Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanda dini durum. Müstəqilliyin ilk illərindən 
başlayaraq Azərbaycanda dini etiqad azadlığının təmin olunması, dövlət-din 
münasibətlərinin hüquqi müstəvidə tənzimlənməsi, radikal təriqətlərin və missioner 
təşkilatların fəaliyyətinin nəzarətə götürülməsi istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata 
keçirildi. 1995-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına dini etiqad 
azadlığını təmin edən, dövlət-din münasibətlərini tənzimləyən müddəalar daxil edildi. 
Dövlət quruculuğunun dünyəvi mahiyyət daşıması, dinin dövlətdən ayrı olması, bütün dini 
etiqadların qanun qarşısında bərabər sayılması, dövlət təhsil sisteminin dünyəvi xarakter 
daşıması, insan ləyaqətini alçaldan, insanpərvərlik prinsiplərinə zidd dinlərin yayılmasının 
və təbliğinin qadağan olması barədə müddəalar həmin sənəddə əksini tapdı. Eyni zamanda 
hər kəsə fikir və söz azadlığı verildiyi, ölkə vətəndaşlarının dinə münasibətini müstəqil 
müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud 
heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq 
hüququ olduğu bəyan edildi.
1992-ci ildə qəbul olunan, sonrakı illərdə bir sıra ciddi dəyişikliklər edilən “Dini 
etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə dini mərkəzlərin, 
idarələrin, qurumların və tədris müəssisələrinin fəaliyyəti tənzimləndi. Dini qurumların 
dövlət qeydiyyatına alınması və fəaliyyətinə xitam verilməsi qaydaları müəyyənləşdirdi, 
onların mülkiyyət hüququ, istehsal və təsərrüfat fəaliyyəti, beynəlxalq əlaqələri, dinin 
məktəblə münasibəti, dini icmaların xeyriyyə və mədəni-maarif fəaliyyəti ilə bağlı 
məsələlərə aydınlıq gətirdi. 
Həmin dövrdə missioner təşkilatlar Azərbaycan xalqının humanistliyindən, ölkədə 
yaranmış qeyri-sabit sosial-iqtisadi vəziyyətdən və Qarabağda ağır döyüşlərin getməsindən 

---

31
məharətlə istifadə edərək Bakını digər müsəlman ölkələrində təriqətçilik təbliğatı aparacaq 
mərkəzə çevirməyi qarşılarına məqsəd qoymuşdular.
Həmin dövrdə Missioner təşkilatlarının Azərbaycanda fəaliyyətlərini və təsir 
dairələrini genişləndirməsində insanların sosial-iqtisadi durumunun ağır olması, Azərbaycan 
torpaqlarının erməni təcavüzünə məruz qalması, ərazisinin 20%-nin işğal olunması və dini 
maarifləndirmənin zəif aparılması böyük rol oynadı. Həmin təşkilatlar ölkənin düşdüyü ağır 
sosial iqtisadi durumdan və müharibə şəraitindən məharətlə bəhrələnərək, insanlara maddi 
yardım paylamaqla yanaşı, dini təbliğat da aparırdılar. 
Bu təşkilatların bir qismi gənclər arasında dini təbliğatı gücləndirmək məqsədilə 
xarici dil kursları təşkil edərək çoxlu sayda - əsasən rus dilində təhsil almış gəncləri bu 
kurslara cəlb etməyə nail olmuşdular. Onlar əsasən yetim, kimsəsiz və əlil insanların 
məskunlaşdığı yerlərdə geniş təbliğat aparmağa üstünlük verirdilər. Həmin təşkilatlara 
kimsəsiz və əlil insanların yeməyə olan ehtiyaclarının ödənilməsi müqabilində dini təbliğat 
aparmaq üçün imkan və şərait yaradılmışdı. Bu imkandan istifadə edən bir neçə humanitar 
təşkilat dini təbliğat aparmaq məqsədilə xeyli sayda uşaq və kimsəsizlər evini himayəyə 
götürmüşdü. 
Bakıda əsas mərkəzlərini yaradan, missioner təşkilatlar Azərbaycanın böyük 
şəhərlərindən başlayaraq regionlarda da dini təbliğat aparmağı və təlimlərini yaymağı 
qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Həmin dövrdə əhatə dairələrini genişləndirmək məqsədilə 
həmin qurumlar böyük şəhərlərdən Gəncə və Sumqayıtda, respublikanın şimal 
rayonlarından İsmayıllı, Zaqatala, Qax, Balakən, Quba, Qusar və Xaçmazda geniş dini 
təbliğat aparırdılar. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bəzi ölkələrin səfirlikləri də müxtəlif 
yollarla missioner təşkilatlara dəstək göstərir, dövlət qurumlarının dövlət-din 
münasibətlərinin tənzimlənməsi, radikallıq meyllərinin qarşısının alınması istiqamətində 
həyata keçirdiyi tədbirləri Azərbaycanda insan hüquq və azadlıqlarının pozulması kimi 
qələmə verməyə çalışırdılar.
Cənub rayonlarında əhalinin əksəriyyətinin islama meylli olmasını nəzərə alan 
humanitar təşkilatlar bu bölgədə fəal dini təbliğat aparmaqdan və təlimlərini yaymaqdan 
çəkinsələr də, yerli dayaqlar yaratmaq məqsədilə müəyyən tədbirlər həyata keçirir və bəzi 
cənub rayonlarında xristian təmayüllü dini icmalar yaradırdılar. 
Sözügedən missioner təşkilatlar müəyyən vaxtdan sonra qanunsuz fəaliyyətlərinin 
qarşısının alınacağını öncədən düşünərək onlardan sonra ölkədə dini təbliğat apara biləcək 
davamçılar yetişdirirdilər. 1997-ci ildə əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ölkədə 
dini təbliğat aparmalarına qanunla qadağa qoyulduqdan sonra onların uzun müddət 
hazırladıqları insanlar təbliğat aparmaq missiyasını öz üzərlərinə götürdülər. Bununla da 
həmin təşkilatlar yerli əhalinin köməkliyi ilə yenidən dini təbliğat aparmaq imkanı əldə 
etdilər. 
“Dini etiqad azadlığı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa edilən 
dəyişikliklərdən sonra müvafiq dövlət qurumları dini təbliğat aparan və missionerlik 
fəaliyyəti göstərən humanitar təşkilatların qanuna zidd əməllərinin qarşısını qismən aldı. 
Humanitar təşkilatların fəaliyyəti xeyriyyəçiliklə məhdudlaşdırıldı, qanunu pozan bir neçə 
humanitar təşkilatın fəaliyyətinə xitam verildi. 

---

32
2001-ci ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldıqdan sonra ölkədə 
dövlət-din münasibətlərində yeni bir mərhələyə qədəm qoyuldu. Dini etiqad azadlığı ilə 
bağlı qanunvericilik aktlarının tələblərinə riayət olunmasının təmin edilməsi, dini icmaların 
qeydiyyata alınması, qeydiyyatının ləğvi, dini qurumların və təhsil müəssisələrinin 
fəaliyyətinin tənzimlənməsi səlahiyyəti həmin quruma həvalə olundu. 
Həmin dövrdən başlayaraq din etiqad azadlığının təmin olunmasına, icmaların dini 
ayin və mərasimləri sərbəst yerinə yetirməsinə, milli-mənəvi dəyərlərin təbliğinə və 
tolerantlıq ənənələrinin gücləndirilməsinə diqqət daha da artırıldı. Azərbaycan hökuməti 
bütün dinlərin nümayəndələrinə dini ayin və mərasimləri sərbəst yerinə yetirmək üçün 
bərabər imkanlar yaratdı, onların fəaliyyətinə əsassız müdaxilələrin qarşısını aldı. Eyni 
zamanda missioner təşkilatların və radikal qruplaşmaların fəaliyyətinə nəzarət daha da 
gücləndirildi.