22
XIII əsrin 50-ci illərinin sonlarında təşəkkül tapmış Hülakülər
(Elxanilər) dövlətində monqol canişinlərinin hakimiyyəti
dövründəki vergi
sisteminin qaydaya salınması, mərkəzləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi
üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirildi. Elxanilər yerli inzibati vergi sisteminin
ənənələrini əsasən saxlamağa, bu sistemi Çingiz xan dövründən miras
qalmış "Ulu Yasa"nın geridə qalmış feodal-patriarxal qaydaları ilə
uzlaşdırmağa çalışırdılar.
XIII-
XIV əsrlərin mənbələrindən məlum olur ki, bu dövrdə zəhmətkeş
əhalidən dövlət və feodalların mənafeyinə 45 adda müxtəlif vergi və
mükəlləfiyyət tələb edilirdi.
İstifadə olunan torpağın müqabilində alınan başlıca vergi xərac idi.
Rəsmi sənədlərdə qeydə alınmış məlumatlardan aydın olur ki, xərac vergisi
məhsulun 60-70 faizini, əlavələrlə isə 70-80 faizini təşkil etməyə
başlamışdı.
Monqol işğalçılarının tətbiq etdiyi ağır vergilərdən biri də qopçur
(monqol dilində "otlaq" mənasına gəlir) idi.
Bu vergini əvvəllər köçəri
maldarlar ödəyirdilər (hər 100 baş mal-qaradan 1 baş heyvan alınırdı).
Tədricən qopçur can vergisinə çevrilərək şəhər və kəndlərin oturaq
əhalisinə də şamil edildi. Qopçurun tətbiq edilməsi müsəlman hüququna
(şəriətə) zidd idi. Şəriətə görə, can vergisi yalnız müsəlman olmayan
əhalidən alına bilərdi.
Qazan xanın islahatı qopçur vergisinin yığılmasında müəyyən dönüş
yaratdı, vergi məbləğinin özbaşına artırılması qadağan olundu. Lakin bu
islahata baxmayaraq, qopçur ağır vergi olaraq qalmaqda idi.
Tamğa vergisi pulla ödənilirdi və onun məbləği çox yüksək idi.
Tamğanın iki növü mövcud olmuşdu: böyük və kiçik tamğa. Böyük tamğa
şəhər darvazalarında, gömrükxanalarda, məhsulların
şəhərlərə gətirildiyi
zaman alınırdı. Vergiyığanlar böyük məbləğ təşkil edən bu verginin
ədalətliliyini təsdiq etmək üçün iri tərəzilərdən istifadə edirdilər. Kiçik tamğa
vergisi isə bazarlarda, məhsulların satışı zamanı ödənilirdi.
Qazan xanın islahatlarına uyğun surətdə, şəhər həyatının
dirçəldilməsi məqsədilə bəzi şəhərlərdə tamğa vergisi müvəqqəti olaraq
ləğv edilmiş, digər şəhərlərdə isə 50 faiz azaldılmışdı. Lakin ticarətin və
sənətkarlığın inkişafı sayəsində tamğanın ümumi həcmi nəinki azaldı,
əksinə, bu məbləğ artmağa başladı.
Əvvəllər olduğu kimi, bu dövrdə də ticarət karvanlarından yol haqqı -
bac alınırdı. Bac şəhər darvazalarının yanında, körpülərdə ödənilirdi. Bu
işlə xüsusi gömrükxana məmurları məşğul olurdular. Bac əsasən başqa
şəhərlərdə satılmaq üçün nəzərdə tutulmuş məhsulların müqabilində
23
alınırdı. Əgər əmtəə şəhər bazarına satış üçün gətirilirdisə, onun əvəzində
tamğa vergisi ödənilməli idi. Bac yığımının ən iri gömrük məntəqələrindən
biri Araz çayı üzərində olan Xudafərin körpüsü olmuşdur.
Dövlət aparatının ayrı-ayrı zümrələrinin
maddi cəhətdən təmin
olunması üçün şəhər və kənd əhalisindən müxtəlif vergilər alınırdı. Orta əsr
mənbələrində bu vergilərin məcmusu ixracat istilahı ilə qeyd edilmişdir.
Ordu hissələrinin, hərbi məmurların, elçilərin ərzaqla, heyvanla, ələflə
təchizini ehtiva edən müxtəlif vergi və mükəlləfiyyətlər sistemi də mövcud
idi. Sabit olmayan ictimai-siyasi,
iqtisadi
şəraitdə bu cür vergi və
mükəlləfiyyətlər sistemi zəhmətkeşləri xüsusilə incidirdi. Müxtəlif təyinatlı,
təcili xərcləri ödəmək məqsədilə dövlət və feodallar tərəfindən alınan avariz
də əhalini müflisləşdirən vergilərdən biri idi.
Poçt xidmətinin ehtiyaclarını ödəmək üçün kəndlilər xüsusi
mükəlləfiyyət daşıyırdılar: onlar rabitə məntəqələrini at, ulaq, qatır və digər
nəqliyyat vasitələri ilə təmin etməli idi. Kəndlilər, şəhər əhalisi hərbi
məmurları, elçiləri, əmirləri və digər yüksək rütbəli şəxsləri (onları müşayiət
edənlərlə birlikdə) qonaq saxlamağa məcbur edilirdilər.
Bağlardan xüsusi xərac alınırdı. Bu xərac bağbaşı (farsdilli
mənbələrdə "bağşomare") adlanırdı. Hökmdara, hakimlərə, əyanlara
verilməli peşkəş və hədiyyələrin müəyyən toplusu da mövcud olmuşdur.
Həmin peşkəş və hədiyyələr ali şəxslərə onların
müəyyən məkana gəlişi,
müxtəlif dini və mülki bayramlarda iştirakı münasibətilə təqdim edilirdi.
Tərx adlanan mükəlləfiyyət əhali üçün ağır idi. Bu mükəlləfiyyətə
əsasən əhali dövlət anbarlarında yığılıb qalmış izafi kənd təsərrüfatı
məhsullarını bazar qiymətlərindən yüksək qiymətə almalı olurdu. Tərx
mükəlləfiyyəti dövlətə və feodallara kənd təsərrüfatı məhsullarını,
sənətkarlıq məmulatını bazar qiymətlərindən aşağı qiymətə almaq imkanı
da yaratmışdı.
Dostları ilə paylaş: