Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети


Леэионерлярин фярглянмя нишанлары



Yüklə 3,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/31
tarix30.12.2019
ölçüsü3,49 Mb.
#30029
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   31
em XX


Леэионерлярин фярглянмя нишанлары 

 

Щаъыбяйли,  Щаъы  Щаъынски,  Ъащанэир  бяй  Балакишийев,  Ъащанэир  



Казымбяйов,  Ъялил  Исэяндярли,  Исрафил  бяй  Исрафилов,  Янвяр 

Газыйев,  Мяъид  Гарсаланлы  (Мусайев),  Нцши  бяй  Зцлгядяров, 

Ъаббар Мяммядов, Сябзяли Мяммядов, Фярман Мяммядов, 

Оруъ  Сцлейманов,  Защид  Хойски,  Фуад  бяй  Ямиръан  дахил 

олдулар. 

Щитлерин эюстяриши иля ясир дцшмцш Гафгаз мцсялманларындан 

«Аслан», «Дюнмяз», «Горхмаз», «Вятян» вя б. дюйцш дястяляри 

тяшкил  едилмишди.  1942  -  ъи  илин  сонларында  Шярг  ъябщясиндя  олан 

щяр бир алман дивизийасынын тякибиндя бир, йахуд ики шярг бюлцйц, 

табуру варды. Шярг халгларынын чоху стандарт нюмряляр дашыйырды: 

601-621;  626-636;  632-650;  653-654;  661-669;  974  вя  с.  Диэяр 

баталйонларын  ися  ордуда  (510,  516,  517,561,  581,582), 

корпусларда  (406,412)  вя  дивизийаларда  (209,  229,  266,  281)  юз 

нюмряляри  варды.  Алман  команданлыьынын  мялуматына  эюря, 

1943-ъц  илин  ийун  айына  78  шярг  табуру,  1  алай  вя  122  айрыъа 

бюлцк йарадылмышды ки, бурада адамларын сайы 80 мин няфяр иди. 

1941-ъи  илин  октйабр-нойабрындан  башлайараг  1942-ъи  илин 

мартында  «Бергман»  (Даьлы)  Гафгаз  табуру  йарадылыр. 

Табурдакы ясэярлярин цмуми сайы 1.200 няфяря чатырды. Онлардан 

900  няфяри  гафгазлы,  300-ц  ися  алман  иди.  Табурун  командири  - 

рящбяри вязифясиня Кюнигсберг Университетинин профессору, «Шярг 

мясяляляри»  цзря  нцфузлу  мцтяхяссис  сайылан  обер-лейтенант 

Т.Оберландер тяйин едилмишди. 

1942-ъи  илин  йанварында  1-ъи  Тцркцстан  «Леэиону» 

формалашдырылды.  Бу  табурда  мцяййян  сайда  азярбайъанлылар  да 

вар  иди.  Табурун  йарадыъысы  вя  биринъи  командири  майор 

А.Майер-Мадер  иди.  Табур  мцхтялиф  дюйцшлярдя  иштирак  етмиш, 

М.Мадерин юлцмцндян сонра алай зяифлямишди. 



 

291 


Тцрк  вя  Гафгаз  халгларына  мяхсус  щярби  ясирлярин  сайынын 

артмасы  сябябли  Шярг  леэионларыны  формалашдырма  мяркязи 

йарадылыр.  Дивизийа  формалашдырылдыгдан  сонра,  1943-ъц  илин 

сентйабрында яввял Словенийайа, сонра  Италийайа эюндярилир. 

Илк вахтлар леэионлара хаки рянэли алман щярби формасы вя дя-

ряъя нишанлары вермяк нязярдя тутулурду. Шярг леэионларында щярби 

рцтбяляр 1942-ъи ил 2 ийун тарихли 1380 №ли ямря мцвафиг верилирди вя 

дашынан  вязифяляря  мцвафиг  олараг  8  рцтбя  мцяййянляшдирилмишди. 

Забит  вязифясини  эюстярян  рцтбяляр  пагонда  назик  эцмцшц  хятля 

верилирди. Йахалыьын рянэи дя мцхтялиф иди. Ачыг-эюй-тцркцстанлылара, 

йашыл гафгазлылара, моруьу эцръцляря, боз рянэ ися ермяниляря аид 

иди.  Азярбайъан  леэионларынын  ясас  базалары  Полша  вя  Алманийа 

яразисиндя йерляширди. леэио нлар сонралар Франсанын Родес шящяриня 

кючцрцлдцляр.  



Леэионерлярин гол сарьылары,  медалы вя рцтбя нишанлары 

 

292 


        1944-ъц  илдя  Азяр  байъан  леэтонерляриндян  Я.  Дцдянэин-

скинин, И.Исрафиловун, Р.Бабайевин, Т.Мяммяд   вя Я.Газыйевин 

фяаллыьы  иля  «Фртибат»  Гярарэащынын  Парис  филиалы  йарадылды.  Франса 

алманлардан  азад  олундугдан  сонра  (1944)  филиал  бурахылды. 

Леэионларын бир щиссяси мящв едилди. 

Лакин 


Азярбайъанын 

мцстягиллийинин 

танынмасында 

Алманийа иля йаранан фикир айрылыглары сябябли М.Я.Рясулзадянин 

Берлини тярк етмясиндян сонра Алманийа силащлы гцввяляринин Баш 

команданлыьы  милли  леэионлар  йаранмаьа  башлайыр.  Азярбайъан 

мцщаъирятинин нцмайяндяси Мяммядтуьай Сейидялийев вя щярби 

ясирлярин  нцмайяндяси  Бейдулла  Бабайев  тяряфиндян  Полша 

яразисиндя  Азярбайъан  леэиону  тяшкил  олунур.  1943-ъц  илин 

сонунда бу леэион д Франсанын Родес шящяриня кючцрцлцр. 

1943-ъц  илин  нойабрын  6-9-да  Берлиндя  биринъи  Милли 

Азярбайъан  Бирлийинин  гурултайы  кечирилир.  Гурултайы  1920-ъи  ил 

Эянъя  цсйанынын  башчыларындан  бири  олмуш  Ъащанэир    Казым-

бяйов ачмыш, Ябдцррящман бяй Фятялибяйли-Дцдянэински мярузя 

етмишди.  Гурултай  5  маддядян  ибарят  гятнамя  гябул  етмишди. 

Гурултай  мцщаъирлярин  ващид  тяшкилатда  бирляшмясиня  вя  бирэя 

фяалиййят эюстярмясиня кюмяк етмишди. 

Бу дюврдя Мцнхендя эизли йашайан М.Я.Рясулзадя «Азяр 

байъан  Демократик  Бирлийи»  тяшкилатыны  йарадыр  вя  бу  тяшкилат 

щярби ясирлярин мцхтялиф юлкялярдя йерляшмяси иля мяшьул олур. 

Мцщарибядян  сонра  Я.Фятялибяйли  башда  олмагла  йени 

мцщаъирят  дальасы  йараныр.  Онун  1943-ъц  илдя  йаратдыьы 

«Азярбайъан  Милли  Бирлик  Мяълиси»  адлы  сийаси  тяшкилат 

мцщарибядян 

сонра 

Азярбайъан 



Милли 

Мяркязиня 

вя 

«Мцсават»ын хариъи бцросуна мцхалифятдя дайаныр. 



Милли  Бирлик  Мяълиси  рус  мцщаъирляринин  Висбаден  конфран-

сында  (1951)  иштирак  етмиш,  мцштяряк  Бяйаннамя  имзаламышды. 

Гафгаз,  о  ъцмлядян  Азярбайъан,  Тцркцстан  вя  Шярги  Авропа 

сийаси  мцщаъирляри  Висбаден  анлашмасыны  бейнялхалг  сявиййядя 

бойкот  етмяк  мягсядиля  1951-ъи  ил  нойабрын  30-да  Мцнхендя 

конфранс чаьырараг гярар гябул едирляр. Гярары Азярбайъан Милли 

Мяркязи  адындан  Мящяммяд  Кянэярли  имзалайыр.  1952-ъи  илин 


 

293 


Я.Фятялибяйли 

Фуад Ямиръан 

октйабрында  4  рус,  5  гейри  рус  мцщаъир  тяшкилатынын 

нцмайяндяляри 

йенидян 


конфранс 

кечиряряк 

Болшевизм 

Ялейщидарларынын Ялагяляндирмя Мяркязини йарадырлар. Мяркязин 

йарадылмасы барядя разылашманы Милли Бирлик Мяълиси адындандан 

Ъ.Щаъыбяйли,  Я.Шейхцлисламов  вя  полковник  Ъ.Казымбяйов 

имзалайырлар.  Лакин  бцтцн  бунлардан  сонра,  щятта  йени 

тяшкилатларын  йарадылмасына  бахмайараг  мцщаъирляр  арасында 

ихтилафлар  сянэимир.  50-ъи  иллярдя  мцщаъирлярин  бир  щиссяси  гятля 

йетирилир. Гятля йетирилянляр арасында Я.Фятялибяйли-Дцдянэински дя 

олмушду. 

Ябдцррящман  Яли  оьлу  Фятялибяйли-Дцдянэински  –  1908-ъи 

илдя  Нахчыванын Шярур районунун Дцдянэя 

кяндиндя  анадан  олуб.  Атасы  Яли  бяй  чар 

Русийасы ордусунда забит олуб, 1910-ъу илдя 

зящярляниб юлдцрцлцб. 

Я.Фятялибяйли  эянъ  йашларындан  щярби 

хидмятя  эетмиш,  30-ъу  иллярдя  Москвада 

Щярби  Академийада  тящсил  алмышды.  1937-ъи 

илдя  Бакыда  Лейла  ханым  Газыйева  иля  аиля 

щяйаты гурмушду. Я.Фятялибяйли 1939-ъу илдя 

Финландийа  мцщарибясиндя  иштирак  етмиш  вя 

«Гырмызы  Улдуз»  ордени  иля  тялтиф  олунмушду.  1940-ъы  илдя  совет 

гошунлары  Прибалтиканы  ишьал  едяркян  о,  Ленинграда  йерляшян 

щярби  штаба  эюндярилмиш  вя  орада  алманлара  ясир  дцшмцшдцр. 

Алманийада  щябсдя  оларкян  Я.Фятялибяйли  ясирляр  арасында  иши 

апарыр,  леэионларын  тяшкилиндя  фяаллыг  эюстярир.  Икинъи  Дцнйа 

мцщарибясиндян сонра Я.Фятялибяйли Италийада вя Мисирдя олмуш

сонра  Тцркийяйя  эетмиш,  нящайят  Алманийада  «Азадлыг» 

радиосунун 

Азярбайъан 

редаксийасына 

башчылыг 

етмишди. 

1954-ъц 


илдя 

Совет 


Иттифагындан эюндярилмиш муздлу гатил Микайыл 

Исмайылов тяряфиндян гятля йетирилмишдир. 

Азярбайъан  сийаси  мцщаъирляринин  ичяри 

синдя  Фуад  Ямиръан  да  сямяряли  фяалиййят 

эюстярмишди.  Фуад  Ябдцляли  оьлу  Ямиръан 



 

294 


1911-  ъи  илдя  Бакыда  анадан  олмушду.  Атасы  Ябдцляли  бяй 

Ямиръан  1918-1920-ъи  иллярдя  Азярбайъан  Халг  Ъцмщуриййяти 

дюврцндя  малиййя  назири  ишлямишди.  Фуад  бяй  1923-ъц  илдя  аиляси 

иля  бирликдя  Тцркийяйя  эетмишди.  Истанбулда  Галатасарай 

мяктябиндя  илк  тящсилини  алан  Фуад  бяй  1932-ъи  илдя  Франсада 

Сийаси  Елмляр  Институтунда,  сонрадан  ися  Алманийада  щцгуг 

тящсили алыр. Тящсилини баша вурдугдан сонра бир мцддят гязетлярдя 

ишляйян  Ф.Ямиръан  1941-ъи  илдян  «Тясвири-Яфкар»  гязетинин  щярби 

мцхбири  олараг  Алманийайа  эедир  вя  бурада  Азярбайъан  леэио 

нерляринин 

проблемляри 

иля 


марагланыр. 

Алманийада 

М.Я.Рясулзадя  иля  таныш  олан  Ф.Ямиръан  1943-ъц  илдя  Берлиндя 

кечирилян  Милли  Азярбайъан  Гурултайынын  иштиракчысы  олур, 

Азярбайъан Милли Бирлик Мяълисинин сядр мцавини сечилир. 

Икинъи 


Дцнйа 

мцщарибясиндян 

сонра 

Ф.Ямиръан 



Тцркийянин  Авропа  Шурасынын  Парламентиндя  тямсилчиси  тяйин 

едилир, 1955-1961-ъи иллярдя Алманийанын Бонн шящяриндя Тцркийя 

сяфирлийинин мятбуат аттешеси вязифясиндя ишляйир. 

1961-ъи  илдя  Тцркийяйя  гайыдан  Ф.Ямиръан  Тцркийя 

Мятбуат Ишляри Комитясиндя директор мцавини ишляйир, 70-ъи иллярдя 

«Американын сяси» радиосунун Тцркийя шюбясинин директору олур. 

Нящайят,  Ф.Ямиръан  1993-ъу  илдя  70  ил  айры  дцшдцйц 

Азярбайъана эялир. Ф.Ямиръан 1995-ъи илдя Бонн шящяриндя вяфат 

етмишди. 

1950-ъи  иллярин  сонларындан  башлайараг,  Азярбайъан  мцща 

ъирятинин  йаратдыглары  сийаси  вя  гейри-сийаси  тяшкилатларын 

яксяриййяти  юз  фяалиййятини  дайандырыр.  «Мцсават»  партийасы  вя 

Азярбайъан 

Милли 


Мяркязи 

1949-ъу 


илин 

февралында 

М.Я.Рясулзадянин  башчылыьы  иля  йарадылмыш  «Азярбайъан  Кцлтцр 

Дярняйи» нин ятрафында бирляшир. Анкарада фяалиййят эюстярян бу 

тяшкилатлардан  башга,  Истанбулда  Илдяниз  Гуртуланын  рящбярлик 

етдийи «Азярбайъан Эянълик Дярняйи» вя Ящмяд Ъяфяр оьлунун 

йаратдыьы «Азярбайъан Кцлтцрцнц Танытма Дярняйи» дя фяалиййят 

эюстярирди. 

Азярбайъан сийаси мцщаъиряти ССРИ-дян олан диэяр мцщаъир 

тяшкилатларла  ялагядя  фяалиййят  эюстяряряк  дцнйа  бирлийинин 



 

295 


диггятини  Азярбайъанын  проблемляриня  ъялб  етмяйя  чалышырды.  Си-

йаси мцщаъирят Азярбайъан мядяниййяти иля ялагядар тядгигатлар 

апарыр, мядяни ялагялярин эениш лянмясиня чалышырдылар. 

Ġkinci  dцnya  savaĢı,  əsas  etibarilə,  1941-1945-ci  illər 

mцharibəsi  nəticəsində  mцhacir  юmrц  yaĢamağa  məcbur  olan 

Azərbaycanın mцhacirət ədəbiyyatının цчцncц mərhələsiнин нц-

майяндялярини  Sцleyman  Təkinər,  Abay  Дağlı,  Əbdцrrəhman 

Fətəlibəyli  (Дцdənginski),  Alazan  Baycan,  Məhəmməd 

Kəngərli, Məcid Musaзадя və baĢqaları мцxtəlif ədəbi janrlarda 

ясярляр yazmıĢлар.  

M.Ə.Rəsulzadənin 

«Stalinlə 

ixtilal 

xatirələri»,  M.S.Aranın  «Hцrriyyətə  uчan 

tцrk», Sцrəyya Ağa oğlunun «Bir юmцr bюylə 

keчdi»,  Ə.Yurdsevərin  «Azərbaycan  istiqlal 

savaĢından  xatirələr»,  Nağı  ġeyx  zamanlının 

«Azərbaycan  istiqlal  mцcadиləsi  xatirələri»  və 

s.  əsərлər  няшр  олунмшду.  M.Ə.Rəsulzadənin 

«Аzərbaycan 

kцltцr 

gələnəkləri», 



«Azəрbaycan 

Ģairi 


Nizami», 

«ЧağdaĢ 


Azərbaycan  tarixi»,  Ə.Yurдsevərin  «Mirzə 

Fətəli  Axundzadənin  həyatı  və  əsərləri», 

«Azərbaycan  dram  ədəbiyyatı»,  «Sabirin 

Azərbaycan 

ədəbiyyatındakı 

yeri», 


«Azərbaycan Ģairlərindən Vaqif və Vidadinin 

yaradıcılığı»,  «Azərbaycan  istiqlal  mцcadiləsi 

tarixi», 

M.B.Məmmədzadənin 

«Qafqaz 

tarixində tцrk Albaniya», Kərim Odərin «Azərbaycan» və baĢqa 

ədəbi tənqidi və publisistik tədqiqatları bu dюvrцn məhsuludur. 

Mцhacirət  ədəbiyyatının  bu  mərhələsinin  gюrkəmli 

nцmayəndələrindən  biri  olan  Abay  Dağlının  «Фиzuli»,  «Dədə 

Qorqud»,  «Ъənc  ata»,  «Sakarya  qərargahı»,  «Malazgirddən 

Sakaryaya», «Сakaryada 22-ci gцn», «Albay», «Natəvan», «Əsir 

ruhlar»,  «Okullar»  və  baĢqa  pyesləri  Tцrkiyə  ədəbi-mədəni 

mцhitində maraqla qarĢılanmıĢdır. 

Мяъид Мусазадя 

(Гарсалани) 

Леэионерлярин  

няшр етдийи 

«Азярбайъан» 

гязетинин  

баш редактору 


 

296 


Мцщарибя  илляриндя  гисмян  сянэийян 

репрессийа  тядбирляри  мцща  рибядян  сонра 

йенидян  «вцсят  алыр».  Юлкянин  ЩЩГ  Баш 

Команданы, 

Баш 

Авиасийа 



Маршалы 

А.А.Новиков,  мцдафия  назиринин  мцавини,  артиллерийа  маршалы 

Н.Д.Йаковлев, 

ЩДД 


назири, 

донанма 


адмиралы 

Н.Г.Кузнетсов,  онун  мцавини, донанма адмиралы Л.М.Галлер, 

Баш  ЩЩД  гярарэащынын  ряисляри,  адмираллар  В.А.Алафузов  вя 

Г.А.Степанов,  механикляшдирилмиш  корпусун  командири,  Совет 

Иттифагы  Гящряманы,  эенерал-лейтенант  В.В.Круйуков  вя  онун 

арвады  мцьянни  Л.Русланова  репрессийанын  гурбаны  олдулар. 

Совет  Иттифагы  Гящряманы  Г.К.  Жуков  ордудан  кянарлашдырылды, 

авиасийа  маршалы  С.А.Худйаков  тягиб  олунараг  1945-ъи  ил 

декабрын  14-дя  щябс  олунду.  Йалныз  1954-ъц  илдя  юлцмцндян 

сонра  она  бяраят  верилди.  ССРИ  Али  Совети  Ряйасят  Щейятинин 

1947-ъи  ил  9  ийун  тарихли  «Дювлят  сирли  мязмунлу  сянядлярин 

итирилмяси,  дювлят  сиррини  йаймаьа  эюря  мясулиййят  щаггында» 

фярманындан сонра йенидян кцтляви тягибляр башлады. 

1942-ъи  илдя  ССРИ-дя  йарадылан  «Йащуди  Антифашит 

Комитяси»  нин  мцщарибя  илляриндяки  сямяряли  фяалиййятиня 

бахмайараг  1946-ъы  ил  октйабрын  12  -дя  ССРИ  ДТК  ЦИК  (б)  П 

МК-йа вя ССРИ Назирляр Советиня бу комитянин бязи цзвляринин 

фяалиййятиндяки миллятчилик тязащцрляри щаггында мяктуб эюндярир. 

Партийанын  МК-нын  хариъи  ялагяляр  комитяси  дя  бу  мясяляни 

арашдырмаьа башлайыр. 

1948-ъи ил мартын 26-да ССРИ ДТК йенидян йухарыда гейд 

олунан цнванлара даща бир мяктуб эюндярир. Мяктубда ЙАК-ын 

бязи рящбярляри щаггында мялуматлар йер алмышды. Ъяза органлары 

комитянин цзвляриня диван тутдлар. 1952-ъи ил майын 8-дян ийунун 

8-дяк  ССРИ  Али  Мящкямясинин  щярби  коллеэийасы  «Йащуди 

Антифашит Комитясинин иши» цзря ишя бахды. 15 няфярдян 13 няфяри - 

С.А.Лозовски, 

И.С.Рефер, 

И.С.Йезефавич, 

Б.А.Смелович, 

Л.М.Квико,  Р.Д.  Маркиш  вя  б.  Эцллялянмяйя    мящкум  едилди. 

Бу  иш  цзря  даща  110  адам  мцщакимя  олунду.  Онлардан  10 

няфяриня эцллялянмя, 20 няфярин щяр бириня 25 ил, 3 няфяря 20 ил, 11 

6.7. Шяхсиййятя 

пярястиш вя онун 

нятиъяляри 


 

297 


Щейдяр 

Щцсейнов 

няфяря 15 ил, 50 няфяря 10 ил, 2 няфяря 8 ил, 1 няфяря 7 ил, 2 няфяря 5 

ил, ъями 1258 ил щябс ъязасына верилди. 

Мцщарибядян  сонра  «Ленинград  иши»  дейилян  уйдурма  ишля 

ялагядар  йцзлярля  партийа,  совет,  щямкарлар  вя  комсомол  ишчиси 

репрессийайа мяруз галды. 1951-1952-ъи иллярдя 50-дян чох адам 

щябс  олунду.  Цмумиййятля,  «Ленинград  иши»  иля  ялагядар  2.000 

няфяря  гядяр  ишчи,  о  ъцмлядян  150  няфяр  партийавя  совет  ишчиси 

ишдян чыхарылды. Доьрудур, Сталинин юлцмцндян сонра ъинайяткар-

лар В.С.Абакумов, А.Г.Леонов, В.И.Комаров вя М.Т.Лихачов 

эцлляляндиляр,  диэярляри  ися  мцхтялиф  мцддятдляря  азадлыгдан 

мящрум  едилдиляр.  Сонралар  30-40  вя  50-ъи  ллярдя  репрессийайа 

мяруз галмыш шяхсляр щаггында бяраят гярары чыхарылды. Азярбай-

ъан ССР цзря бяраят аланларын сайы 5.607 няфяр иди. 

Шяхсиййятя  пярястиш  дюврц  репрес- 

сийасынын  гурбанларындан  бири  дя  Щейдяр 



Няъяф оьлу Щцсейнов олду. О, 1940-1945-ъи 

иллярдя  ССРИ  Елмляр  Академийасынын  Азяр 

байъан  филиалынын  ряйасят  щейяти  сядринин 

мцавини,  сонра  сядри  олмушду.  Мющкям 

ирадяли  бу  инсан  мцщарибя  илляриндя 

антифашизм  мювзусунда  мягаляляр  йазмыш, 

фашизмин 

иргчилик 

нязяриййясинин 

антищуманист  мягсяд  лярини  ифша  етмишди. 

Онун  «Фашизм  елмин  дцшмянидир»,  «Фашзм 

щюкмян  дармадаьын  едиляъяк»,  «Тарихи 

сяняд»,  «Гящряман  Гызыл  Орду»  вя  с.  мягаляляри  фашизмин 

ифшасына  щяср  олунмушду.  Щ.Щцсейнов  мцдафия  фондуна  вясаит 

топланышында  фяал  иштирак  етмиш,  Сталин  1943-ъц  ил  27  апрел 

телеграмы  иля  она  тяшяккцр  етмишди.  Щ.Щцсейновун  рящбярлик 

етдийи иътимаи елмляр сащяси мцщарибя илляриндя бюйцк наилиййятляр 

газанмышды.  Онун  редакси  йасы  иля  Дилляр  Институту  русъа- 

азрбайъанъа лцьятин ЫВ ъилдинин тяртибини баша чатдырмыш вя бу иш 

1948-ъи  илдя  Дювлят  мцкафатына  лайиг  эюрцлмцшдц.  Щ.Щцсейнов 

мцкафат алдыьы пулу ушаг евиня вермишди. 


 

298 


1943-1944-ъц  иллярдя  Щ.Щцсейновун  редаксийасы  иля 

«Азярбайъан  ядябиййаты  тарихи»  нин  Ы  вя  ЫЫ    ъилдляри  чапдан  чых 

мышды.  Илк  дяфя  олараг  Азярбайъанъа-русъа  фразеложи  лцьят,  Азяр 

байъан-  рус  –фарс  лцьяти  чап  олунмушду.  1945-ъи  илдя  Тарих 

Институту  .Щцсейновун  редакторлуьу  иля  «Азярбайъан  тарихинин 

гыса очерки»ни бурахышды.  

Лакин  Щ.Щцсейновун  мцщарибя  илляриндяки  хидмятляри 

лазымынъа  гиймятляндирилмяди.  Беля  ки,  1949-ъу  илдя  онун  «ХЫХ 

яср  Азярбйъанда  иътимаи  вя  фялсяфи  фикир  тарихиндян»  адлы  китабы 

чап  олунур.  Ясярдя  Шамилин  башчылыьы  алтында  апарылан 

мцбаризянин  тясвири  М.Ъ.Баьыровун  хошуна  эялмир.  О, 

Щ.Щцсейновун китабына гаршы «Мцридизм вя Шамилин щярякатынын 

характери щаггында  мясяляйя  даир»  мягаля йазыр (даща доьрусу 

йаздырыр).  М.Ъ.Баьыров  мягалясиндя  мясяляляри  йанлыш  изащ  едя-

ряк  Шамили  инэилис  ъасусу  адландырыр  вя  Щ.Щцсейнова  ифтиралар 

йаьдырыр. 

Щ.Щцсейнов  М.Ъ.Баьыровун  эюстяриши  иля  бцтцн  вязифя 

лярдян азад едилир. Азярбайъан ССР ЕА-нын щягиги цзвлцйцндян 

чыхарылыр.  Сталин  мцкафаты  эери  алыныр.  Тящгир  вя  тянгидляря 

дюзмяйян алим сонда интищар едир. 

Иш  тякъя  бунунла  битмир.  АДР  халга  зидд  режим  кими 

тягдим  едилир.  «Китаби  Дядя-Горгуд»  феодал-хан  епосу 

адландырылыр.  Шяргшцнас-алим  М.М.Казымбяй  «чаризмин  садиг 

гулу» олмагда, йазычы Мирзя Ибращимов, проф. А.О.Маковелски 

елми-сийаси  сайыглыьыны  итирмякдя  иттищам  олунурлар.  Академик 

М.А.Дадашзадяйя «Тцркийя ъасусу» дамьасы вурулур. С.Вурьун 

АК  (б)  П-нин  ХЫХ  гурултайында  кяскин  тянгид  едилир. 

М.Ъ.Баьыров  «Сян  лянэимядян  коммунизмин  ялифбасындан 

башламалысан,  йохса  мящв  олаъагсан»  дейя  ону  щядяляйир. 

Гурултайда  бир  чох  зийалыларын  цнванына    тящгирамиз  сюзляр 

сюйлянилир.  Иш  о  йеря  чатыр  ки,  бюйцк  бястякар  Ц.  Щаъыбяйов  63 

йашында  коммунист  партийасы  сыраларына  дахил  олмаг  цчцн  яризя 

вермяйя  мяъбур  едилир.  Бцтцн  бунлар,  Азярбайъан  зийалыларынын 

мцстягиллик уьрунда щагг сясляринин боьулмасы иди. 



 

299 


Икинъи  Дцнйа  мцща 

рибяси 


илляриндя 

вя 


мцщарибядян  сонра  Иранда 

милли-азадлыг 

щярякаты 

гцввятлянди.  1941-ъи  илин  август-сентйабр  айларында  баш  верян 

«Шящривяр  щадисяляри»  Иран  халгынын  милли-азадлыг  мцбаризясиндя 

йени мярщялянин башланьыъы цчцн тякан олду. 

1941-ъи ил августун 25-дя сящяр Совет орду щиссяляри Совет-

Иран  мцгавилясинин  ВЫ  маддясиня  ясасян  Иран  сярщяддини  кечиб, 

Ярдябил вя Тябриз истигамятиндя 40 км. ирялилядиляр. Августун 26-

да совет орду щиссяляри Тябриз вя Ярдябиля, 30-да Зянъана, 31-дя 

Гязвиня,  инэилис  гошунлары  ися  щямин  вахтда  Иранын  ъянуб-

шяргиндян Ирана дахил олдулар. 

Мцщарибя  илляриндя  Иранда,  о  ъцмлядян  Ъянуби 

Азярбайъанда  вязиййят  мцряккяб  олараг  галырды.  Щакимиййят 

уьрунда 

мцбаризя 

эедирди. 

ЫЫ 


Дцнйа 

мцщарибясинин 

ахырларынадяк Иран щюкумяти 15 дяфя йенидян тяшкил олунмушду. 

1941-ъи  илдя  Иранда,  о  ъцмлядян  Ъянуби  Азярбайъанда 

башланмыш щярякат мцщарибя гуртардыгдан сонра йени мярщяляйя 

гядям гойду. 

Мцщарибядян сонра Иранда башланан демократик щярякатын 

фяргляндириъи  хцсусиййяти онда иди ки, кечмишля мцгайисядя демо 

кратик  щяряката  щямкарлар  иттифаглары,  сийаси-мядяни  тяшкилатлар 

даща эениш ъялб олунмушдулар. 

Иран  иртиъасы,  хцсусян  Азярбайъана  гачмыш  мцлкядар 

феодалларын  юз  щюкмранлыьыны  бярпа  етмяк  ъящди  демократик 

щярякатын  йцксялишиня  тякан  верди.  Иртиъачыларын  силащлы  гулдур 

дястяляри  1945-ъи  илин  йайы-пайызын  яввяляриндя  кцтляви  тягиб  вя 

террора башладылар. Буна ъаваб олараг Ъянуби Азярбайъанын щяр 

йериндя  кортябии  юзцнцмцдафия  дястяляри  йарадылмаьа  башланды. 

Беля  бир  вязиййят  цмумдемократик  щяряката  башчылыг  етмяйя 

гадир  сийаси  партийанын  олмасыны  эцндямя  эятирди.  Бу  сябябдян 

дя,  1945-ъи  ил  сентйабрын  3-  дя  С.Ъ.Пишявяринин  рящбярлийи  иля 

Азярбайъан  Демократик  Партийасынын  йаранмасы  вя  сентйабрын 



6.8.1945 - 1946-ъы иллярдя Ъянуби 

Азярбайъанда милли - азадлыг 

щярякаты 

 

300 


С.Ъ.Пишявяри 

7-  дя  ИХП-нын  Азярбайъан  тяшкилатынын  она  бирляшдирилмяси 

Азярбайъан зящмяткешляри тяря финдян ряьбятля гаршыланды. 

1945-ъи  ил  октйабрын  2-дя  АДП-нин  биринъи  гурултайы 

чаырылды.  Нойабрда  Ъянуби  Азярбайъанын  бцтцн  шящярляриндя 

Азярбайъан  Халг  Конгресиня  нцмайяндяляр  сечилмяси  цзря 

кампанийа  кечирилди.  Нойабрын  20-21-дя  Тябриздя  кечирилмиш 

иъласда Халг Конгреси юзцнц Мцяссисляр Мяълиси елан етди. Милли 

Мяълисдя  Щейят  сечилди.  ММ  гябул  едилмиш,    Иран  шащы 

Мящяммяд Рза Пящляви, мяълисин сядри Тябатябан вя баш назир 

Ибращим Щякимийя эюндя рилмиш Бяйаннамядя Азярбайъана Иран 

дахилиндя мцхтариййат верилмяси тяляб олунду. 

1945-ъи ил нойабрын 27-дян декабрын 1-дяк мяълися  цмуми 

сечкиляр  кечирилди.  Сечкилярдя  илк  дяфя  гадынлар  да  иштирак  етдиляр. 

Милли Мяълися 101 депутат сечилди. 

Мяcлис  декабрын  12-дя  ачылды.  Мили  Мяълис  щямин  эцн 

Азярбайъанын  Милли  Щюкумятинин  йарандыьыны  елан  етди. 

Азярбайъан  щюкумятинин  тяшкили  ММ  тяряфиндян  АДП  рящбяри 

С.Ъ.Пишявярийя  тапшырылды.  11  няфярдян  ибарят  щюкумятин  тяркиби 

тясдиг  едилди.  Щюкумят  програмы  гябул  едилди.  Шямси  тарихи  иля 

1324-ъц  ил  азяр  айынын  21-ня  тясадцф  етдийи  цчцн  щямин  эцн  (12 

декабр) «21 Азяр» щярякаты адыны алды. 

Щюкумятин тяркиби ашаьыдакы кими иди : 


Yüklə 3,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin