Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

Баш назир-Сейид Ъяфяр Пишявяри 

Дахили ишляр назири-Др. Саламуллащ Ъавид 

Халг ордулары назири - Ъяфяр Кавийан 

Зираят, кянд тясяррцфаты назири-Др. Мящташ 

Маариф назири-Мящяммяд Бирийа 

Сящиййя назири-Др. Юрянэи 

Малиййя назири-Гулам Рза Илщами 

Ядлиййя назири-Йусиф Язима 

Почт, телефон вя телеграф назири - Кябири 

Тиъарят вя игтисад назири-Рза Рясули 

Баш  назир  Пишявяри  Сейид  Ъяфяр  Мир 

Ъавад  оьлу  Ъавадзадя,  Халхали  (1892-1947) 

Иранын  Халхал  мащалынын  Завиййя  кяндиндя 

 

301 

анадан  олмушду.  Иранда,  хцсуси  иля  Ъянуби  Азярбайъанда 

ингилаби  щярякатын  эюркямли  хадимляриндян  олан  Пишявяри  илк 

тящсилини  кянддя  алмыш,  12  йашында  аиляси  иля  бирликдя  Бакыйа-

Бцлбцля  кяндиня  кючмцшдц.  1913-ъц  илдя  Хырдалан  кяндиндя 

мяктяб  ачан  Пишявяри  1918-ъи  илдя  «Ядалят»  партийасына  дахил 

олмуш,  Н.Няримановла  сых  ямякдашлыг  етмишди.  О,  1919-ъу  илдя 

Иран  «Ядалят»  партийасы  Мяркязи  Комитясинин  цзвц  сечилмиш, 

партийанын  органы  олан  «Щцрриййят»  гязетинин  мясул  редактору 

тяйин  олунмушду.  Бунунла  йанашы,  «Азярбайъан  фцгярасы», 

«Зящмят  сядасы»,  «Фцгяра  сядасы»,  «Бакы  фящля  конфрансынын 

яхбары» гязетляриндя мягалялярля чыхыш етмишди. 

1918-1920-  ъи  иллярдя  Иранын  бир  сыра  шящярляриндя  «Ядалят» 

партийасынын  йерли  тяшкилатларыны  йарадан  Пишявяри  иртиъа  вя 

империализм, мцстямлякячилик вя деспотизм ялейщиня мцбаризядя 

Иран  халгынын  иттифагынын  тямин  олунмасыны  башлыъа  шярт  щесаб 

едирди.  1920-ъи  илдян  ейни  заманда  «Йолдаш»  журналынын 

редактору  олан  Пишявяри  Эилан  Республикасы  щюкумятинин  сядри 

Кичик  ханла  данышыглар  апармаг  цчцн  1920-ъи  ил  майын  23-дя 

«Ядалят»  партийасынын  Ряштя  эюндярилян  нцмайяндя  щейятиня 

башчылыг  етмишди.  Щямин  илин  ийун  айында  Иран  Коммунист 

Партийасынын  Янзялидя  кечирилян  Ы  гурултайында    партийанын15 

цзвцндян  бири  сечилян  Пишявяри  1922-ъи  илдя  ИКП  МК  Ъянуб 

Бцросунун  рящбяри  тяйин  едиляряк  1923-ъц  илядяк  Исфащанда 

чалышмышды.  1930-ъу  илин  декабрында  щябс  едилян  Пишявяри  1940-ъы 

илдя  азадлыьа  бурахылса  да,  йенидян  Казана  сцрэцн  олунмуш, 

1941-ъи илин сонларында азадлыьа бурахылмышды. 

1941-1945-ъи  иллярдя  Ъянуби  Азярбайъанда  демократик 

щярякатын лидерляриндян бири олмуш Пишявяри Азярбайъан халгынын 

щцгларынын  мцдафиячиляриндян  иди.  1943-1945-ъи  иллярдя  Тещранда 

«Ажир»  гязетини  бурахмышды.  1944-ъц  илдя  Иран  Мяълисиня  сечилян 

Пишявяринин  мандаты  мяълисин  мцртяъе  чохлуьу  тяряфиндян  гябул 

едилмямишди. 

Пишявяринин  рящбярлийи  иля  тяшкил  едилян  Милли  щюкумят  бир  ил 

йашады вя 1946-ъы ил декабрын 12-дя сцгут етди. 

Сейид  Ъяфяр  Пишявяри  «12  шящривяр»,  «Гызыл  сящифяляр»  адлы 

 

302 

бядии ясярлярин, бир сыра мягалялярин мцяллифи олмушду. О, 1947-ъи 

илдя Эянъядя автомобил гязасы нятиъясиндя щялак олмушду. 

С.Ъ.Пишявяринин 

рящбяри 

олдуьу 

Милли 

Щюкумятин 

програмында 

мухтариййаты 

дцнйайа 

танытмаг, 

шящяр 

янъцмянляринин  тяшкили  вя  шящярляри  абадлашдырмаг,  жандарм  вя 

полис  идарялярини  йенидян  тяшкил  етмяк,  малиййя  ганунларыны 

нязярдян  кечирмяк,  милли  бцдъя  лайищяси  щазырламаг,  милли  халг 

ордусу  йаратмаг,  мядяниййят  вя  маариф  сащясиндя  ямяли 

тядбирляр  щяйата  кечиряряк  бцтцн  мяктяблярдя  милли  дилин  гябул 

едилмясиня  наил  олмаг,  савадсызлыьа  гаршы  мцбаризя  апармаг, 

пулсуз вя мяъбури тящсили гайдайа салмаг, тиъарят вя игтисадиййат 

сащясини  инкишаф  етдирмяк  цчцн  фабрикляр  вя  заводлар  тикмяк, 

йоллары  тямир  етмяк,  йени  йолларын  салынмасыны,  почт,  телеграф  вя 

телефон  кими  васитяляри  эенишляндирмяк  вя  мцасир  щала  салмаг, 

кяндлилярля  мцлкядарлар  арасында  разылыг  ясасында  кяндли-

мцлкядар  мясялясини  щялл  етмяк,  ишсизлийин  гаршысыны  алмаг, 

кяндлиляря  торпаг  пайламаг,  ишчи  вя  ямякчилярин  мяишятини 

гайдайа  салмаг,  сящиййяни  инкишаф  етдирмяк,  ишчилярин 

сыьорталанмасы  ишини  мяъбури  щала  эятирмяк  цчцн  тядбирляр 

эюрмяк кими маддяляр йер алмышды. 

Програмын щяйата кечирилмяси цчцн йерли органларын тяшкили 

зяруряти  ортайа  чыхдыгда,  дярщал  вилайят,  мащал,  бюлцк  вя 

бялядиййя  янъцмянляриня  демократийа  ясасында  эизли,  мцстягим, 

цмуми вя бярабяр сечкиляр кечирилди.  

Кяндлиляря  мяхсус  торпаглар  пайланды.  8  саатлыг  иш  эцнц 

мцяййян олунду. Сянайе, тиъарят вя малиййя сащясиндя тядбирляр 

щазырланды.  Пулсуз  тибби  йардым  эюстярилмяси,  мяъбури  сыьорта 

олунмасы, шяхси мцлкиййятин горунмасы тямин едилди. 

1944-ъц  ил  нойабрын  21-дя  Тябриздя  Азярбайъан  дилиндя 

совет  мяктяби  ачылды.  1945-ъи  ил  нойабрын  19-да  «Совет 

Азярбайъаны достлары» ъямиййяти йарадылды. Бу ъямиййят 1943-ъц 

илдя  Тябриздя  фяалиййятя  башлайан  «Совет  Иттифагынын  достлары» 

ъямиййятинин мцяййян дяряъядя давамчысы олду. 

1946-ъы  илин  ийунунда  тибб,  педагожи,  кянд  тясяррцфаты 

факцлтяляри  олан  Тябриз  Университети,  кяндлярдя  2.000,  шящярлярдя 

 

303 

500 ибтидаи вя  орта мяктяб фяалиййятя башлады. 3.800 савадсызлыьы 

ляьв  етмя  курслары  йарадылды.  «Азярбайъан»,  «Азад  миллят», 

«Азяр»,  «Урмийа»,  «Ъювдят»  гязетляри,  журналлар  няшр  едилмяйя 

башланды. 

Совет-Иран  ялагяляриндя  Азярбайъан  ССР  ящямиййятли  рол 

ойнады. Бц ишдя «Вятян йолу» гязети сямяряли фяалиййят эюстярди. 

Милли щюкумятин щимни гябул едилди. Щимнин сюзлярини Мирмещди 

Етимад йазмыш, мусигисини Ъащанэир Ъащанэиров бястялямишди. 

1946-ъы  илдя  Тябриздя  Азярбайъан  Дювлят  Драм  Театрынын 

ачылышы олду. Ачылышда театрын директору С.Сябащи вя Пишявяри чыхыш 

етдиляр.  Щямин  илин  апрелиндя  Ъянуби  Азярбайъан  демократик 

щюкумятинин радиостансийасы ишя башлады. Сентйабрын 2-дя Дювлят 

Флармонийасынын  ачылышы  олду.  Флармонийайа  Я.Тудя  башчылыг 

едирди. 

С.Ъ.Пишявяринин  рящбярлик  етдийи  Милли  щюкумят  1946-ъы  ил 

йанварын  6  -  да  «Дил  щаггында»  гярар  верди.  Азярбайъан  дили 

Азярбайъанда дювлят дили елан олунду. Мядяниййят сащясиндя дя 

бир  сыра тядбирляр щяйата кечирилди. Цмумиликдя, щяйата кечирилян 

тядбирляр Иранын ярази бцтювлцйцня зидд дейилди. 

Лакин  мцртяъе  гцввяляр  бцтцн  бунларла  разылашмайараг 

Милли  щюкумяти  юзляри  цчцн  тящлцкя  щесаб  едирдиляр.  Пишявяри 

дяфялярля  Бакыйа  эяляряк  М.Баьыровла  эюрцшмцш,  тящлцкянин 

мювъудлуьу  щаггында  она  мялумат  вермиш,  анъаг  бир  нятиъя 

щасил олмамышды. 

Иранын  мцртяъе  гцввяляри  щяряката  мянфи  мцнасибят 

бясляйирдиляр.  Тещран  щюкумяти  бир  тяряфдян  Милли  щюкумятля 

данышыглар  апарыр,  о  бири  тяряфдян  данышыглары  узатмагла  вахт 

газанмаг  истяйирди.  Лакин  Милли  щюкумятин  гейри  -  ардыъыл, 

эцзяштли  мювгейи  нятиъясиндя  1945-ъи  илин  ийунун  3-дя  Тещран 

щюкумяти  Азярбайъан  Демократик  гцввяляри  иля  мцгавиля 

баьлады  вя  бурадакы  демократик  дяйишикликляри  Иранын  дахилиндя 

йерли  юзцнцидаря  щцгугунда  таныды.  ММ  яйалят  янъцмяни  кими 

танынды.  Азярбайъан  валиси  тяйин  едилмяси  Азярбайъан  Яйалят 

янъцмянинин тяклифи цзря Иран щюкумяти тяряфиндян тяйин едилмяси 

цчцн  разылыьа  эялинди.  Лакин  сонралар  мялум  олду  ки,  бцтцн 

 

304 

бунлар вахт газанмаьа, демократик щярякаты боьмаьа щазырлыг 

иди. Бу мягсядля, силащлы дястяляр йарадылыр, игтисади вя  тяхрибатчы 

террор  характерли  мцбаризя  апарылырды.  Тещран  щюкумяти,  хцсуси 

иля  1946-ъы  илин  йанварындан  Тещран  щюкумятиня  башчылыг  едян 

иртиъанын ян гяддар  лидерляриндян бири, гаты сийасятчи вя  ири Эилан 

феодалы  Гявамцссялтяня  вар  гцввяси  иля  чалышырды  ки,  бурада 

бейнялхалг мцнагишя оъаьы йаратсын вя мцдахиляйя йол ачылсын. 

Иран  иртиъасы  Милли  щюкумяти  боьмаг  цчцн  1946-ъы  илин 

пайызында  йенипланлар  щазырламаьа  башлады.  Иран  щюкумяти  иля 

АБШ арасындакы мцгавиляйя ясасян силащалынды. 1946-ъы ил ийулун 

29-да  Каваш  Иран  Демократик  Партийасынын  йарандыьы  елан 

едилди.  Иртиъачы  гцввяляр  бирляшяряк  террора  башладылар.  Октйабрын 

орталарындан  башлайараг  Иран  щюкумяти  мцхтариййатын  ляьв 

едилмяйяъяйи  тягдириндя  юлкянин  ъянубунда  йашайан  гашгай 

тайфаларынын фарс яйалятиня дя мцхтариййат верилмясини тяляб едян 

етираз  чыхышларына  архаланараг  Ъянуби  Азярбайъана  щцъума 

кечди. 

Гявамцссялтяня  щюкумяти  Рза  шащ  Пящлявинин  эюстяриши  иля 

Иранын  ХВ  мяълисиня  сечкиляр  заманы  «ганун-гайданы  тямин 

етмяк»  бящаняси  иля  нойабрын  22-дя  щюкумят  гошунларынын 

Ъянуби Азярбайъана дахил олмасы щаггында ямр верди. 50 минлик 

гошун, 55 танк, 50 тяййаря, 174 топ, 3 миня гядяр аьыр пулемйот 

вя  диэяр  силащларла  силащланмыш  гошун  щцъума  кечди.  Щярби 

ямялиййатлара  Пящляви  вя  АБШ-ын  Ирандакы  щярби  комиссийасы 

рящбярлик едирди. 

Азярбайъан  истиглалчыларынын  ъями18  мин  гошуну  вар  иди. 

Декабрын  13-дя  гошун  Тябризя  дахил  олду.  Террор  башланды. 

Идаряетмя  органлары  даьыдылды.  Гыса  мцддятдя  25-30  мин  няфяр 

юлдц,  минлярля  адам  зиндана  салынды.  300  мин  адам  сцрэцн 

олунду. 

Ъянуби  Азярбайъанда  милли  щярякат  мяьлуб  олду.  Милли 

щюкумятин  пис  силащланмасы,  щюкумят  рящбярлийиндя  фикир 

айрылыгларынын  олмасы,  яйалят  янъцмянляриндя  вя  останларда  шащ 

гошунларына  мцгавимят  эюстярилмямяси  вя  бу  ишдя  Азярбайъан 

Демократ  Фиргясинин  гятиййятсизлийи,  рящбярлийин  юлкяни  тярк 

 

305 

етмяси вя диэяр сябябляр щярякатын мяьлубиййятиня сябяб олду. 

«21  Азяр»  щярякаты  вя  она  рящбярлик  етмиш  Азярбайъан 

Демократ  Фиргяси  щаггында  щям  Иранда,  щям  дя  хариъдя 

мцхтялиф ряйляр сяслянмишди. Щямин ряйляри цч група бюлмяк олар: 

а)  милли  щярякатын  баш  вермя  сябяблярини  вя  онун  мащиййятини 

гимятляндирян ряйляр; б) зящмяткешлярин ингилаби мцбаризясиндян 

горхан  вя  Иран  Милли  буржуазийаынын  мяфкурясини  якс  етдирян 

ряйляр;  ъ)  дахили  иртиъайа,  сялтянят  режиминя  вя  хариъи  гцввялярин 

тюрятдийи ъинайятляря бяраят газандыран ряйляр; 

Франсада чыхан «Лемонд» гязети Азярбайъанда баш верян 

щярякатын  Йахын  вя  Орта  Шяргя  эюстярдийи  тясиря  ишаря  едяряк 

йазмышды:  «Иран  Азярбайъанында  баш  верян  бу  щярякат  Йахын 

Шяргдя, хцсусиля Ирагда чох дярин якцл ямял мейдана эятирмишди. 

Ирагда  чох  шиддятли  сонсор  олмасына  бахмайараг,  бу  хябяр 

илдырым сцряти иля йайылмышды. Зцлм вя тязйиг алтында йашайан Ираг 

хагы  да,  бцтцн  Йахын  Шярг  ящалиси  кими  Азярбайъан  щярякатыны 

Орта Шяргя ниъат верян бир щярякат адландырмышдыр». 

Франсанын дювлят вя сийаси хадимляриндян бири олан Марсел 

Кашен фикрини беля ифадя етмишди: «Мян… Азярбайъанын ясил яща-

лисиндян  олан  нечя  няфярля  эюрцшмяк  фцрсяти  ялдя  етдим.  Онлар 

тякамцл  мярщялясиня  чатмыш  бир  тямяддцня  (мядяни  инкишафа) 

сащиб идиляр вя  йени сийаси щяйати чох йахшы билирляр. Она эюря  дя 

яъаба,  тябии  дейилми  ки,  онлар  Тещран  щюкумяти  тяряфиндян  ъябр 

иля  тящмил  едилмиш  феодал  гяййумийятиндян  язабда  олсунлар. 

Яъаба,  Азярбайъан  Милли  Мяълисинин  няшр  етдийи  програмдан 

даща демократик бир шей вармыдыр». 

Иранын  мятбуат  васитяляри  дя  Азярбайъан  Милли  щярякатына 

йцксяк  гиймят  вермишляр.  Тещранда  няшр  олунан  «Ниъати  Иран» 

гязети  1945-ъи  ил  декабр  тарихли  577-ъи  сайында  Азярбайъанда 

башланан щярякаты изащ едяряк йазырды: «Бяли, тарих тякрар олунур. 

Бизим  азярбайъанлы  гардашларымыз  цчцнъц  дяфядир  ки,  Иранын 

демократик азадлыьы уьрунда айаьа галхараг, азадлыг вя ислащат 

дцшмянляриня  гаршы  Сяттархан  вя  Хийабанинин  гяйур  Милли 

мцъащидляринин  ишини  давам  етдириб,  онлара  атылан  бющтанлары 

арадан галдырмаьа башламышлар». 

 

306 

Тещранда  чыхан  «Рящбяр»  гязетинин  1946-ъы  ил  741-ъи 

нюмрясиндя  дяръ  едилмиш  бир  телеграфда  дейилирди:  «Микран  вя 

Сейистанын мцтярягги даиряляринин нюгтейи-нязяринъя Азярбайъан 

мясяляси  бцтцн  Иран  миллятинин  юз  гануни  щаггыны  яля  эятирмяк 

цчцн тамамиля азадлыг мащиййятиндя олан бир щярякатдыр. Яъняби 

нюкярляри  вя  мцртяъеляр  тяряфиндян  йайылан  шаийяляря,  бющтанлара 

бахмайараг,  Микран  ящалиси  вя  Сейистанын  бцтцн  зящмяткешляри 

бу Милли щяряката ещтирам эюзц иля бахырлар». 

Иранын дювлят гязетляриндян олан «Кейщан», Тещранда няшр 

олунан «Фярман» гязети дя щярякаты йцксяк гиймятляндирмишляр. 

«Кейщан»  йазырды:  «Иранын  шималында  баш  верян  деморатик 

щярякат  ян  бюйцк  щадисялярдян  бири  сайылыр…  О,  Иранын  бцтцн 

яйалятляриня йайылараг Шярг халглары тарихинин бюйцк фясилляриндян 

бирини ачаъагдыр». 

«Фярман»  гязети  йазырды:  «…Биз  Азярбайъан  Демократ 

Фиргясинин башчыларыны вятянпярвяр шяхсляр кими таныйырыг. Биз беля 

ягидядяйик  ки,  Пишявяри  бу  эцн  вятян  щаггында  щай-кцй  салан 

Сейид  Зийалардан  вя  Вцсугидювлялярдян  Ирана  даща  чох  ъан 

йандыран  шяхсиййятдир.  Сиз  Пишявяринин  бязяксиз-дцзяксиз  щяйат 

китабынын  бцтцн  сящифяляриндя,  щятта,  бир  дяня  дя  гара  лякя  тапа 

билмязсиниз. Азярбайъан халгынын истяйи щагг истякдир». 

Иранын  дювлят  нцмайяняляри  Милли  щярякатын  ящямиййятини 

етираф етмяли олмушлар. Баш назирин сийаси мцавини Мцзяффяр Фируз 

Азярбайъан  нцмайяндяляри  иля  Тещранда  апарылан  данышыгларда 

Азярбайъан  милли  щярякатына  гиймят  веряряк  демишди: 

«Азярбайъан  щярякаты  20  иллик  диктатуранын  фаъияляри  нятиъясиндя 

мейдана  эялмишдир  ки,  бу  щярякат  Иранын  азадлыьынын  инкишаф 

етмяси  цчцн,  Иранын  мцтярягги  адамларынын  ялиндя  эцълц 

силащдыр». 

Беляликля,  «21  Азяр»  щярякаты  тякъя  Азярбайъан  халгынын 

милли мцбаризяси дейилди. Бу щярякат ейни заманда бцтцн Иранда 

баш  верян  зиддиййятлярин  мящсулу  олуб,  Иранда  ингилаби  мцбари-

зяйя  тякан  вермякля  бярабяр,  Йахын  вя  Орта  Шярг  халгларынын 

мцбаризясиня тясир эюстярмишди. 

 

307 

 

ВЫЫ   Ф Я С И Л 

 

Azərbaycanlıların Qərbi 

Azərbaycandan deportasiyası 

 

 

Azərbaycan  xalqı  keчdiyi  mцrəkkəb 

tarixi  yolda  bir  sıra  bюhranlı  və  həlli  чətin 

olan 

problemlərlə 

qarĢılaĢmıĢdır. 

Халгымыз 

оnların 

əksəriyyətinin  юhdəsindən  Ģərəflə  gələrək  юz  varlığını  qorumuĢ, 

dцnya tarixində юzцnə yer tutmağa nail olmuĢdur. Bununla belə, 

XX əsrdə юz mцstəqilliyini itirən, Rusiya tərəfindən mцstəmləkə 

vəziyyətinə  salınan  Azərbaycan  həlli  чətin  və  mцmkцnsцz  olan 

bir  problemlə-erməni  problemi  ilə  цz-цzə  qalmıĢdır.  Həmin 

vaxtda  ермяниляр  юzlərinin  əsas  havadarı  olan  Чar  Rusiyasıнын, 

советляр  дюняминдя  SSRИ-nin  himayəsindən  istifadə  edərək 

Azərbaycanın ata-baba torpaгlаrına qarĢı iddialar irəli sцrmцĢ, 

zaman-zaman юz istəklərinə doğru irəliləmiĢlər. 

XIX  əsrin  əvvəllərində  чar  Рusiyasıнын  ġərq  siyasətinдя 

canlanma  щисс  олунмаьа  baĢlayır.  Bu  siyasətin  əsas  qayəsini 

Qafqaza,  xцsusilə  də  Azərbaycana  yiyələnmək  təĢkil  edirdi.  Bu 

istəklərinə nail olmaq цчцn Русийа ермянилярдян истифадя етмяйя 

башлады. Ермяниляр ися «тарихи вятянляринин Гафгаз олмасы» барядя 

saxta  dəlillərlə  dцnya  ictimaiyyətini  inandırмаг  цчцн  бцтцн 

васитялярдян  истифадя  етмяйя  башлады.  Nəticədə,  1828-ci  ildə 

Azərbaycanın  Arazdan  ġimalda  yerləĢən  əraziləri  Rusiya 

tərəfindən  iĢğal  edildi.  Ġranla  aparылан  mцharibədə  Чar 

Rusiyasının  qələbəsi  Ġrəvan  və  Naxчıvan  xanlıqları  ərazisində 

Azərbaycan-Tцrk  мilli  dюvlət  quruluĢuнун  ləьvinə  gətirib 

чıxardı.  Чar  hakimiyyəti  orqanları  xanlıqların  inzibati  ərazi 

bюlgцsцndə dərhal ciddi dəyiĢikliкlər apardılar. 1828-ci il martın 

21-də  чar  hюkuməti  xцsusi  fərmanla  «erməni  vilayəti»ni  təĢkil 

etdi.  Qeyd  edilən  dekretlə  erməni  vilayəti  tərkibində  Ġrəvan 

7.1. Tarixə nəzər 

 

308 

vilayəti, Naxчıvan əyaləti və Ordubad dairəsi, onların tərkibində 

isə  mahallar  təĢkil  olundu.  Tarixin  sonrakı  dюvrцndə  ermənilər 

bu  siyasəti  daim  təzələyir  və  məqsədlяrərinə  doğru  tədbirlər 

həyata  keчirirdilər.  Nəticədə,  XX  əsrin  əvvəllərində  artıq 

ermənilər  Azərbaycan  əraziləri  hesabına  xeyli  torpaqları 

юзцнцнкцляшдирмишдиляр. 

Фevral  inqilabından  sonra  чар  Русийасынын  dağılması  və 

Birinci  dцnya  mцharibəsində  Tцrkiyəyə  qarĢı  Avropa 

dюvlətlərinin  iĢğalчılıq  сийасяти  ermənilərin  əl-qolunu  daha  da 

aчdı. Нятиъядя Azərbaycan və Tцrkiyə əraziləri hesabına 1918-ci 

ildə Ararat Рespublikası, 1920-ci ildə isə Ermənistan SSR təĢkil 

edildi.  Ararat  Рespublikаsının  mюvcud  olduğu  mцddətdя 

azərbaycanlıların  kцtləvi  məhvinə  baĢlandı.  Гондарма 

dюvlətляриni yaratmaqla kifayətlən məйян ермяниляр Moskvanını 

əli  ilə  Zəngəzuru  və  Эюйчяни  Azərbaycandan  zorla  qopardılar, 

Dağlıq Qarabağın ermənilərə verilməsiни tələb etdilər. 

Ermənistan  SSR  ərazisində  olan  azərbaycanlılara  qarĢı 

təzyiqlər  baĢlandı.  30-cu  illərdə  iri  təsərrцfatların  yaradılması 

bəhanəsi  ilə  azərbaycanlıların  yaĢadıqları  kəndləri  ermənilərin 

ixtiyarına  verdilər.  Bunun  nəticəsində  azərbaycanlılar  torpaq 

paylarından  məhрum  edildilər,  ermənilər  isя  əksinə,  yararlı 

torpaqlara sahib oldular. Аzərbaycanlılara məxsus yer adlarıнын 

дяйишдирилмясиня башланды. 

Ikinci 

Дцnya 

mцharibəsindən 

sonra 

ermənilərin 

Azərbaycana qarĢı ərazi tələbləri yenidən baĢ qaldırdı. 

Azərbaycan xalqının Ermənistandan və baĢqa daimи yaĢa-

dıqları  ərazilərdən  deportasiya  edilməsinin  qiyməti  yalnız 

Azərbaycan  mцstəqlliк  qazandıqdan  sonra  verilməyə  baĢlaнdı. 

Azərbaycan Resпublikasının prezidenti H. Əliyev «1948-1953-cц 

illərdə  azərbaycanlıların  Ermənistan  SSR  ərazisindəki  tarixi-

etnik  torpaqlardan  kцtləvi  surətdə  deportasiyası”  haqqında» 

fərman verdиkdən və bu iĢlə məĢğul olacaq dюvlət komissiyаsının 

yaradılmasından  sonra  məsələnin  hərtərəfli  юyrənilməsinə  ciddi 

fikir verилməyə baĢlaнmıĢdı. 

 

309 

 

Azərbaycan dilində «Ermənistan» sюzц 

1921-ci  ildə  Sovet  Rusiyаsının  Ġrəvan 

quberniyası  ərazisində  təĢkil  etdiyi  dюvlətin 

adıdır. Ondan əvvəl Ermənistan adı məlum deyildiр. 1588-1728-

ci illərə aid tцrk dilli mənbələrdə Ġrəvan Ģəhərinin adı ilə bu юlkə 

mцvafiq  olaraq  «Rəvan  əyaləti»  və  «Ġrəvan  əyaləti»  adlanırды. 

Əyalətin  əsasında  yaranmıĢ  xanlıq  və  Rusiyanın  bu  xanlığın 

ərazisi  əsasında  təĢkil  etdiyi  yeni  siyasi  qurum  Ġrəvan 

quberniyası adlan- dırılmıĢdı. 

Ermənistan  sюzцnцn  kюkцnц  Azərbaycan  dilində  erməni 

etnonimi təĢkil edir. Lakin tarixən erməni etnonimi ermənilərin 

юzцnц  adlandırması  olan  «hay»”  etnonimi  ilə  цst-цstə  dцĢmцr. 

Erməni  etnonimi  haylar  цчцn  heч  vaxt  юzцnцadlandırma 

olmamıĢdı. 

E.ə VII əsr Urartu mənbələrində yazılır ki, Kiчik Asiyanın 

Ģərqində  Fərat  чayının  yuxarı  axarının  hюvzələrini  əhatə  edən 

ərazilər Arme adlanır. Arme toponiminin mənası və bu əyalətin 

sakinlərinin dil mənsubiyyəti məlum deyil. 

Ġ.M.Dyakоnova  gюrə  e.ə.XII  -XI  əsrlər  arasında 

balkanlardan gəlmiĢ фiriqlərin bir qolu olan ermənilərdən  əvvəl 

əyalətdə  əhali  hцrrи  və  liviya  dillərində  danıĢırdılar.  Armen 

toponimi haqda  Ġ.M.Dyakonov yazır ki, bu adın əsli Or  (0) M 

olmuĢdu.  Ona  gюrə  də,  erməni  tarixчisi  Q.Kanansiyanın 

Balkanlardan gəlmə firiqlərin bir qolunun guya arim adlanması 

və  erməni  sюzцnцn  həmin  arma  sюzцndən  yarаnması  fikrini 

Ġ.M.Dyakоnov rədd edir. 

Tədqiqatчılar  hesab  edirlər  ki,  бalıkanlardan  gəlmə  firiq 

tayfalarının  bir  qolu  olan  indiki  ermənilər  Arme  və  Щaysa 

əyalətlərinə gəlib məskunlaĢmıĢlar. 

Firiqlərin bir qolu, konkret mənada ermənilərin bir hissəsi 

idi.  Sami  dillərində  danıĢan  və  Mesopotаmiyanın  Ģimalında 

yaĢayan  armeylər  Arme  əyalətində  yaĢayanlara  əyalətin  adı  ilə 

«Armina”»,  hцrri  dilli  urartular  isə  «Armini»  deyirlər.  Hər  iki 

dildə bu sюz əyalətin adıdır. Deməli, Armina, həm də bu əyalətin 

7.2.  Ермяниляр  

кимдир? 

 

310 

kюklц  sakinlərinə,  həm  də  eramızdan  əvvəl  XII-XI  əsrlər 

arasında  Бalkan  yarımadasından  gəlmə  friqlərin  bir  qoluna 

(etnik  adı  «hay»”  olanların  ulu  əcdadına)  verilmiĢ  цmumi  ad 

olduğuna 

gюrə, 

əlbəttə 

etnik 

mənsubiyyət 

bildirmir. 

Ġ.M.Dyakоnov  xцsusi  olaraq  bildirir  ki,  indi  bцtцn  dцnya 

xalqlarında iĢlənən «erməni»” adı mənĢəcə yalnız юzцnц «hay»” 

adlandıranlara  Ģamil  oluna  bilən  etnik  ad  deyil.  Ona  gюrə  ki, 

qədimdə «Armina»” adı həm Parme əyalətinin, həm də əyalətdə 

yaĢayanların  adlarını  ifadə  edirdi.  «Armini»  adı  coğrafi 

ədəbiyyatda  ġərqi  Anadoluda  «Erməni»  yaylası”  adında 

iĢlənməkdədir. 

Tədqiqatчılara  gюrə,  məhz  armeylərdən  «Armina»”  adı 

qədim  farslara  keчmiĢ,  sonradan  Urartu  dюvlətinin  adı  kimi 

«Armini»” formasına dцĢmцĢdц. 

Diqqəti  cəlb  edən  odur  ki,  qədim  erməni  mənbələrində 

«Armini»”  юlkə  adından  yaranmıĢ  erməni  etnonimi  və 

«Armini”»  юlkə  adı  yoxdur.  Bu  mənbələrdə  ermənilərin  юlkəsi 

hər  yerdə  Hayk  adlanır.  Səhv  olaraq  Rus  və  Avropa  dillərinə 

Armenina  kimi  tərcцmə  olunuб.  Halbuki  eramızdan  əvvəl  II 

əsrə  kimi  antiк  mənbələrdə  «Armenina»”  dedikdə  yalnız  Kiчik 

Asiyadakı  Armeni  nəzərdə  tutulur.  Armini  adı  indiki 

Ermənistan  ərazisinə  Ģamil  edildikdən  sonra  Kiчik  Asiyada 

həmin əyalət antiк mənbələrdə «Kiчik армиni»” adlandırılmıĢdı. 

Gюrцndцyц  kimi,  Azərbaycan  dilində  erməni  anlayıĢı 

ermənilərin hay anlayıĢı qarĢılığı olsa da, əslində bu antiк adlar 

bir  etnosun  adı  deyil,  yəni  tarixi  baxımdan  erməni  anlayıĢı  ilə 

hay anlayıĢı bцtцnlцklə цst-цstə  dцĢmцr. Arme  əyalətində təkcə 

Бalkanlardan gəlmə firiqlərin bir  qolu olan  hayların yaĢadığını 

gюstərən heч bir fakt məlum deyil. Yalnız Аrmen əyalətinin adı 

ilə  sonralar  yaranmıĢ  erməni  adı,  həm  də  haylara  Ģamil 

olduğuna  gюrə  «Armina»  ”adı  hayk  adının  qarĢılığına 

чevrilmiĢdi. 

Deyilənlərə  gюrə,  qədim  yunan,  fars,  latın  və  ərəb 

mənbələrində  olan  ermən  anlayıĢı  konkret  mənada  юzцnц  hay 

adlandıranlarla  цmumi  mənada  Ərməniyyədə  yaĢayan  tцrk 

 

311 

mənĢəli adamları da юzцndə birləĢdirирdi. 

E.ə  IX  əsrdə  Kiчik  Asiyanın  ġərqində,  Van  gюlцnцn  ətraf 

dağlıq ərazisində assur mənbələrində Urartu adlı dюvlət yaranır. 

Hurrilər  ġumercə  Subir  və  Akkaд  mənbələrində  Subar 

adlanırdılar.  Mənası  Suarası,  чayarası  deməkdir.  Bu  subarlar 

hələ  e.ə  XVI  -  əsrdə  Mesopоtamiyanın  шimali  qərbində 

«Mitani”» adlı dюvlət yaratmıĢlar. Bu dюvlətə son qoyulduqdan 

sonra  onun  əhalisi  Kiчik  Asiyaya  getmiĢ,  burada  «Urartu”» 

dюvlətini  yaratmıĢlar.  Urartu  dili  чeчen-ĠnquĢ  dillərinə  yaxınlıq 

təĢkil  edir.  Ġlk  zamanlarda  dюvlətin  adı  «Bianni”»  kimi  verilir. 

Urartu adı isə sonralar Assur mənbələrinə əsasən iĢlədilmiĢdir. 

Ermənilərin  erməni  və  hay  adlarının  hər  ikisi  Urartu 

mənbələrində  adları  чəkilən  Arme  və  Щaysa  əyalətlərinin 

adlarından ibarətdir. Etnik ifadə deyil. 

E.ə  VII  əsrdə  Qara  dənizin  Ģimal  sahili  чюllərindən  Kцr-

Araz  ovalığına  və  indiki  Ermənistan  ərazisinə  tцrk  mənĢəli 

kimmerlərin gцclц axınları baĢ verir. Onların ardınca сkiflər bu 

ərazilərə  gəlirlər.  Skiflər  kimmerləri  Kцr-Araz  ovalığında 

sıxıĢdıraraq  Urartu  sərhədlərinə  qovurlar.  Bu  səbəbdən, 

kimmerlər  e.ə  652-ci  ildə  Kiчik  Asiyaya  keчərək  orada 

məskunlaĢırlar.  Digər  hissəsi  Manna  ərazisinə  keчir.  Kiчik 

Asiyanın  ġərqində  Frиqiya  dюvlətinə  son  qoyduqdan  sonra 

kimmerlər onun ərazisində məskunlaĢırlar. 

Bu gцn Qafqazda, xцsusən də indiki Ermənistan ərazisində 

юzlərini  aborogen  kimi  təqdim  edən  ermənilər  nəinki  qeyd 

etdiyimiz  ərazisində  aborogendirlər,  əksinə  onların  hansı 

diyardan  olması  məlum  deyil.  Bu  gцn  daĢıdıqları  «erməni»” 

adını baĢqasından mənimsəmiĢlər. 

Neytral  mənbələr  ermənilərin  nə  Urartu,  nə  də  Assuri 

dюvlətlərinin  varisləri  olmasını  təsdiq  etmir.  Bəs  kimdir  bu 

ermənilər? Onların dili, xarakteri haqqında nələr sюylənilir? 

Tцrk  tədqiqatчısı  M.  Sədi  KoчaĢ  «Tarixdə  ermənilər  və 

tцrk  erməni  mцnasibətləri»”  kitabında  (Bакы,  1998)  йазыр  ki, 

istər  irq,  istərsə  də  din  cəhətdən  yekcins  olmayan  ermənilərin 

tarixi 

uydurmalardan 

ибарят 

олуб, 

tarixi 

mənbələrə 

 

312 

əsaslanmayan mifoloji bir tarixdir. 

J.  Deniker  gюstərir  ki,  «Ermənilər  mцxtəlif  цnsцrlərdən 

təĢkil  olunaн  qarıĢıq  bir  irqdir.  Boyları  163-169  arasında, 

yastıbaĢlı,  85-87  baĢ  юlчцsцndə,  иrqləri  hindu,  əfqan,  aysor  və 

tцrk irqlərindən yaranmıĢdır”. 

Robert  Cais  isə  «Ermənilər  Pamir  yaylaсından  gələn  ari 

tayfalar  иля  Mesopotamiyadan  Ģimala  doğru  kюч  edən  sami 

irqinə  mənsub  tayfaların  qarıĢığıdır.  Kцrdlərlə  erməniləri  bir-

birindən  ayırmaq  mцmkцn  deyildir,  yaxın  qohumdurlar»” 

demiĢdir. 

U.S.Monroy  yazır  ки,:  «Ermənilər  irq  etibarı  ilə  iranlı, 

kцrd, bəluc və qaraчılarla qohumdurlar. Rəngləri ağdan zeytun 

rənэinə qədər mцxtəlifdir. Saqqalları Ģabalıdı, gюzləri iri, qara və 

ya  mavi,  burunları  ...  gюzə  чarpan  bir  Ģəkildə  чıxıntılıdır.” 

...«Cəsarət, 

qəhrəmanlıq, 

dюyцĢkənlik 

gюstəricilərinin 

чatıĢmamazlığı,  …  erməni  xalqının  xarakteri  цzərində  də  юz 

təsirini gюstərmiĢdir”». 

Erməni  dili  haqqında  да  maraqlı  fikirlər  vardır.  Le 

Normand  yazır  ki,  erməni  dilinin  ...  qədim  kюklərə  malik 

olmasına dair heч bir sцbut yoxdur. De Morqan да «ermənilərin 

dilinin qədimliyini bildirən heч bir sənədин олмадыьыны ”» дейир. 

Vartanyan  1914  -  ъц  илдя  ермяни  дилиндя  йаздыьы  «Erməni 

hərəkatının  tarixi»  ”adlı  əsərində  gюstərir  ки,  «...XIX  yцzilliyin 

əvvəllərində  ermənilər  bir  millət  olaraq  Avropada  məlum 

deyildilər”». 

Юzlərinə  xarиcи  юlkələrdə  dayaq  axtaran  ermənilər  həmiĢə 

alət  rolu  oynamıĢlar.  Əslində  isə  istər  avropalılar,  иstяrsə  də 

ruslar onları pis əməl sahibi, хain kimi səciyyələndirmiĢlər. 

Rus  Ģairi  A.S.PuĢkin  ermənilərə  xitabən  demiĢdir:  «Sən 

kюləsən. Sən qorxaqsan. Чцnki sən ermənisən”». 

Эюрцндцйц  кими,  бу  эцн  щарай  салараг  даима  сойгырыма 

мяруз  галдыгларыны  иддиа  едян  ермянилярин  сойу  -  кюкц  мялум 

дейилдир вя онлар йеткин миллят кими характеризя олунмурлар.