Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Azərbaycanda Nadir şahın hakimiyyətinə qarşı 
üsyanlar. Antifeodal çıxışlarının ilk əlamətləri XVIII əsrin 
30-
cu 
illərinin 
birinci 
yarısında, 
Səfəvi-Türkiyə 
müharibəsinin gedişi dövründə meydana çıxsa da, bu 
çıxışlar öz zirvəsinə XVIII əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısı 
40-
cı illərin əvvəllərində çatdı. Xalq hərəkatının əsas 
səbəbi amansız hərbi-feodal diktatura rejiminin 
qurulması, feodal istismarının görünməmiş həddə 
çatması, şah ordusunun Azərbaycanda dəfələrlə cəza 
ekspedisiyaları təşkil etməsi ilə bağlı idi. 
Dözülməz yaşayış şərtləri və feodal ağalığına qarşı 
başlanmış xalq çıxışlarını yatırmaq üçün Nadir cəza 
ekspedisiyaları göndərmək taktikasına əl atdı. 1737-ci 
ildə Azərbaycana 20 minlik qoşunla gələn Nadirin qardaşı 
Ibrahim xan Car, Tala, Muxax əhalisinin çıxışlarının 

---

191 
əvvəlcə danışıqlar yolu ilə sakitləşdirməyə müvəffəq olsa 
da, 1737-
ci ilin yayında yenidən çaxnaşma baş verdi. 
Ibrahim xan tərəfindən məğlub edilən dəstələr Dağıstana 
çəkilərək gizləndilər. 1738-ci ildə 30 minlik qoşunla 
çaxnaşma ocağını söndürmək üçün Ibrahim xan Car 
istiqamətində yürüşə başladı. Canik dağı yaxınlığındakı 
dar bir dərədə Ibrahim xanın qoşunları tələyə düşdü. Iran 
ordusunun böyük bir hissəsi başda Ibrahim xan olmaqla 
məhv edildi, sağ qalanlar isə qaçmaqla canlarını 
qurtardılar.
Car üsyanı və qardaşı Ibrahim xanın ölüm xəbərini 
Hindistanda eşidən Nadir şah 1739-cu ildə Abdal Qəni 
xanın başçılığı altında Azərbaycana cəza dəstələri 
göndərdi. Qəni xan öz qoşunlarını Cənubi Azərbacan, 
Xorasan və Gürcüstanın hərbi dəstələri ilə gücləndirərək 
1741-
ci ilin fevralında Alazan vadisinə yaxınlaşdı. Nadirin 
qoşunları çətinliklə olsa da üsyançıların müdafiə 
istehkamlarını ələ keçirdilər və bir neçə ay ərzində Car və 
Tala 
kəndlərini qarət etdilər. Sağ qalan əhali qaçıb 
dağılışdılar, yaşayış məskənlərində heç bir həyat əlaməti 
qalmadı.
1741-
ci ilin yazında Orta Asiyaya yürüşünü başa 
vuran Nadir şah 100 minlik ordu ilə Şimali Azərbaycan və 
Dağıstana yürüşə başladı. Bu böyük ordunun bütün 
xərcləri yerli əhalinin üzərinə düşürdü. Nadir bütün vergi
imtiyazlarını ləğv edərək, çox böyük qəddarlıqla ötən 
illərdən qalmış vergi borclarının toplanmasına başladı. 
Ordunun ləng hərəkətini görən Nadir Fətəli xan başda 
olmaqla yüngül süvari ordusunu Cara göndərdi. Dağlarda 
gizələnmiş üsyançılarla ilk döyüş Fətəli xanın 
məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Irandakı rus diplomatlarının 
məlumatına görə, bu döyüşdə Iran tərəfi iki min nəfər 
itirdi.

---

192 
1741-
ci il yayın əvvəlində Şamaxıya gələn Nadir 
H
eydər bəyin başçılığı ilə 10 000 nəfərlik dəstəni 
üsyançıların arxasınca göndərərək, özü isə 35 000 
qoşunla Bərdə, Qələbə və Şahdağ istiqamətindən 
Qazıqumıqa doğru hərəkət etdi. Əfşar ordusu üsyançıları 
elə bir vaxda yaxaladı ki, rəhbərlik arasında ixtilaf 
yaranmışdı. Buna görə də Iran qoşunlarının ilk 
hücumlarına davam gətirməyərək dağlara dağılmışdılar 
və Nadirin qoşunlarının irəliləməsi üçün yol açıldı. Nadir 
üsyançıların ailəsinə divan tutdu. Öz xalqlarına xəyanət 
edən Surxay xan, Tarku şamxalı, Tabasaran üsmisi 
Nadirin hüzuruna gələrək əhv olundular.
Feodalların xəyanəti dağlıların müdafiəsini sarsıtsa 
da, üçyançılar silahı yerə qoymadılar. Geri çəkilən 
üsyançılar düşmən qoşunlarını naməlum yerlərə 
apararaq qəfildən onlara basqın edirdilər. Nadiri hər 
şeydən çox üsyançı dəstələrinin gecə hücumları narahat 
edirdi. Əhali bütün ərzaq ehtiyatını özü ilə apardığı üçün 
Nadirin ordusunda aclıq başlandı. Irəliyə yürüşü 
dayandırılan Nadir şah Çox kəndi yaxınlığındakı Andail 
dairəsində baş verən döyüşdə məğlubiyyətə düçar oldu. 
Qışın yaxınlaşması və aclıq Nadiri müvəqqəti dayandırıb 
Şirvana qayıtmağa vadar etdi.
Cənubi Dağıstan və şimali-şərqi Azərbaycandakı 
üsyançılara qarşı yönəlmiş 1741-1742-ci il kompaniyası 
Iran üçün çox ağır başa gəldi. Çox kəndi yaxınlığında 
Nadir ordusunun məğlubiyyəti xəbəri bütün Avropaya 
yayıldı və Nadirin məğlubedilməzliyi haqqında mif dağıldı. 
1743-
cü ildə Şimali Azərbaycanda Nadirin ağalığına 
qarşı daha bir üsyan qalxdı. Şirvan əhalisi özünü Səfəvi 
sülaləsinin varisi elan edən yalançı I Sam Mirzənin 
ətrafında toplandı. 1743-cü ildə Şirvanda bir-birinin 
ardınca iki yalancı Sam Mirzə üsyanı baş verdi. Bu 

---

193 
üsyanların əsas hərəkətverici qüvvəsi xalq kütləsi olsa 
da, üsyanda bəzi yerli feodallar da iştirak edirdi. 
1743-
cü ilin əvvəlində Avarıstanda peyda olan I Sam 
Mirzə belə bir məlumat yaydı ki, o, Sultan Hüseynin 
oğludur və Isfahanın əfqanlar tərəfindən mühasirəsi
zamanı etimadüddövlə Məhəməd Mömincanın köməyi ilə 
paytaxtdan qaçmağa müvəffəq olmuşdur. Sam Mirzə 
Gürcüstan və Krımda gizlənmiş, Nadirin Dağıstanda 
məğlubiyyətindən sonra Avarıstana gəlmişdi. Sam 
Mirzənin ətrafına tezliklə 20 minə qədər adam toplaşdı 
və Qazıqumıq hakimi Surxay xan da ona qoşuldu. Sam 
Mirzə və Surxay xan 15 minlik qoşunla yeni Şamaxını ələ 
keçirdilər. Nadir şah oğlu Nəsrullah Mirzəni böyük ordu ilə 
Şamaxıya göndərməklə yanaşı, yerli qarnizonları 
möhkəmləndirmək məqsədi ilə Gəncə, Qarabağ, 
Çuxursəd, Əhər, Qaradağ və Muğana 10-20 minlik hərdi 
hissələr göndərdi.
Sam Mirzə əhalini öz tərəfinə cəlb etmək üçün Nadir 
şahın müəyyən etdiyi bütün vergiləri ləğv etməklə, xalq 
kütlələri arasında böyük populyarlıq qazandı. Lakin Sam 
Mirzənin qələbələri uzun sürmədi. Qış qurtaran kimi 
Şamaxıya yaxınlaşan Iran ordusu Nəsrullah Mirzənin 
başçılığı altında Şirvan düzündəki döyüşdə üsyançıları 
məğlub etdilər. Sam Mirzə qaçarkən ələ keçirilib qətlə 
yetirildi. Surxay xan isə Dağıstana qaçaraq gizlənə bildi. 
Nəsrullah Mirzə Heydər xanı Şamaxı hakimi təyin 
etdikdən sonra geriyə qayıtdı. 
1743-
cü ilin payızında Şirvan bölgəsində yeni yalançı 
Sam Mirzə peyda oldu. II Sam Mirzə Azərbaycana 
Cənubi Dağıstana və Iranın şimal əyalətlərinə göndərdiyi 
məktublarında əsas məqsədinin Səfəvi taxtının qanuni 
varisi kimi hakimiyyəti Nadirin əlindən almaq olduğunu 
bildirdi. Təbliğat nəticəsində Sam Mirzə Şirvan,Dərbənd 
və Tabasaranda çoxlu tərəfdar toplaya bildi. Ağsu 

---

194 
yaxınlığında, Şah bağı adlı yerdə baş verən döyüşdə 
Sam Mirzə məğlubiyyətə uğradıldı.
Şirvanla eyni zamanda Nadir şaha qarşı Şəkidə 
xalq azadlıq hərəkatı başladı. 
XVIII əsrin 40-cı illərində Azərbaycanda Iran 
əsarətinə qarşı azadlıq hərəkatı Şəkidə xüsusi ilə geniş 
xarakter aldı. Bu mübarizəyə Dərviş Məhəmməd xanın 
nəslindən olan Hacı Çələbi Qurban oğlu başçılıq edirdi. 
1738-
ci ildə Şəkiyə Məlik təyin olunmuş Məlik 
Nəcəf özünün zülmkarlığı ilə daha məşhur idi. O, şahın 
qoyduğu vergilərdən artıq vergi toplayır, xalqı soyub 
talayırdı. Ona görə də Şəkli əhli onun qanunsuz
hərəkətləri haqqında şikayət məktubu yazırdılar. 1741-ci 
ilin sonunda Dərbənd yaxınlığında “Xaraba Iran” adlanan 
yer
də Hacı Cələbinin başçılığı ilə şəkililərin nümayəndəsi 
şikayət məktubunu Nadir şaha çatdırıldı. Şah Hacı
Çələbiyə fərman verib Şəki mahalına vəkil təyin etdi. 
Nadir yerli feodallar arasında böyük nüfuza malik olan 
H
acı Çələbinin vəkil təyin etməklə özünə dayaq yaratmaq 
istəyirdi. Hacı Çələbi isə Məlik Nəcəfin qnunsuz 
hərəkətlərinə qarşı çıxdığından Məlik Nəcəf Hacı 
Çələbidən şaha şikayət məktubu yazır. Bir neçə vaxtdan 
sonra Məlik yenidən Çələbinin hərəkətləri haqqında 
xəbərçilik edir, şah onu 100 tümən cərimə edib. O, 
cərimənin ödəməkdən imtina edir. Cəriməni onun əmisi 
verdi. Məlik yenə də Hacı Çələbidən şaha şikayət edir. 
Şah onu öz hüzuruna çağırır. Lakin Çələbi onun yanına 
getm
ədi və 1743-cü ildə öz tərəfdarları ilə hücum edərək 
Məlik Nəcəfi öldürdü və özünü xan elan etdi. Beləliklə, ilk 
Azərbaycan xanlığı yarandı. 
1744-
cü ilin noyabrında Nadir dördüncü dəfə 
Azərbaycana Şəki üzərinə hücum etdi. Hacı Çələbi isə
“Gələsən görəsən” qalasında möhkəmlənərək şaha baş 
əymədi. Nadirin qoşunları qalaya hücum etdi. Lakin 

---

195 
müvəffəqiyyət qazana bilməyib geri çəkildi. Qalanın 
müdafiəçiləri hər cür məhrumiyyətlərə və aclığa dözərək 
Nadirin hücumu qarşısında mətanətlə dayandılar, yaxın 
adamları şaha “bir ovuc gərəksiz, ac adamlardan ötəri”
nahaq qan tökməyi məsləhət görmədilər. 4 aylıq
mühasirədən sonra Nadir şah geri çəkilməyə məcbur 
oldu. 
1746-
cı ilin martında Çələbi Nadir şahın 
hakimiyyətini tanıdı. Nəcəfin qardaşı Cəfər isə Şəkiyə 
Məlik təyin edildi. Şahın verdiyi fərmanda deyilir ki, Məlik 
Cəfər və Hacı Çələbi Şəkidə vəziyyəti nizama salır və 
xalqın dinc əməklə məşğul olmasını təşkil etsinlər.
Bu Çələbinin Nadirə təslim olması kimi 
qiymətləndirilməməlidir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, 2 il 
müddətində qala mühasirə zamanı qalada ərzaq 
qurtarmış, heyvanlara yem çatmırdı.
1743-1746-
cı illərdə baş verən üsyanlar Nadir 
dövlətini sarstdı.
Beləliklə, Nadirin amansız siyasətinin, aramsız 
müharibələrin nəticəsi olaraq ölkənin müxtəlif sosial 
təbəqələri arasında yaranmış ziddiyyətlər sonda dövlətin 
tənəzzülünə, sui-qəsdlərə və saray intriqalarına gətirib 
çıxardı və Nadir şah belə bir sui-qəsdin qurbanı olaraq 21 
iyun 1747-
ci ildə çadırında öldürüldü.
Nadir şahın ölümündən sonra əsasən hərbi güc 
nəticəsində birləşdirilmiş imperiya dağıldı. Bunun əsas 
səbəbi imperiya daxilində əmtəə-pul münasibətlərinin və 
iqtisadi əlaqələrin zəif olması idi.