Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Sual 3. 
Azərbaycan XIX əsrin birinci yarısında 
Şimali 
Azərbaycanın 
Rusiya 
tərəfindən 
işğalının başlanması. XVIII - XIX əsrin hüdudlarında 
Azərbaycanın daxili və beynəlxalq vəziyyəti çox 
mürəkkəb idi. Azərbaycan ərazisi xırda feodal 
dövlətlərinə parçalanmışdı. Qonşu xanlığın ərazilərini ələ 
keçirmək uğrunda xanlar arasında ardı-arası kəsilməyən 
ara müharibələri, feodallarla ölkə əhalisinin böyük 
əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər arasında ziddiyyətlərin 
güclənməsi, iqtisadi tənəzzül Azərbaycanın daxili 
vəziyyəti üçün səciyyəvi hal idi. Rusiyanın Cənubi Qafqaz 
barəsində işğalçı niyyətləri, Iran işğalçılarının viranedici 
yürüşləri vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. 
Zaqafqaziyanın siyasi və hərbi-strateji əhəmiyyəti 
xüsusilə böyük idi. Bu diyarın işğalı ənənəvi rus-türk 
rəqabətində qüvvələr nisbətini Rusiyanın xeyrinə həll edə 
bilərdi. Rusiya Mərkəzi Qafqazı hələ fəth edə bilməmişdi. 
Cənubi Qafqazın istilası dağlıların ərazilərini şimaldan və 
cənubdan mühasirəyə almaqdan ötrü əlverişli şərait 
yarada bilərdi. Nəhayət, rus-ingilis rəqabəti Cənubi 
Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın əhəmiyyətini 
artırırdı. Rusiyanın bu yerləri işğal etməsi Böyük 

---

216 
Britaniyanın Şərqdə təsirinə, Ost-Hind kompaniyasının 
inhisarına ağır zərbə endirə bilərdi. 
Qərbi Avropa dövlətlərinin də, xüsusən Ingiltərə və 
Fransanın Cənubi Qafqaz barədə işğalçı planları var idi. 
Onlar Rusiyanın bu ərazidə fəal hərəkətlərini diqqətlə 
izləyir və çarizmin planlarına mane olmağa çalışırdılar. 
1800-
cü ilin sonunda Ingiltərə nümayəndəsi 
Malkolm Irana gəldi və 1801-ci ilin əvvəlində bu dövlətlə 
müqavilə bağladı. Siyasi və ticarət müqavilələrini 
bağlamaqla Ingiltərə Iranın daxili işlərinə qarışmaq 
imkanı əldə etdi. Ingiltərə hər hansı dövlətin Iran üzərinə 
hücum edəcəyi təqdirdə şaha lazımi qədər xidmət heyəti 
ilə birlikdə tələb olunan miqdarda hərbi xərc verməyi öz 
üzərinə götürürdü. 
1801-
ci il sentyabrın 12-də Kartli-Kaxetiya 
çarlığının Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti 
elan olundu. Rus qoşunları baş komandanı və mülki 
hakim tərəfindən idarə olunan Tiflis quberniyası yaradıldı. 
Azərbaycan ərazisinin də bir hissəsi – Kartli-Kaxetiya 
çarlığının vassal asılılığında olan və onunla birlikdə 
Rusiyaya birləşdirilmiş Qazax, Borçalı, Şəmşəddil 
sultanlıqları bu quberniyanın tərkibinə daxil edildi. 
Deməli, Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə 
Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən istilasının 
başlanğıcı qoyuldu. 
I Aleksandr bəzi xanların artıq Rusiya himayəsini 
qəbul etməyə məcbur olması ilə kifayətlənməmək qərara 
aldı. O, digər xanlıqları da, ilk növbədə Azərbaycanın 
Xəzəryanı vilayətlərini ələ keçirməyə çalışırdı. General 
Knorrinqin təşəbbüsü ilə 1802-ci ilin sentyabr-dekabr 
aylarında Şimali Qafqazda, Georgiyevsk şəhərində siyasi 
və ticarət məsələləri üzrə danışıqlar üçün çar 
komandanlığının Şimali Azərbaycan xanlarının və 
Qafqazın digər hakimlərinin nümayəndələri ilə görüşünü 

---

217 
keçirildi. Danışıqlarda Tarku şamxalı, Qara Qaytaq 
usmisi, Tabasaran hakimi və d. dağlı hakimlərin 
nümayəndələri ilə yanaşı, iki Azərbaycan xanlığının – 
Quba və Talış xanlıqlarının nümayəndələri də iştirak 
edirdilər. Digər xanlıqların nümayəndələri görüşdə iştirak 
etmirdi.
İranın 
mane 
olmasına 
baxmayaraq, 
Georgiyevskdə dörd ay davam edən danışıqlar 
müvəffəqiyyətlə başa çatdı və 1802-ci il dekabrın 26-da 
müqavilə imzalandı. Müqaviləyə görə, onu imzalayanlar 
Iran hücum edəcəyi təqdirdə ona qarşı çıxmağı öz 
öhdələrinə 
götürürdülər. 
Müqavilə 
Zaqafqaziyada 
ticarətin genişləndirilməsini, Xəzər dənizində gəmiçiliyin 
inkişaf etdirilməsini və s. nəzərdə tuturdu. Müqavilədə 
deyilirdi ki, onu imzalayanlar «onların öz xahişlərinə 
görə…Rusiya…himayəsinə» qəbul olunurlar. 
Georgiyevsk müqaviləsi bağlandıqdan sonra çar 
hökuməti həmin müqaviləyə etinasız yanaşaraq 
Azərbaycan xanlıqlarının ərazilərini zəbt etmək üçün 
hazırlaşmağa başladı. 
Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən 
istilası kimi mürəkkəb və ziddiyyətli prosesin öz 
xüsusiyyətləri vardır. 
Rusiyanın Azərbaycanı işğalı prosesində qədim 
gürcü 
zadəgan 
nəslindən 
çıxmış, 
1802-ci 
ilin 
sentyabrında Qafqazın baş komandanı təyin edilən 
general P.D.Sisianov Cənubi Qafqazda Rusiyanın 
müstəmləkə siyasətinin icraçısı oldu. Çar hökuməti 
Cənubi Qafqazdakı bütün mülki-hərbi hakimiyyəti 
qafqazlı Sisianova həvalə edərək, onun vasitəsilə 
Qafqazı sakitləşdirməyə ümid bəsləyirdi. Sisianov isə 
Azərbaycan xalqına özünün nifrəti və amansız 
münasibəti 
ilə 
fərqlənirdi. 
Azərbaycanın 
Rusiya 
tərəfindən işğalının gedişində onun bir çox Azərbaycan 

---

218 
xanlarına göndərdiyi alçaldıcı məktublar buna dəlalət 
edir. 
Rus qoşunları 5 minlik gürcü qoşunu ilə birlikdə 
Car-
Balakəndə yerli əhalinin müqaviməti ilə rastlaşdı. 
Gürcüstanda antirus, iranpərəst dairələrə başçılıq edən 
və öz hakimiyyətinin bərpasına çalışan gürcü şahzadəsi 
Aleksandr isə silahlı dəstəsi ilə Cara gəldi. Qanıq 
(Alazan) çayı sahilində döyüş baş verdi. Müqaviməti 
qırdıqdan sonra general Qulyakov heç bir hərbi ehtiyac 
olmadan Bal
akəni yandırdı. Martın 29-da Car fəth olundu. 
1803-
cü il aprelin 12-də Car-Balakənin camaatının 
Rusiyanın hakimiyyəti altına alınması barədə saziş - andlı 
öhdəlik bağlandı. 
Lakin camaatın daxili idarəsinin dəyişməz olaraq 
qaldığını və əhalinin itaət şərtlərini yerinə yetirmədiyini 
görən general Qulyakov 1804-cü ilin yanvarında yenidən 
Cara soxuldu. Car yenidən fəth olundu və yandırıldı. 
Sonra rus qoşunları Zaqatalaya doğru yeridilər və 
Zaqatala yaxınlığındakı dərədə carlılar tərəfindən 
hücuma məruz qaldılar. Qanlı döyüşdə carlılar üstünlük 
qazanıb qələbə çaldılar. Rus qoşunlarının salamat qalmış 
hissəsi Muxax kəndinə geri çəkildi, general Qulyakov isə 
öldürüldü. 
1803-
cü ilin martında müqavimət göstərmiş 
adamların əfv olunması barədə carlıların xahişini rədd 
etmiş Sisianovun şəxsi hərəkəti Carda baş vermiş 
hadisələrdə az rol oynamadı. O, nəinki əfv etmədi, əksinə 
öz 
məktubunda 
alçaldıcı 
şəkildə 
yazdı: 
«kafir 
əclaflar…İstəyirsiniz ki, mən sizə inanım və əfv edim. Siz 
mənim gəlməyimi gözləyəcəksiniz və onda mən sizin 
bütün evlərinizi yandıracağam, sizi yandıracağam, 
uşaqlarınızın 
və 
arvadlarınızın 
içalatını 
dartıb 
çıxaracağam». 

---

219 
Carlılar yenidən hücuma keçmiş rus qoşunlarına 
müqavimət 
göstərməyi 
davam 
etdirməyin 
qeyri-
mümkünlüyünü və faydasızlığını görərək təslim oldular.
Car-
Balakən camaatının fəthindən sonra qonşu 
Ilisu sultanlığı da Rusiya təbəəliyini qəbul etməli oldu. 
Sultanlıqda 40-cı illərin ortalarınadək sultan öz 
torpaqlarının daxili idarəsində hakimiyyətini qoruyub 
saxlamışdı. 
General 
Sisianov 
Gəncə 
xanlığının 
ələ 
keçirilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Çünki Gəncə 
qalası rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru 
sonrakı irəliləyişinin açarı idi. Gəncə xanlığı XVIII əsrin 
90-
cı illərindən rus dövləti ilə səmimi diplomatik 
münasibətlər saxlayırdı. Xanlığın hökmdarı Cavad xan 
Sisianovun Rusiya himayəsini qəbul etmək təklifinə rədd 
cavabı vermədi. O yazırdı ki, 1796-cı ildə «sənin 
padşahın fərman göndərdi və mən də onun təklifini qəbul 
edib qalanı təhvil verdim. Əgər indi də sənin padşahın 
belə fərman göndəribsə, onu mənə göstər. Onda mən 
onun iradəsini görərək buna uyğun hərəkət edərəm». 
General isə məktublarında özünəməxsus yekəxanalıq və 
etnasızlıqla Cavad xanı özündən uzaqlaşdırdı, bu da 
qanlı döyüşlərə gətirib çıxardı. 
R
us qoşunları Gəncəni mühasirəyə aldılar. 
Mühasirə bir ay davam etdi. 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-
nə keçən gecə rus qoşunları qalaya hücuma başladılar. 
Onların iki cəhdi dəf olundu. Qalanın müdafiəçiləri inadla 
müqavimət göstərdilər. Cavad xan və oğlu Hüseynqulu 
ağa döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak oldular. Gəncə 
xanlığı ləğv olundu və dairəyə çevrildi, şəhər isə öz 
qədim adını itirdi və I Aleksandrın arvadının şərəfinə 
Yelizavetpol adlandırıldı. «Gəncə» adını çəkmək 
qadağan olundu. Bu qaydanı pozanlar cərimə edilirdilər. 

---

220