Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи бакы дювлят университети
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şə rq v ə Q ə rb: f ə ls ə fi komparativistika M ə mm ə dova Çinar ə , magistr F
ə ls ə fi fikrin a ğ ırlıq m ə rk ə zi artıq neç ə
ə srdir ki, Avropanın ideya m ə kanında gah bu, gah da ba ş qa
ölk ə y ə keçs
ə d
ə ,
ə slind
ə eyni bir m ə d
niyy ə tin kontekstind ə fırlanmaqdadır. Düzdür, son ə srl
ə rd ə AB Ş -ın ideya m ə kanı da m ə rk ə z olmaq iddiası il ə
r ə qab ə t ə girmi ş dir. Lakin mahiyy ə t eynidir. Söhb ə t
ə slind
ə eyni bir sivilizasiyadan, eyni dü ş ünc
ə
t ə rzind
ə n v
ə eyni bir f ə ls
fi ə n ə n ə d ə n gedir.
59 59 Daha böyük zaman k ə siyin
ə baxıldıqda f ə ls
fi fikrin a ğ ırlıq m ə rk ə zi
ə vv ə l Şə rqd ə : q
ə dim
Ş umer, Çin v ə
Şə rq v
ə Q
ə rbin
sintezi olan Yunanıstanda, q ə dim Elladada, daha sonra is ə müs ə lman
Şə rqind
ə q
ə rarla
ş mı ş v ə ancaq Renessans dövründ ə Q ə rbi Avropaya köçmü ş dür ki, sonuncular bu gün ə q ə d ə r estafeti ə ld ə n vermirl ə r.
Yeni dövr Q ə rb f ə ls ə fi fikrinin formala ş masında Orta Ə sr
İ slam m ə d
niyy ə tinin v ə dini-f ə ls
fi fikrinin böyük rolu olsa da, bütövlükd ə bu sivilizasiyanı bir sintez kimi t ə qdim etm ə k
ə sassız olardı. Çünki Avropa Renessansında Şə rq ə sas
ə n vasit ə çi rol oynamı ş , antik m ə d ə niyy ə tin v ə q
ə dim yunan f ə
ə f ə sinin
avropalılar t ə r ə find ə n
yenid ə n m ə nims ə nilm
ə sind
ə i
ş tirakçı olmu ş dur. Bundan sonra Q ə rb m ə hz yeni, f ə rqli bir istiqam ə t olaraq formala ş
ş dır.
Q ə rb, intellekt qaydalarında çox uzaqlara uçmu ş ,
h ə yatın t ə m ə l prinsipl ə rind ə n, f
ə ls ə fi bazisd ə n ayrı dü ş mü ş dür. H
ə m d
ə artıq çox uzaqlara getmi ş dir ki, geri qayıtmaq bir o q ə d ə r d
ə asan m ə s
l ə deyil. “Qayıdı ş zamanı gerid ə olan qaba ğ a dü
ş ür” hikm ə tini
yada salsaq, sıra Şə rqindir. T ə m ə l prinsipl ə rini harada, hansı yol ayrıcında itirmi ş diks ə , yenid ə n
h ə min nöqt ə d ə n ba ş layaraq axtarsaq v ə bu zaman yeni dövrün intellektual imkanlarından istifad ə ed ə
bils ə k, ola bilsin ki, f ə ls
fi fikr ə ikinci n ə f ə s g ə tir ə
bil ə rik.
B ə lk ə d
ə , buna gör ə XIX
ə srd
ə n ba
ş layaraq Şə rq
dü ş ünc ə t
ə rzin
ə böyük maraq yaranmı ş v
ə bu iki sivilizasiyanın g ə l ə c ə k sintezind ə n x ə b ə r ver ə n yeni v ə
ə b ə di-b ə dii axtarı ş ların
ə sası qoyulmu ş dur.
Sintez ideyasının be ş iyi ba ş ında Q ə rbd
ə Herder, Kant, Höte, Şə rqd ə A.Bakıxanov, M.F.Axundov,
60 C. Ə fqani kimi zamanını qabaqlayan böyük düha sahibl
ə ri dayanır. XX ə srin
ə vv ə ll ə rind ə
Şə rq v ə Q ə rb
d ə y ə rl ə rinin birl əş dirilm ə si, milli v ə dini d ə y ə rl ə ri saxlamaqla modernl əş m ə k h
ə r bir ölk ə nin ziyalıları üçün çox s ə ciyy ə vi olmu ş dur. Hal-hazırda dünyada yeni inteqrativ meyll ə rin gücl ə nm ə si, xüsus ə n, qloballa ş ma hadis ə si bu m ə s
l ə y ə olan diqq ə tin
artmasını t ə l ə b edir. Müasir Q ə rb f ə ls ə f ə sind ə J.M.Dejenardo, A.Düperron, A. Ş openhauer v ə M. Müller kimi t ə
ə li f
ə ls ə f ə nin inkifa ş etdirilm ə sin
ə
köm ə k edibl
ə r.
Fransız filosofu J.M.Dejenardo özünün “ İ nsan idrakının prinsipl ə rind ə n çıxı
ş ed
ə r ə k f ə ls ə fi sisteml ə rin
müqayis ə li tarixi” (1804) ə s ə rind ə f ə ls ə fi sisteml ə rin ölçüsü kimi ə sas qnoseoloji problemin h ə llini t ə klif
edir. U.Cons is ə ilk d ə f ə olaraq şə rq v ə q
ə rb
f ə ls ə f ə sinin müqayis ə sini t ə tbiq edir. O, vay ş e
ika v ə
yoqaçarlar, sankhya v ə pifoqorçular, caymini v ə
Sokratın f ə ls ə f ə si arasında analogiyanı a ş karlayır. Consu bu analogiyanın m ə nb ə yi problemi dü ş
ə tic
ə d ə o bel ə q ə rara g
ə lir ki, “Pifoqor v ə
ə f ə kkirl ə rinin b ə hr ə l ə ndiyi m ə nb ə d ə n istifad ə etmi ş l ə r”. Fransız alimi A.Düperron is ə mühüm t ə dqiqat
prinsipini i ş l ə yir. Bu prinsip ə gör
ə hind f ə ls
f ə si m ə tnl ə ri yunan v ə roma m ə tnl
ə ri kimi öyr ə nilm
ə lidir.
Bu m ə tnl ə ri öyr ə ndikd
ə n sonra o, hind v ə avropa m ə tnl ə rinin analizin ə ba
ş layır. F. Ş leqel “Hindlil ə rin dili v ə
şə rqin
q ə rb f ə ls ə f ə sin ə t
ə sirini qeyd edir. M ə s
l ə n, onun fikrinc ə , Pifaqorun ruhun köçm ə si haqqında t ə limi
hind müt ə f ə kkirl
ə rinin reinkarnasiya n ə z
riyy ə si il ə izah
etm ə k olar. Bel ə likl
ə , hind-avropa paralelinin k əş find
ə n
61 61 sonra ilk müqayis ə li f
ə ls ə f ə yarandı. Bununla b ə rab
ə r
g ə l ə c ə k müqayis ə li t ə dqiqatların iki istiqam ə ti
yaranır: 1)
Şə rq-Avropa f ə ls
fi sisteml ə rinin növl ə r ə bölünm
ə sin
ə istiqam ə tl
n ə n müqayis ə li t
ə dqiqat; 2) “Miqrasiya n ə z ə riyy
ə si” kontekstind ə müqayis ə li
t ə dqiqat. Bel ə likl ə , XIX ə srin müqayis ə li t
ə dqiqatları müqayis ə
ə ls ə f ə nin b ə zi metodoloji prinsipl ə rini
mü ə yy ə n etdi: 1)Hind v ə Yunan f ə ls ə f ə sinin ümumi m ə nb ə yinin b ə rpa edilm ə si; “f ə ls ə fi dilin” axtarılması (U.Conson); 2)”Miqrasiya n ə z
riyy ə si” kontekstind ə ellinl ə r v
ə
hindlil ə rin f
ə ls ə fi ə n ə n ə l ə ri arasındakı genetik-tarixi ə laq
ə nin a
ş karlanması; “hind kökl ə rinin” axtarı ş ı
(F. Ş leqel); 3)Növ paralell ə rinin tapılması (A.Düperron): -xüsusi paralell ə rin a ş karlanması; -f ə
ə f ə nin meta tarixi növl ə rinin a ş karlanması. Bütün bu t ə qiqatlar v ə çoxsaylı mü ə llif i ş l ə ri onu sübut edir ki, artıq Q ə rb dü ş ünc
ə t
ə rzind
ə
Şə rq ə yön ə lm ə tendensiyası artmı ş dır. Bel ə ki, bu mü ə
ə rin
ə s ə rl ə ri zaman keçdikc ə insanların praktik h ə yatına yansıyır v ə bununla da insanlarda Şə rql
ə Q
ə rbin ayrı olmasına dair mövcud olan ş üuraltı ideyanı aradan qaldırır.
62
62 XVI-XVII ясрлярдя сяфяви-авропа ялагяляри Эцнел Асланлы, АДПУ-нун II курс маэистри XVI-XVII ясрлярдя Сяфявиляр дювлятинин Авропа юлкяляри иля ялагяляри щямин дюврцн бейнялхалг мцнасибятляр системинин санбаллы елементляриндян бири иди. Бу ялагяляр мянафе цмуми- лийиня ясасланырды вя Шяргля Гярб арасында бир сыра игтисади вя сийаси пробелмлярин щяллиндя бюйцк рол ойнамышды. Сяфяви-Авропа ялагяляринин XVI-XVII ясрлярдя бейнял- халг щярби-сийаси пробемлярин щяллиня тяряфляр цчцн ялверишли бейнялхалг шяраитин йаранмасынын тясирини дя гейд етмяк ла- зымдыр. Сяфявиляр Авропа юлкяляри иля илк нювбядя игтисади ялагя сахлайырдылар. Бу дюврдя Азярбайъанла Авропа юлкяляринин иг- тисади ялагяляри хейли эенишлянмишди. Бу ялагялярдя Азярбайъан яразисиндян кечян бейнялхалг карван йоллары мцщцм рол ой- найырды. Демяли, Шярг юлкялярини Аралыг вя Гара дяниз щювзяси иля, Иран кюрфязини Авропа иля ялагяляндирян бейнялхалг тиъарят йолларынын Азярбайъандан кечмяси Сяфявилярин бейнялхалг яла- гяляриня мцсбят тясир эюстярирди. Азярбайъанын Тябриз, Шама- хы, Эянъя, Шяки кими шящярляриндян Аралыг вя Гара дянизин са- щилляриня мцнтязям карванлар эедирди. Азярбайъан ипяйи Ав- ропа-Шярг тиъарятиндя мцщцм йер тутурду. Бу ялагялярдян Ся- фяви дювляти юз игтисади гцдрятини артырмаг цчнц истифадя едирди. Она эюря дя Сяфяви щюкмдарлары Асийа юлкялярини Авропа иля ялагяляндирян карван тиъарятинин даща да инкишаф етдирилмясиня чалышырдылар. Авропа юлкяляри иля игтисади ялагялярин инкишафы Ся- фяви дипломатийасынын гаршысында дуран ясас вязифялярдян бири иди. Бу дюврдя Азярбайъан Италийа иля эениш тиъарят ялагяляри йаратмышды. Италийада Азярбайъан ипяйиня бюйцк тялябат вар иди. Венесийа вя Эенуйанын тохуъулуг мануфактураларыны хам ипякля ян чох Азярбайъан тямин едирди. Италийа таъирляри Шяргля Авропа юлкяляри арасында тиъарятдя васитячиликдян чох бюйцк газанъ эютцрцрдц. Сяфявиляр дювляти Испанийа, Португа-
63 63 лийа, Инэилтяря, Щолландийа, Скандинавийа вя бир сыра Шярги Ав- ропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри йаратмышды. Османлы империйасынын гцдрятинин вя бейнялхалг мцна- сибятляря тясиринин артмасы иля ялагядар Сяфявиляр дювлятинин Ав- ропа иля ялагяляри даща чох щярби-сийаси характер алмаьа баш- лады. Османлы империйасынын щям Шярг, щям дя Авропа дювлят- ляри иля мцнасибятляри иля илишэиликляр Сяфяви-Авропа ялагяляриндя мцбаризя юн ъярэяйя кечди. Узунмцддятли Сяфяви-Османлы мцщарибяляринин ясас ся- бяби Йахын вя Орта Шяргдя аьалыг уьрунда рягабят иди. Онла- рын арасында баш вермиш мцщарибянин сябяби кими, Загафга- зийа вя бейнялхалг тиъарят йолларына нязарят уьрунда мцбари- зяни дя гейд етмяк лазымдыр. Сяфяви дювляти Гярб юлкяляри иля ялагялярини бярпа етмяйя чалышырды. Она эюря дя Гярби Авропа дювлятляри иля иттифаг йаратмаг Сяфяви дипломатийасынын башлыъа вязифяляриндян бириня чеврилмишди. Юз нювбясиндя Гярб дювлятляри дя Османлы империйасына гаршы мцбаризядя Сяфяви дювлятиндян истифадя етмяйя чалышырды. Авропа юлкяляри Османлы империйасынын Мяркязи вя Гярби Ав- ропайа щцъумунун гаршысыны алмаьа вя Сяфяви-Османлы мцщарибяляриндян истифадя едиб щяр икисини зяифлятмяйя вя Шяр- гдя мцстямлякячилик цчцн ялверишли шяраит йаратмаьа чалышырды- лар. Бюйцк ъоьрафи кяшфляр, йени дяниз йолларынын кяшфи, Тцркийя иля мцщарибяляр вя Русийа иля ялагялярин эенишлянмяси нятиъясиндя Сяфяви дювлятинин Аралыг дянизи васитяси иля Авропа иля ялагяляри зяифляди. Сонракы дюврдя Сяфявилярин бу ялагяляри бярпа етмяк ъящдляри еля бир ъидди нятиъя вермяди. Бундан со- нра Сяфяви дювляти бир тяряфдян Волга-Хязяр йолу иля Русийа вя Авропада тиъарят ялагялярини эенишляндирмяк, диэяр тяряфдян Авропа дювлятляри арасында олан Иран кюрфязиндя мющкямлян- мяк уьрунда мцбаризядян истифадя етмяк сийасяти йеридирди. Бу сийасят Сяфяви-Авропа ялагяляринин эенишлянмясиня бюйцк кюмяк едирди.
64 дипломатик мцнасибятляри Эцнел Асланлы, АДПУ-нун II курс маэистри Азярбайъан Сяфяви дювляти XVI ясрдя дцнйанын ян гцдрятли вя мющтяшям дювлятляриндян бири кими тарихдя из гой- мушдур. Ясасы Шейх Сяфи, оьлу Шейх Шцнейд, нявяси, Шейх Щейдяр, нящайят лайигли вариси бюйцк иътимаи-сийаси хадим, Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|