoloji dünyagörüşünü, həyat tərzini asanlıqla öyrənə bilirik. Ümu- miyyətlə mif şifahi nitqin məhsuludur, onu ancaq danışmaqla yaşatmaq olar. Hətta qədim zamanlarda xüsusi mif söyləmə qabiliyyəti olanları seçirdilər hansılar ki, onlar mifləri nağıl kimi danışmağı bacarırdılar. Qədimdə padşahların saraylarında yaşayan nağılçılari buna ən yaxşı misal ki- mi göstərmək olar. Folklor nümunələrinin böyük hissəsi onların köməyi ilə dildən- dilə keçərək bugünümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Təbii ki, hər bir xalqın uzun bir yol keçmiş, tarixini, qədim adət-ənənələrini, mədəniyyətini özündə əks etdirən mədəniyyət abidəsi, folklor nümunəsi olur. Xalqımızın tarixini və mədəniyyətini özündə əks etdirən mənbələrdən biri “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı bu günün oxucu- ları üçün çox güclü əsər deyil, lakin eyni zamanda çox dəyərlidir. F.Köprülünün sözləri ilə desək. “Bütün türk ədəbiyyatını tərəzinin bir gözünə, “Kitabi-Dədə Qor- qud” dastanını isə o biri gözünə qoysaq, yenə də “Kitabi-Dədə Qorqud” ağır gələr. Bu çox dəyərli fikirdir ona görə yox ki, müasir dövrümüz üçün mövzu cəhətdən ak- tual əsərdir, ona görə ki, bu əsərdə xalqımın tarixi, adət-ənənəsi, etnoqrafıyası, etik- estetik görüşləri, xalqımızın həmin dövrdəki dünya görüşü və mədəniyyəti əks olu- Filologiya məsələləri – №7, 2013
356 nub və bu əsər vasitəsi ilə bütün dünyaya sübut etmək olar ki, xalqımızın tarixi ne- cə qədimdir. Bundan əlavə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında xalqımızın dəyərləri əks olunduğuna görə dəyərlidir. Doğrudur həmin dəyərlər bu günümüzdə mentalitet adı altında çox cılız bir şəkildə təqdim olunur, buna baxmayaraq əslində bizi biz edən həmin dəyərlərdir, hansı ki, bu dəyərlər “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında öz geniş əksini tapmışdır. Məsələn qonaqpərvərlik, böyüyə hörmət, ata və anaya məhəbbət, iman və etiqat, namus və qeyrət, qadını uca tutmaq, vətənpərvərlik və s. kimi bugünümüzdə də qoruyub saxladığımız adət-ənənələr bu əsər vasitəsi ilə nəsil- dən- nəsilə ötürülmüşdür. “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanlıq eposudur, özü də bir cəngavər, bir igid haqqında yox, bütöv bir xalqın qəhrəmanlığını özündə cəmləşdirən bir eposdur. Bu dastandakı müsbət xüsusiyyətləri gələcək nəsillərə bir ideologiya şəklində təbliğ edərək onların mənəvi dünyalarını inkişaf etdirməlidir. çünki bizim vatandaş- larımızın bu qəhrəmanlıq ideologiyasından faydalanmasının nə dərəcədə vacib ol- duğu gün kimi aydındır. Öz möhtəşəmliyi ilə bir çox xalqların nümayəndələrinin diqqət mərkəzinə çevrilmiş “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı müxtəlif istiqamətlərdə tətqiq olunmuşdur. Belə ki, əsərin ilk nüsxəsinə XIX əsrin əvvəllərində Almaniyada Drezden kitabxa- nasında rast gəlinmişdir. Həmin kitabxananın kataloqunu tərtib edən Fleyşer əlyaz- manın üzərində olan bir qeydə əsaslanaraq əsəri XVI əsr kataloquna daxil etmişdir. 1815 ci ildə şərqşünas Dits həmin əlyazmanın üzünü çıxardaraq Berlinə gətirmiş və “Təpəgöz” boyunu da tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirmişdir. Dits həmin nəşr müna- sibətilə yazdığı məqalədə “Təpəgöz” boyunu Homerin “Odisseya” sı ilə müqayisə etmiş, hətta “Odisseya” nın yaradılmasında bu boydan istifadə olunduğunu söylə- mək ilə əsərin çox qədim olması iddiasını irəli sürmüşdür. Sonra bu abidə böyük rus alimi Bartoldun diqqətini cəlb eləmişdir. Bartold 1814 cü ildə “Записки Восточного Отделения Императорского Русского Общества” adlı məcmuənin 8 ci cildində bu əsər haqqında məlumat ver- miş və “Duxa qoca oğlu dəli Domrul” boyunu ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə nəşr et- dirmişdir. Bu abidə ətrafında Türkiyə alimləri də tədqiqat aparmışlar. 1916 cı ildə Kilisli Müəllim Rifət əsəri Berlin nüsxəsi əsasında ərəb əlifbası ilə nəşr etmişdir. 1938 ci ildə yenə də Türk alimi Orxan Şaiq Gökyay əsəri yeni əlifbada nəşr etdirmişdir. Son illərdə İtaliya şərqşünası, professor Rossi bu abidənin başqa bir nüsxəsini Vatikan kitabxanasından tapıb, 1952 ci ildə böyiik bir müqəddimə ilə nəşr etmişdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanları ilə bağlı əfsanə və rəvayətlərin bir çoxu- nun nağıl variantı da mövcuddur. Xüsusən, altay, qırğız, qazax rəvayətbrini bir janr kimi nağıllardan fərqləndirmək çətindir. Təbii ki, dastanm araşdırıcılarının elmi lek- sikonunda Dədə Qorqud rəvayətləri gah nağıl (Jirmunski), gah rəvayət (Gökyay) adlandırılmışdır. Əslində isə onların çoxu əfsanədir. Çünki onların əksəriyyətində mifık obrazlar mövcuddur. Hətta Dədə Qorqudun özünü də mifık obraz hesab edir- lər. Belə ki, Əli Sultanımın qeydlərində Dədə Qorqud haqqında xalq arasında olan belə bir əfsanəni xatırlatdığını qeyd olunur. Dədə Qorqud aydın, bərraq gözlü divin qızından dünyaya gəlmişdir. Boyu altı arşın imiş. Gənc yaşlarında qopuz və tambur çalmağı öyrənmişdir. O, xanların məsləhətçisi olmuş, 400 il yaşamışdır. Filologiya məsələləri – №7, 2013
357 Dədə Qorqud ölümdən qaçarmış. O, bir gün yuxuda yer qazanlara rast gəlir. Soruşur ki: “Bu yerləri nə üçün qazırsınız?” “Müqəddəs Qorqud üçün qazırıq” deyirlər. О, qəbirqazanlardan qaçır, yer kürəsinin mərkəzinə enir. Su üstündə yaşa- maq qərarına gəlir, oraya xalça salır və orada 100 ilə qədər qopuzunu çalır. Lakin ölüm ondan əl çəkmir. “Dədə Qorqud”un mifık obraz olması ilə bağlı Mirəli Seyidov qeyd edir ki, “Boylardakı Qorqud daha əskilərlə bağlıdır və özgə dünyanın - mifık aləmin nüma- yəndəsidir. Qorqud Ata türk dilli xalqların mifoloji təfəkkürlə yaşaıqları çağın mifık obrazıdır”. O, Qorqud sözünün qor-qut şəklində iki kökə ayırmış və onu xoşbəxt, uğurlu od mənasında izah etmişdir. “Qut” sözünü də mifoloji təfəkkürlə bağlamış, türk dilli xalqların ən əski inamları ilə səsləşdiyini göstərir. Ümumiyyətlə tarixi əsərlərdə, əfsanələrdə, Oğuz atalar sözlərində, yaşayan Qorqud Ata vahid bir obrazın müxtəlif variantlarıdır. Sadəcə olaraq Dada Qorqud türklər arasında müdriklik simvoluna çevrildiyi üçün onu şaman dualarından ta das- tana qədər mədəniyətin bir çox laylarında görmək mümkündür. Onun hər bir şeyə ad qoymaq səlahiyyəti isə onun tanrı oğlu kimi tanınmasından irəli gəlmişdir. Belə- ki, onun Tanrı oğlu olması şamanlıqla bağlı olan yerlərdə açıq şəkildə göstərilirsə, dastanda sadəcə işarə xarakterlidir. Onun Tanrı oğlu kimi qəbul olunduğunu sübut edən belə bir yazıya rast gəlinir. Tanrı oğullarının ölməzliyi şamanların Qorquda müraciətlə “Ölü desəm ölü eməs, tiri desəm, tiri eməs, Ata Qorqud auliya” poetik deyimində qalmışdır. Bundan alava Tanrı oğullarının atası malum olmur, daha doğ- rusu qəhrəmanın möcüzəli doğuluşunda atanın rolu heçə endirilir. Atanın tanrı va ya onun təcəssümü olması ananın isə yer yaxud göy qızı olması ön plana çəkilir. Qor- qud Atanın kimliyi ila bağlı olan əfsanələrdə də onun atası ilə bağlı heç bir məlumat verilmir, yalnız anasının ala gözlü div qızı, bəzi mənbələrdə isa bərraq gözlü div qı- zı olduğu qeyd olunur. Əsərdə ölümdən qaçan təkça Dədə Qorqud deyildir. Ölümdən qaçma motivi- nə “Duxa qoca oğlu dali Domrul” boyunda da rast gəlinir. Əslində burada ölümdən qaçmaq yox, can yerinə can vermək motivi ön plana çakilmişdir. Əzrail ilə mübari- zə aparan qəhrəman haqqında olan mətnlərin təkcə türk xalqlarına məxsus olması bu motivin türklərin özüna məxsus olduğunu, heç bir təsir nəticəsində yaranmadığı- nı sübut etsə də, bəzi mənbələrdən əldə etdiyimizə əsasən deyə bilərik ki, bu şa- manlıqla bağlıdır. Belə ki, qədim şaman əfsanələrində şamanların ölümlə mübarizə- si və olan adamın əvəzinə heyvan qurban verməsi əfsanədəki bu motivin məhz şa- manlıqla bağlı olduğunu sübut edir. Əsərdə Dədə Qorquddan başqa da mifık obrazlar mövcuddur. Buna ən gözəl nümunə Tapagöz obrazıdır. Təpəgöz əfsanəsinin 40 dan çox variantı mövcuddur. Hətta bəzi mənbələrdə təpəgözlə yanaşı damirdırnaq adlı bir qadınında adı çəkilir. Bəzi əfsanələrdə o Təpəgözün qızı, bacısı, hatta arvadı kimi da təqdim olunmuşdur. Təpəgöz əfsanələrdə o biri dünyanın işarasi kimi təqdim olunur, dəmirdırnaq isa şamanlıqdan galma bir anlayışdır. Biz çox tədqiqatçılar xüsusilə də Qəzənfər Kazı- mov Təpəgözü tədqiq etmişdir. Ümumiyyətlə Qəzənfər Kazımov “Dədə Qorqud”un “Basatın Təpəgözü öldürməsi”, “Qam Boranın oğlı Bamsi Beyrək”, “Salur Qazanın evinin yağmalandığı” boylarında içtimai hadisələrin təsvirində, ictimai siyasi məsə- lələrin quruluşunda, dini görüşlərdə “İliada” və “Odisseya” əsərləri ilə çox mühüm uyğunluqlar olduğunu qeyd etmişdir. Bu əsərlərin sayəsində biz ədəbiyyatda bir-bi-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
358 rinə çox yaxın olan yunan va Azərbaycan Təpəgöz surətləri ilə tanış oluruq. Bir çox tədqiqatçılar “Odisseya”dakı Polifemin yoxsa “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Təpəgö- zün daha qədim olması ilə bağlı araşdırmalar aparmışlar və onlardan bir çoxu sübut etməyə çalışmışlar ki, Təpəgöz daha qədim obrazdır. Ümumiyyətlə isə onların arasında bir çox oxşar və fərqli cəhətlər mövcuddur. Belə ki, bizim Təpəgözün doğulması, böyüməsi barədə əsərdə məlumat vardır, Bizim Təpəgöz takdır, işləmir, tufeyli hayat sürür, Oğuz cəmiyyəti ilə sıx bağlıdır, bədəninə qılınc keçmir, lakin “Odisseya” dakı Polifem bütün bunlardan fərqli olaraq tək deyil, mövcud bir Təpə- gözlar ölkəsi var, tufeyli həyət sürmür çünki çobandır, cəmiyyətlə əlaqəsi yoxdur, cəmiyyət tanımır və əsərda Polifemin doğulması ilə bağlı məlumat yoxdur. Bütün bunlara baxmayaraq onların oxşar cəhətləri da çoxdur: Hər iki Təpəgözlə mağara şəraitində tanış oluruq, hər iki Təpəgöz su ilə bağlıdır belə ki, Təpəgöz su pərisindən doğulur, Polifem isə su ilə əhatə olunmuş adada yaşayır. Onların hər ikisi adamyeyəndir və hər ikisi gün ərzində iki adam yeyir, və nəhayət həm Təpəgöz həm də Polifem eyni formada gözlərindən vurulduqlarına görə ölürlər. Fon Diezin 1825-ci ilda dediyi kimi Təpəgöz başqa sikloplara, hələ Homerin siklopuna bütün cəhətləri ilə bənzəyir, lakin oğuz siklopu yunanlarınkından alınma deyil, əksinə yunanlarınla bunun təqlididir”. Fon Diez fikrini belə əsaslandırmışdır ki, “Əvvəla şərq yunan şeriyyatını tanımamışdır. Bunun üçün Homerin əsərlərini tərcümə edə bilməzdilər, çünki melodiyaca heç kim tərəfından anlaşılmayacaqdı. O biri tərəfdan Oğuz dastanında hadisələr Təpəgözün doğumundan ölümünə qədər təfsilatla anlaşıldığı halda, Polifemdə çatışmazlıqlar var. Bu cəhətdan Polifem Təpəgözün eyni və ondan iqtibas kimi görünür. Bundan başqa əgər təpəgöz Oğuzların olmasaydı ağızdan-ağıza bu qədər tam gəlib çatmazdı. Bəlkə də Homer Asiya səyahətində Təpəgöz əfsanəsini eşitmiş və Polifemin əsas hayatını ondan almışdır. Ümumiyyətlə həm Təpəgöz, həmdə Polifem ayrı- ayrılıqda hər iki xalqın-Yunanların və Oğuzların yaradıcılıq məhsuludur. Yəni, hər iki xalq müstəqil olaraq eyni mif və hadisələr əsasında bu obraz- ları, yaratmışdır. Lakin hər iki əfsanənin qəhrəmanı – Beyrək və Odissey öz doğma yurduna qayıdır və nişanlısına qovuşur.
Ədəbiyyat “ Kitabi Dədə Qorqud” -Ensiklopedik kitab Ramazan Qafarov-“Azərbaycan türklərinin mifologiyası” Aslan Bayramov-“Dədə Qorqud kitabında adlar və Qafqaz arialında onların toponimləşdirilməsi” “Dədə Qorqud dünyası” məqalələr Əzizxan Tanrıverdi- “Dədə-Qorqud kitabında at kultu” Ramil Əliyev- “Türk mifoloji düşüncəsi və onun epik transformasiyaları” “Əsatirlər, Əfsanələr və rəvayətlər” http://www.anl.az/el/latin_qrafıkasi/axe/ee&r.pdf http://www.turuz.info/Dedequrqut/26 http://dede.musigi-dunya.az/d/dede_qorqud_revayet.htmlhttp://dede.musigi- dunya.az/d/dede _qorqud_dastan.html
Filologiya məsələləri – №7, 2013
359 http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/axe/dede_qorqud.pdf http://62.212.230.87/avtoreferatlar/ramazanorucogluqafarov.pdf
С.Мирзоева Тема мифологии в эпосе «Китаби – Деде Горгуд» Резюме
Сюжет и образы эпоса «Деде Горгуд» широко исползуются в художест- венное литературе. Это статья о мотивах из эпоса «Деде Горгуд» которые те- ма мифология обсуждается о историческими фактами. Эпос «Деде Горгуд» широко расспрасстранена во всех тюретских ли- тературах о котором в этой статье показона фактами.
S.Mirzoeva The theme of Kitabi Dede Gorgud in prose mifioloji Summery
The them net plot and from epos “Dede Gorgud” are used in fiction extersivedy. This article is about “Dede Gorgud” motives in the mifioloji unifenched novel manus cript remain. The plot is based an an such event: there is a spy in Oguz province, he arresbed and the process of the novel.
Rəyçi: Dosent F.Səfiyeva
|