Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи бакы дювлят университети
И.М.Сеченов, И.П.Павлов парапсихоложи щадисяляри гябул едирди-
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
И.М.Сеченов, И.П.Павлов парапсихоложи щадисяляри гябул едирди- ляр. Лакин тювсийя едирдиляр ки, спритизмя тянгиди мцнасибят бяслясинляр. Парапсихоложи вя йа евристик щадисялярин мащиййяти- ни ачмаьа ъящд едян цч мцщцм нязяриййя мювъуддур: мате- риалист, идеалист вя метафизик нязяриййяляр. Бу нязяриййялярин щяр биринин евристик ахтарышлар щаггындакы файдалы фикирлярини юйряниб, парапсихоложи щадисялярин мащиййятини ачмаг олар. Евристик щадисяляр щяйати щадисялярдир. Беля щадисялярин инсанларын нязяри вя ямяли щяйатында бюйцк ящямиййяти вардыр. Инсанлар евристик щадисялярин нязяри механизмини юйрян- дикъя,каинатда баш верян щадисяляря даща дягиг гиймят верир вя онлардан инсанларын ямяли фяалиййятиндя баъарыгла истифадя едирляр. Евристик ахтарышларын ашаьыдакы ганунауйьунлуглары вар- дыр: 1.
масийаларын топланмасы. 2.
3.
шцурлашдырылмасы – тяфяккцр сявиййясиндя анализ, син- тез вя цмумиляшдирилмяси. 4.
лийя чыхмасы Щесаб едирик ки, евристик йарадыъылыг просесинин мцхтялиф цсул, шярт вя тярзляри вардыр. Йарадыъылыг просесиндя бунун тя- защцрц юзцнямяхсус тярздя реаллашыр. Парапсихоложи щадисяляря йарадыъылыг просеси арасында бир ганунауйьунлуг вардыр. Бу хцсусян йарадыъылыьын дярк олунмайан елемнтляриндя хцсуси айдынлыьы иля юзцнц эюстярир. Фикримизъя парапсихоложи вя гейри- шцури щадисялрин ачылмасы вя онун психоложи мащиййятинин елми сявиййдя дярки йарадыъылыьын бязи мягамларыны айрыд етмяйя имкан веряъякдир. Хцсуси илдя интиусийанын механизминин ачылмасы вя она щяртярфли айдынлыг эятирилмяси йарадыъылыьын ясас моментлярининдя фикри фяалиййятин вя идейанын эяляъяк талейини мцяййянляшдирмяк мцмкцн ола биляр. Бу просесин юйрянилмяси
24 24
щям дя йарадыъылыьын мотивасийа елементлярини цзя чыхармаьа имкан веряъякдир. Rекламын тясири алтында давранышын тядгигинин бязи мясяляляри Камил Телман оьлу Щямидов, магистрант Реклам психолоэийасында давраныш компонентинин арашдырылмасы, йяни реклам тясири алтында инсанын алыъылыг давранышыны сяъиййяляндирян щярякятляринин тящлили юнямли йер тутур вя мцасир дюврдя актуаллыг кясб едир. Давраныш компонентиня инсанын шцурлу шякилдя щяйата кечирдийи давранышы иля йанашы, тящтялшцур, дярк едилмяйян сявиййядя олан давранышы да дахилдир. Дярк едилян сявиййядя алыъы давранышында мотивасийа, тялябатлар, ирадя, дярк олун- майан сявиййядя ися установкалар (йюнялишляр) вя интуисийа юз яксини тапыр вя тязащцр едир. Бязян беля бир фикир сюйлянилир ки, реклам тялябатлар йаратмаьа гадир дейил, о йалныз инсанын артыг мювъуд олан ещтийаъларыны тямин едяъяк маллар, ямтяя щаггында мялумат веря биляр, сечим щцгугу щямишя истещлакчы тя- ряфдя олур. Бу фикирляр тамамиля дцзэцн дейил (Андреева Г.М. Социальная психология, Москва-2004). Шцбщясиз ки, малы алыб, ондан истифадя етдикдян сонра истещлакчы баша дцшяъяк ки, ону алмагла удуб, йохса уду- зуб. Яслиндя, маллар инсанын тялябляри нязяря алынараг ялдя едилир. Лакин чох заман бу - ситуатив, йяни вязиййятдян асылы олараг баш верир. Бу бахымдан реклам чох шей ет- мяйя гадирдир. О няинки маллара гаршы йени тялябатлар йа- рада биляр, щятта мцряккяб психи дяйишикликляр, мясялян, инсанын дцнйаэюрцшцнц, естетик зювгцнц, сосиал дяйярля- рини, щяйат тярзини, мяняви принсиплярини вя с. формалашдыра биляр. Щям дя чох вахт бу просес инсан цчцн тамамиля эизли шякилдя, чохсайлы психоложи механизмлярин тясири яса- сында баш верир. Бу сябябдян рекламын мцсбят, файдалы
25 25 тяряфляри иля йанашы, онун дахилиндя эизлянян тящлцкяли мя- гамлары да вар вя буну йахшы дярк етмяк сон дяряъя ваъибдир. Давраныш неъя, щансы механизмляр ясасында – шцурлу сечим нятиъясиндя, йохса хариъдян тясир, тязйиг нятиъясин- дя тязащцр едир, йахуд хариъдян едилян тясирин шцурлу се- чимля бирляшмяси сябябиндян баш верир? Бу суал чох мцряккябдир, онун дольун ъавабы ися, демяк олар ки, йохдур. Инсан ня цчцн мал алыр – илкин тялябат йохса рек- лам тясири нятиъясиндя? Яэяр мал илкин ещтийаъ нятиъясиндя алынырса, онда реклам - маллар дцнйасында мювъуд олан бир нюв информасийа компасыдыр. Маллар рекламын тясири алтында алынырса, демяли о, инсанын яввялъядян эюрмядийи мала тялябат йаратмаьа гадирдир. Беля бир мисал эюстяряк. Доьрудан да «шоколада тя- лябат» дейилян бир шей вармы, йохса базарда шоколад ад- ланан малын олмасы онун истещлакынын щям шярти, щям дя сябябидир? Яэяр сонунъу фикир доьрудурса, онда ня цчцн инсанлар щяр щансы бир шейя, мясялян шоколада, илкин ещтий- аъ олмадыгда беля, онун истещсалына башлайыр? Проблем щягигятян мцряккябдир. Инсанларын чоху щазырда щансы мящсул нювляри цзяриндя ишлянилдийини вя бир нечя илдян сонра онларын щансы бирисинин сатыша бурахы- лаъаьыны билмир. Гейд етдийимиз бу фикир шцбщя доьурмур. Йяни буну йалныз мцяллифляр – ихтирачы-мцщяндисляр, ряс- самлар, дизайнерляр вя б. билир. Бу бахымдан конкрет мал- лара олан тялябатын щямчинин реклам тясири алтында да фор- малашдыьыны сюйлямяк даща дцзэцн оларды. Демяли, идрак тялябатларынын фяаллашдырылмасы – рекламда эцълц психоложи амилдир. Рекламда натамам образ йарадараг идрак тяля- баты доьурмаьа сябяб щямишя юзцндя реклам олунан мящ- сулун мязиййятляри щаггында информасийалар ещтива едир. Психоложи тядгигат материалларына эюря инсанларын тяхми- нян 80 %-и шцурларында йаранмыш олан натамам образын тамамланмасы щалында эцълц дискомфорт щисс едир.
26 26
Инсанларда мцхтялиф давраныш тярзляринин тябиятиня даир айры-айры нюгтейи-нязярляр мювъуддур. Психоаналитик йанашма мювгейиндян, инсанын цму- миййятля психи щяйаты, о ъцмлядян онун базарда давраны- шы, ясасян иррасионал, дярк олунмайан мотивляр цзяриндя гурулур. З.Фрейдин фикринъя, инсанын психоложи тябиятинин ян эцълц тяряфи олан тящтялшцур сащясиня мцраъият едилмяси алыъылыг давранышынын баша дцшцлмясини асанлашдырыр. Онун консепсийасында бу идейа, щяр шейдян яввял, инсанын сек- суал тябияти иля ялагяляндирилир (Краско Т.И. Психология рек- ламы. Москва-2005). Психоаналитик модел диггяти инсанын яшйалара олан мцнасибяти цзяриндя вурьулайыр вя малын, йахуд хидмятин ялдя едилмяси цчцн мцвафиг олараг бу мцнасибятляря тясир етмяк вя йа ону еля дяйишдирмяйи тювсийя едирди ки, малын ялдя едилмяси ясасландырылмыш олсун. Йяни щяр щансы бир малын реклам кампанийасы еля тяшкил едилир ки, реклам еди- лян малын эизли галан, дярк едилмяйян сябяблярля ассосиатив ялагяси олсун. Тядгигатлар заманы ашкар едилмишдир ки, бир чох косметик маллар гадынларын туател столларында истифадя олунмамыш, бязян аьзы ачылмамыш галырды: кющня косметик васитяляр онлара юз истядикляри еффектя наил олмагда кюмяк етмядийиндян, гадынлар цмидсиз олмушдулар. 50-ъи иллярин орталарында 250 чешиддя йени парфцмерийа вя косметика васитяляри тягдим олунду, лакин онлары яввялки кими реклам етмяк олмурду, чцнки кобуд сексуал ясасландырмалар артыг юз тясирини эюстярмирди. Тядгигатчылар ашкар етдиляр ки, диггяти поезийайа, гадын вя киши мцнасибятляринин фантазийасына, капризя, шылтаглыьа ъялб етмяк лазымдыр. Ейни заманда, гадын туалетиня мяхсус бязи малларын рекламы ашкар сексуал характер алмаьа башлады. Телевизийа апарыъылары рекламла мяшьул олдугда, алыъы тялябаты ян йцксяк нюгтяйя чатыр. Сырави тамашачы бу дикторун ня ися алмаг тяклифлярини аз гала дювлят
27 27 гятнамяси кими гябул едир. Беля чыхышлар шяртилик характери дашымыр, беля инсанларын образы вятяндашларын радио вя телевизийа васитяси иля дювлятдян алдыглары психоложи эюстяришлярля ассосиасийа йарадыр. Бу щал бейиндя рефлекс шяклиндя чох йахшы мющкямляндирилир (Мокщанцев Р.И. Психология рекламы. Москва-2005). Психологларын фикринъя, инсанлар щямишя бир-бирини програмлашдырыр. Психоложи ъящятдян эцълц инсан даща зяиф инсанын ирадясини боьур. Бу хцсусян сийасят вя рекламда даща чох ифадя олунур. Реклам бизя юзцня эцвянян адам кими мцраъият едир вя бизимля бу ъцр дя давраныр. Илк юнъя инсанларда, дярк олунмайан формада олса беля, тякъя цмуми, конкретляшмямиш тялябатлар (щяйати тялябатлар, сосиал тялябатлар, яйлянъяйя, истиращятя олан тялябатлар вя с.) мювъуд олур. Онлар йалныз шцурун призмасындан кечяряк конкретляшир вя ифадя олунур. Щям дя бу «конкретляшмя»нин мцмкцн олаъаг вариантлары, щямин тялябатларын истяйя чеврилмяси инсанын щямин анда малик олдуьу информасийанын щяъми иля хейли мящдудлашыр. Реклам да илкин тялябатларын дярк олунмасынын йени вариантларыны йарадараг, мящз бу информасийа щяъмлярини долдурмаьа вя эенишляндирмяйя хидмят едир. Информасийаларын гавранылмасына вя алыъы давранышына информасийанын щяъми вя мигдары да бюйцк тясир эюстярир. Мялумдур ки, рекламда информасийанын чатышмазлыьы кими чохлуьу да мящсулун алынмасына мянфи тясир эюстярир. Рекламы тясиредиъи васитядян мялуматландырыъы васитяйя чевирмяк ъящдляри ябясдир. Русийада йашайанларын дцшцнъясиндя парадокс ондан ибарятдир ки, онлар ачыг тясир эюстярмяк истяйян реклама дейил, садяъя мялуматландырыъы эюрцнмяк истяйян реклама даща чох етибар едирляр. Рекламын дярк едилмяси заманы сечим имканы гейри-реал вя хяйалидир. Лакин йахшы реклам мцтляг бу хяйалы йарадыр. О инсанлары инандырыр ки, онлар бу сечими юзляри едибляр вя бу сечим йеэаня дцзэцн сечимдир (Шуванов В.И. Психология рекламы. Москва-
28 28
2005). Беляликля, Реклам, илк юнъя эюцндцйц кими, тякъя ин- формасийа дейил. Реклам - инсанларын мящз психоложи пронрам- лашдырылмасыдыр. Ону еля бу ъцр дя гябул етмяк лазымдыр. Якс тягдирдя рекламын инсанлары тез йа эеъ йалныз игтисади сащядя идаря етмяйя башламасы тящлцкяси щямишя галаъагдыр. Ахы сон нятиъядя адамлар малын садяъя мювъуд олмасы барядя мялу- маты алмалы дейил, малы алмалыдырлар. Щеч кяс йалныз йени малын мейдана чыхмасы щаггында мялумат вермяк цчцн, онун мцтляг алынаъаьына цмид едяряк, кцлли мигдарда пул хяръля- мир.Бу бир даща беля бир нятиъяйя имкан верир ки, реклам тясири алтында инсан давранышынын юйрянилмяси щям елми, щям дя практик ящямиййятя маликдир. Psixi sağlamlıq və immun çatışmazlığı sindromu Pakdel B. Ə., магистрант Müasir dövrlərdə psixi sağlamlıq məsələsi yalnız psixoloqlar deyil, tibbi işçilərinin, habelə cəmiyyətin digər üzvlərinin də diqqət mərkəzində olmuşdur. İnsanın psixi sağlamlığını üç səviyyədə nəzərdən keçirmək olar: bioloji, psixoloji və sosial səviyyələrdə. Qeyd edilən hər bir səviyyədə insan sağlamlığı özünəməxsus təzahürlərə malik olur.
Bioloji səviyyədəki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlərinin dinamik ahəngdarlığı və onların xarici təsirlərə adekvat reaksiyası əsas olur. Bu sahədə təbabətin təsiri nisbətən səmərəli olur. [2, 600] Psixoloji sağlamlıq isə başqa səciyyə daşıyır, yəni burada məsələyə şəxsiyyət kontekstindən yanaşılır və onun psixi bütövlüyü əsas götürülür. Yəni sağlam şəxsiyyət kimdir və ya nə deməkdir mülahizəsi ön plana keçir. Əgər şəxsiyyətin bütün mühüm keyfiyyətləri kifayət qədər ahəngdar inkişaf etmişsə,
29 29 onlar o qədər də davamlı, müvazinətli olur və onun tamlığını pozmağa yönəlmiş təsirlərə qarşı durmağa qabil olur. İnsanın psixi sağlamlığı o zaman pozula bilir ki, şəxsiyyətin xarakterində, inteqral psixi keyfiyyətlərində bu və ya digər neqativ cəhət özünü qabarıq surətdə büruzə verir, xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nəzərə çarpır. Psixoloji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq səviyyəsinə keçid əsasən şərtlənir. Çünki hər iki sağlamlıq səviyyəsi bir-birini həm müsbət, həm də mənfi mənada asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin sosial şəraitin, ictimai münasibətlərin şəxsiyyətin psixi sağlamlığına təsiri daha güclü olur. Yəni sosial-maddi və sosial-mənəvi şərait, ailə münasibətləri, ünsiyyətin xarakteri, digər qarşılıqlı münasibətlərin səciyyəsi psixi sağlamlığa ciddi təsir edir. Burada əlverişli sosial şəraitin olub-olmaması əsas yer tutur. Məlum olduğu üzrə həmin amil şəxsiyyətin psixi sağlamlığına həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Pozğun tərbiyə şəraiti, əlverişli olmayan ətraf mühit insanlarda müxtəlif xarakterli qeyri-adekvat, hətta kriminal səciyyəli davranışın mənbəyi olur. Belə olduqda şəxsiyyət mənəviyyatca pozulur, onun özünüidarə və özünütənzimi lazımı səciyyədə ola bilmir.
Psixi sağlamlığın meyarları məsələsi müxtəlif mülahizələrlə bağlıdır. Bəziləri bunun üçün psixi müvazinəti əsas götürürlər. Burada şəxsiyyətə xas olan emosional, iradi və idraki proseslərin necə fəaliyyət göstərməsinin xarakteri ön plana çəkilir. Adətən şəxsiyyətin psixi inkişafındakı pozğunluq və ya anomaliya onun
sosial əhatə
ilə disqarmoniyasında (ahəngdarlığın pozulmasında), həmin mühitə uyğunlaşa bilməməsində özünü göstərir. [2, 601] Şəxsiyyətin psixi sağlamlığının müəyyən göstəriciləri mövcuddur: buraya şəxsiyyətin optimizmi, müvazinətliliyi, diqqətliliyi, mənəvi keyfiyyətləri (düzgünlüyü, vicdanlı olması və s.), məsuliyyət hissi; adekvat iddia səviyyəsi, özünəinam,
30 müstəqilliyi, təbiiliyi, yumor hissi, xeyirxahlığı, dözümlülüyü, özünəhörməti, özünənəzarəti. [2, 603] Şəxsiyyətin psixi sağlamlığı onun (idrak) proseslərinin xüsusiyyətlərində də özünü büruzə verir. Buraya özünü adekvat qavramaq, hafizədə lazımı informasiyaların hifz edilməsində, informasiyaları məntiqi təhlil etmək qabiliyyətində, təfəkkürün tənqidiliyində, yaradıcılığa qabil olmaqda, intellektdən istifadə etmək bacarığında, özünü yaxşı tanımaqda, ağılın, təfəkkürün intizamlı olmasında, yeni fikir və düşüncələrini idarə edə bilməsində özünü göstərir. Əlbəttə, şəxsiyyətin psixoloji cəhətdən sağlamlığının göstərici və meyarları həddən ziyadə çox və rəngarəngdir. Əsl məsələ şəxsiyyətin özünü düzgün dərk edib adekvat qiymətləndirməsində, mənəvi cəhətdən sağlam olmaq, həm də insanın özünü idarəetmə qabiliyyətindədir. Psixi sağlamlıqda özünüidarə etmə məsələsi də önəmli yer tutur. [2, 602] Psixi sağlamlığın təmin edilməsində özünüidarə ideyası XX əsrdə bir çox psixoloq və psixiatrların diqqətini cəlb etmişdir. Belə bir fikir mövcud olmuşdur ki, xəstə insandan fərqli olaraq sağlam insan özünün psixikasını idarə etməyi və ona nəzarəti daha yaxşı bacarır. Bu məsələdə S.S.Korsakovun mövqeyi xüsusilə diqqətəlayiqdir. S.S.Korsakovun fikrincə, ruhi xəstəlik yalnız psixi proseslərin dezinteqrasiyası ilə deyil, həmçinin insan fərdiyyətinin pozulması, şəxsiyyətin bütövlüyünün və tamlığının itirilməsi ilə şərtlənir. Şüur yalnız insanın fəaliyyət proqramının formalaşdırılmasını və yönəlişini, psixi fəaliyyətin idarə edilməsini deyil, həmçinin şəxsiyyətin harmonik inkişafını və psixikanın ali ideyalar və amallara xidmət göstərməsinin təşkil edilməsini təmin edir. Sağlam psixikanın təmin olunmasında müəyyənedici rol şəxsiyyətin ətrafaləmlə qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri amilinə məxsusdur. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində Psixoloji özünüidarəetmə aşağıdakı mərhələlər ayrılmışdır:
31 31 a)
idarəetmə məqsədinin qoyulması; b)
informasiyanın qəbulu və işlənməsi; c)
qərar qəbulu; d)
qərarın həyata
keçirilməsi və
nəzarət. Bu mərhələlərin hər birində psixi sağlamlığı təmin etməyə təsir göstərən proseslər inkişaf edir. Fikrimizi izah edək. [2, 604]
Məqsədyönlülük şəxsiyyətə məxsus olan keyfiyyət olub, insana onun nəyin naminə hərəkət etməsini göstərir. Həyatda məqsədin düzgün
seçilməsi, psixi
sağlamlığın təmin
olunmasının ən mühüm şərtlərindən biridir. Məsələn, həyat yolunun düzgün seçilməsi, sənət seçimi, cəmiyyətdə yerini və mövqeyini müəyyənləşdirmək və s. hər bir şəxsin qəbul edəcəyi həyati əhəmiyyətə malik olan məsələdir. Özünüidarə sisteminin funksional bütövlüyü ilk növbədə ondan asılıdır ki, informasiyaların qəbulu və təhlili prosesi nə dərəcədə səmərəli cərəyan edir. Elə həmin zəmində də orqanizm xarici aləmi və öz halətini, vəziyyətini əks etdirir. Yəni insanın ətraf mühitə bələdləşməsinin əsas şərtini onun psixikasının daxili və xarici mühitinin düzgün əks etdirilməsi təşkil edir. Psixikada baş verən hər bir psixoloji dəyişiklik ətraf mühitdən gələn idrak məlumatlarının şəxsiyyət tərəfindən düzgün əks edilməsi ilə bağlıdır. İnsanın süni şəkildə informasiya axınından məhrum edilməsi (sensor aclıq) üzrə aparılan təcrübələr göstərdi ki, belə şəraitdə insanlar uzun müddət qala bilmirlər. İnsanın uzun müddət «sensor aclıq» şəraitində saxlanılması, onun psixikasında bəzi neqativ hallara gətirib çıxarır ( illuziya, hallyüsinasiya ) və s. [2, 605] Qəbul olunmuş qərarın həyata keçirilməsi, şəxsiyyətdən bu mərhələ üçün vacib olan keyfiyyətlərin təcəssüm etdirilməsini tələb edir. Bu keyfiyyətlərdən hər hansı birinin ifadə formasına
32 görə, insanın psixi sağlamlıq vəziyyəti haqqında mühakimə yürütmək olar. Bu gün də hələ düzgün olmayan belə bir fikir mövcuddur ki, nəzarət idarəetmə prosesində əsas həlqədir. Əslində idarəetmə prosesinin hər
bir mərhələsi, məqsədin müəyyənləşdirilməsindən başlayaraq, qəbul edilmiş qərarın həyata keçirilməsinə kimi nəzarətin olması labüddür. Psixi
özünüidarəetmə məsələsində, özünənəzarətin xüsusiyyətləri bir prosesə deyil, bütün psixi proseslərə aid olmalıdır. Beləliklə, dövri sxem üzrə (qəbul, yenidən işlənmə, qərar qəbulu və onun həyata keçirilməsi) informasiyanın dəyişilməsi özünənəzarətlə müşayiət olunmalıdır. Bu da əvvəlcədən qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmanı və özünüdərketmə prosesinin səmərəli cərəyan etməsini təmin edəcəkdir. [2, 606] Şəxsiyyətin sosial sağlamlığı daha çox onun sosial gerçəkliyi adekvat qavramasında, ətrafaləmə maraq, fiziki və ictimai mühitə
uyğunlaşmaqda (müvazinətdə) səmərəli fəaliyyətə yönüm, istehlak mədəniyyətində, təmənnasızlıq, davranışda demokratizm və s. İfadə olunur. Bunlarla bərabər, psixi cəhətdən sağlam olmamağın da əlamətləri vardır. Bunların içərisində bəziləri daha tipikdir, lakin onların da qarşısını almaq mümkündür. Belə mənfi keyfiyyətlərə aşağıdakılar aid edilə bilər: mənfi vərdişlərdən asılı olmaq, özünə, rəftar və davranışına məsul olmaqdan qaçırmaq, özünə və imkanlarına inamı itirmək, ətalət, passivlik (mənəvi cəhətdən sağlam olmamaq), səbəbsiz qəzəblənmək, düşmənçilik, həsəd, qisas hissi, özünü qeyri-adekvat qavramaq və qiymətləndirmək, təfəkkürün mütəşəkkil olmaması və s. Belə adamlarda maraqlar zəifləyir, yaxın adamlara münasibət soyuyur, passiv həyat mövqeyi üstün olur. Onlarda qeyri- adekvat özünüqiymətləndirmə üstün olur, özünənəzarət ya tam zəifləyir, ya da həddən ziyadə yüksək olur, yəni norma həddini ötür, iradə zəifləyir və s.
33 33 Onların sosial narahatlığı daha çox ətrafaləmi düzgün əks etdirməməkdə, konfliktli olmaqda, ətrafdakılara düşmən münasibət bəsləməkdə, (yəni qətrəhimlikdə), eqosentrizmdə, hakim olmağa xüsusi meyllilikdə. əşyapərəstlikdə və s. nəzərə çarpır.
Deməli, psixi inkişafdakı ahəngdarlıq psixi sağlamlığın əsasını təşkil edirsə, həmin müvazinətin pozulması, bu və ya digər psixi keyfiyyətin aksentuasiyası-ifrat formada təzahürü psixi sağlamlığın pozulmasına dəlalət edir. Məsələn, nəfsə və ya tələbata hədd qoya bilməmək, özünü qeyri-adekvat qiymətləndirmək sayəsində ya
özündən müştəbehlik kompleksinin, izlənmə maniyasının yaranması və təzahürü psixi cəhətdən sağlam olmamağın mühüm göstəricilərindəndir. Özünün psixi sağlamlığını qorumaq və özünü idarə etmək üçün insan özü haqda əsaslı nəzəri və praktiki biliyə yiyələnməlidir. Bu müddəa həmçinin insanın səhhəti ilə əlaqədar mənimsənilməli biliklərdə aiddir. Belə ki, QİÇS-ə necə yoluxmanın səbəbləri sırasında şəxsin bu sahədə olan informasiya kasadlığını göstərmək olar. Etiraf etməliyik ki, həm psixoloji, həm də bioloji sağlamlığımızla bağlı bilik çatışmazlığın və bundan törənən ağır nəticələrdən təəssüf ki, çoxumuzun xəbəri yoxdur. İnsanın qəbul etdiyi informasiyanın həddən ziyadə çox olması da psixikanın normal fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Məsələn, QİÇS haqqında həddən artıq informasiyaya malik olmağın öz-özlüyündə müsbət tərəfləri olduğu kimi mənfi tərəfləri də vardır. Həddən artıq informasiyaya malik olan bir çox insanlar QİÇS-in əlamətlərini özündə tapmağa çalışa, bu virusa yoluxduğun zənn edə bilər və lazımsız dərinliklərə gedə bilirlər. Buna görə də insanın həyat fəaliyyətinin normal şəkildə davam etməsi üçün onun qəbul etdiyi informasiya axını və ən əsası bu informasiyanın harda və necə istifadə etmək, məlumatları düzgün yönəltmək insanın özü və mühiti tərəfindən idarə edilməlidir.
34 34
Bundan başqa şəxsiyyətin tipindən asılı olaraq insanın öz xəstəliyinə görə göstərdiyi reaksiyalarda fərqli olur. Belə ki, QİÇS-ə yoluxduğu haqda informasiya olan şəxsin davranışında, aqressivlik, özündən çıxma, impulsivlik, depressiyaya düşmə, vəziyyətlə barışmamaq, xəstəliyin mövcudluğunu inkar etmə və ya daha konstruktiv həll yollarını seçmə kimi hallara rast gəlinə bilər. Belə emosional nəzarətin zəiflənməsi nəticəsində də psixi pozuntuların bir sıra formaları təzahür edə bilər. Psixi sağlamlıq və immun çatışmazlığı ilə bağlı bir aspekti –mədəniyyət aspektini nəzərdən qaçırmamaq lazımdır. psixi sağlamlıq sahəsində aşdırmalarla məşğul olan tədqiqatçılar tərəfindən qeyd-olunmuşdur ki, psixi xəstəliklərin biopsixo-sosial konsepsiyası kultural aspekti mütləq nəzərə almalıdır. Multikultural cəmiyyətdə işləyən mütəxəssislər mütəmadi olaraq, digər mədəniyyətlərin nümayəndələrində klassik dərsliklərdə verilən təsvirlərdən fərqlənən psixi pozuntularla qarşılaşırlar. Kultural şərtləndirilmiş fikirlər, qiymətləndirmələr və təsəvvürlər təkcə psixi xəstəliklər üçün xüsusi fon təşkil etmir. Onlar həmin xəstəliklərin əlamətlərini ifadə edən formanı təşkil edir. Bundan əlavə, pasiyent və onun ailə üzvləri də xəstəlik faktına reaksiyanı şərtləndirir. [1, 253] Həkim və pasiyentin münasibətləri də mədəniyyətin təsiri altındadır. Onlar xarici aləmi dərketmə sxeminə malikdir. Qətiyyətlə demək olar ki, pasiyentin və həkimin xəstəlik haqqın da təsəvvürləri mədəniyyətə əsaslanan koqnitiv konstruk- siyalardır. [1, 254] ümumi mədəniyyətin bir hissəsi olan tibbi mədəniyyət pasiyentin özünə aid olan simptomları necə təsəvvür etməsini və onlara münasibətini müəyyən edir. Məsələn, ürək xəstəlikləri haqqında məlumatları kasad olan mədəniyyətin nümayəndəsi döş qəfəsində olan ağrılara yüngül reaksiya verir. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkənin sakinində həmin vəziyyətdə infarkt haqqında biliklərə malik olduğundan güclü təşviş və kardiofobiya qeyd olunur. Tibbi mədəniyyət eyni
35 35 zamanda mütəxəssislərin nəzəri hazırlığını və istiqamətini təyin edir. ABŞ və Böyük Britaniyada keçirilmiş kross-kultural (müqayisəli-epidemioloji) tədqiqatlar göstərdi ki, İngiltərədə Amerikaya nisbətən bəzi psixi xəstəlik diaqnozları nadir hallarda qoyulur. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, ingilislər kultural baxımdan müxtəlif davranış pozuntularına daha çox dözümlüdürlər. Odur ki, ingilis psixoloji-psixiatriya ənənələri bu kimi
əlamətləri psixi
pozuntu təzahürləri kimi qiymətləndirmir. [1, 255] Növbəti xətt fərdi mədəniyyətə aid olub, pasiyentin şikayətlərini, həyəcanlarını mütəxəssisə bildirməsi, sonuncunun isə onu necə başa düşməsini göstərir. Məsələn, müsəlman mədəniyyətinin nümayəndəsi həkimə müraciət edərkən, öz seksual problemlərindən danışmaqdan utanaraq, daha çox somatik xarakterli şikayətlər təqdim edir. Digər bir misal, Uzaq Şərq sakini «boş ürək»dən məlumat verərkən, onun fiziki və ya psixi xəstəlik haqqında danışmasını bilmək çətin olur. Belə hallarda çox şey hakimin fərdi mədəniyyətindən - onun biliyindən və təcrübəsindən asılıdır. Ən nəhayət, mədəniyyət psixi pozuntusu olan xəstələrə yardımın təşkilini və müşahidənin hansı formada davam etdirilməsini müəyyən edir. [1,256] Mövzumuzla bağlı əlaqədar olaraq Azərbaycan mühitində QİÇS, ona münasibət və onunla bağlı fikirləri nəzərdən keçirmək Azərbaycanda immun çatışmazlığı sindromu anlayışı təfəkkürlərdə heçdə on il bundan öncə olduğu kimi deyil. Belə ki, burada ildə ilə artan müxtəlif xəstəliklərin meydana çıxması və bunun ədəbiyyatlarda, mətbuatda işıqlandırılması mühüm rol oynayır. əgər əvvəllər bu anlayış əksər insanlarda üçün anlaşılmaz idisə, qismən də olsa bu barədə məlumat olan bir çox insanlar var. Buna baxmayaraq QİÇS-ə yoluxmuş hər hansı insan haqqında təhrif olunmuş, damğalı düşüncələr, stereotiplərin mövcudluğu bizim mühit üçün xarakterik olan cəhətdir.
36
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|