Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи азярбайжан дювлят нефт академийасы

2.3.7. Maye parafinlərdən alkilbenzolların alınması 
Son    illərdə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  tərkibində  müxtəlif  təyinatlı  səthi  aktiv 
maddələr  kompozisiyası  saxlayan  mürəkkəb  yuyucu  vasitələr  tətbiq  edilir.  Lakin 
onların  belə  müxtəlifliyinə  baxmayaraq  əksəriyyət  hallarda  yuyucu  vasitələrin 
tərkibinə 
alkilbenzolsulfonatlar 
daxil 
olur. 
Yuyucu 
tozların 
içərisində 
alkilbenzolsulfonatlar  və  alkilsulfatlar  qarışığı  çox  geniş  yayılmışdır.  Bu  cür  yuyucu 
tozlar cod sulara daha az həssas olmaqla, yüksək aktivliyə malik olurlar və qiymətləri 
də  daha  ucuz  olur.  Maye  yuyucu  vasitələr  arasında  istehsalına  görə  birinci  yerdə 
molekul  çəkisi  300
−
ə
  yaxın  olan  xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatlar  və  onların 
molekulunda  50
−
65%  polietilenoksid  qrupu  saxlayan  qeyri  ionogen  səthi  aktiv 
maddələr  qarışığı  ilə  əmələ  gətirdikləri  məhlullar  durur.  Qab-qacaqların  yuyulması 
üçün  istifadə  olunan  maye  yuyucu  vasitələr  sinifi  mövcuddur  ki,  onların  da 
tərkiblərinin  vacib  komponenti  alkilbenzolsulfonatlardır.  Son  elmi  dəlillərin  analizi 
göstərdi  ki,  normal  parafinlərin  dehidrogenləşdirilməsi  yolu  ilə  alınan  olefinlər 
ə
sasında  alkilbenzolsulfonatların  sintezi  xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların 
istehsalı  üçün    praktiki  olaraq  yeganə  üsul  hesab  olunur.  Əvvəllər  xətti  quruluşlu 
alkilbenzolsulfonatların  istehsalı  üçün  yaradılan  qurğular  (Normal  parafinlərin 
xlorlaşdırılması  və  termokrekinqi  metodu  ilə)  indi  də    istismar  olunmaqdadir.  lakin 
yeni  inşa  olunan  istehsal  qurğuları  olefin-parafin  xammallarına  əsaslanır.  Avropa, 
Amerika, Asiya və Afrikanın bir sıra ölkələrində olefin
−
parafin qarışığı əsasında  xətti 
quruluşlu alkilbenzolsulfonatlar istehsal edən çox güclü qurgular fəaliyyət göstərirlər. 
Bu  proses  çox  yüksək  texniki  göstəricilərə  malik  olduğuna  görə  bütün  yeni  istehsal 
sahələri onun əsasında yaradılır.  

 
65
             Alkilbenzolsulfonatları  əsasən  normal  parafinlər  (xlor  üsulu  ilə)  və  normal 
parafinlərin  termokrekinqi  ilə  alınan 
α−
olefinlər  əsasında  istehsal  edirlər.  Xlorsuz 
metodla, 
α−
olefinlər  əsasında,  alınan  sulfanolun  keyfiyyətinin  aşağı  olmasının  əsas 
səbəbi    ilkin 
α−
olefinlər  fraksiyasının  tərkibində  dien-,  aromatik  və  polien  
karbohidrogenlər  qatışığının  xeyli  çox  olmasıdır.  Alkilbenzolsulfonatları  Na  duzları 
şə
klində  buraxırlar.  Onun  əmtəəlik  forması  duzunun  40%
−
li  məhlulu  olur.  Xətti 
quruluşlu alkilbenzolsulfonatların  istehsalı prosesinin müxtəlif üsullarının müqayisəsi 
göstərir  ki,  onların  xlorparafin  üsulu  ilə  alınması  zamanı  xeyli  miqdarda  xlor  lazım 
olur  və  tam  utilizasiya  oluna  bilməyən  yan  məhsullar  da  yaranır.  Bundan  başqa 
tərkibində  xlorlu  birləşmələr  olan  tullantıların  çox  olması  istehsal  sahəsi  yerləşən 
rayonun  ekoloji  durumuna  da  pis  təsir  göstərir.  Xlorsuz  üsulun  üstünlüyü  ondan 
ibarətdir  ki,  burada  çox  defisit  olan  xammal  –  buxar  halında  olan  xlordan  və  böyük 
miqdarda  xlorid  turşusundan  istifadə  olunmur.  Digər  tərəfdən  reaksiya  mühitinin 
korroziya aktivliyi də xeyli aşağı olur.  
           C
11
-C
14
  tərkibli  parafin  fraksiyasının  dehidrogenləşdirilməsi  yolu  ilə  alınan 
olefinlərdən  sulfanolun  alınması  prosesi  də  işlənib  hazırlanmışdır.  Bu  üsul 
karbohidrogenlərin xlorlaşma mərhələsini aradan götürməyə imkan yaradır. Bu halda 
qiymətli  karbohidrogen  xammalına,  köməkçi  materiallara  qənaət  olunur,  xlorid 
turşusunun  çıxımının  azalması  hesabına  tullantıların  və  çirkli  suların  miqdarı  azalır. 
Lakin bu üsul da olefinlərin qatılaşdırılması prosesinin təşkilinin hədsiz çətinliyinə və 
qurğunun yüksək maya dəyərinə malik olmasına görə geniş tətbiq sahəsi tapmamışdır. 
           Ali  normal  parafinlərin  dehidrogenləşdirilməsi    ilə  alınan  olefinlər  əsasında  
xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların  yeni  alınma  üsulu  aşağıdakı  mərhələlərdən 
ibarətdir: xətti normal  parafinlərin  dehidrogenləşdirilməsi;  dien  karbohidrogenlərinin 
hidrogenləşdirilməsi;  benzolun  olefin
−
parafin  qarışığı  ilə  alkilləşdirilməsi;  benzolun 
qovulması;  parafinlərin  qovulması  və  onların  resirkulyasiyası;  alkilbenzolların 
sulfolaşdırılması.            

 
66
       Xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların  istehsalı  prosesinin  2  variantı  işlənib 
hazırlanmışdır. Bu proseslər parafinlərin olefinlərə müxtəlif konversiyası ilə baş verir 
və  onlarda  katalizatorun  işləmə  müddəti  də  muxtəlif  olur.  Birinci  və  ikinci 
variantlarda  dehidrogenləşdirmə    reaksiyalarının  əsas  göstəriciləri    cədvəl  2.3–də 
verilmişdir:  
                                                                                    Cədvəl 2.3. 
Parafinlərin dehidrogenləşmə reaksiyalarının əsas göstəriciləri  
Göstəricilər 
I variantda 
II variantda 
Parafinlərin konversiyası, % ilə 
15,2 
22,6 
Tərkibi, % ilə: 
Olefinlər 
Dienlər 
Aromatik karbohidrogenlər 
Krekinq məhsulları 
Qətranlar 
14,0 
0,4 
0,4 
0,3 
0,1 
 
20,0 
1,5 
0,7 
0,3 
0,1 
Selektivlik (olefin və dienlərə nəzərən cəmi), % ilə 
 
94,0 
 
95,0 
Reaktorun iş rejimi: 
Xammalın temperaturu: 
0
C ilə , 
girişdə 
çıxışda 
 
 
465
−
480 
440
−
480 
 
 
475
−
490      
450
−
490 
Təzyiq, Mpa 
0,2
−
0,3 
0,05
−
0,1 
Hidrogen : parafin mol nisbəti 
8:1 
8:1 
                                                                       
Ikinci  variantin  sənayedə  tətbiq  edilməsi  xüsusilə  aktualdır,  belə  ki,  bu  halda 
mövcud  müəssisədə  xlorlaşma  mərhələsini  (sulfanolun  xlor  metodu  ilə  alınmasında) 
dehidrogenləşmə  mərhələsi  ilə  əvəz    etmək  mümkün  olur  .  Bu  prosesdə  katalizator 
kimi  platinin  promotorla  birlikdə  AI
2
O
3
  üzərinə  hopdurulmasından    hazırlanan 
katalitik  sistemdən  istifadə  olunur.  Reaksiya  mexanizminin  tədqiqi  göstərir  ki, 
dehidrogenləşmə prosesində dien karbohidrogenlərinin əmələ gəlməsinin qarşısını nə 
katalitik nə də kinetik üsulların tətbiqi ilə almaq mümkün deyildir. Bununla əlaqədar 
olaraq dien karbohidrogenlərinin kəmiyyətcə olefin karbohidrogenlərinə çevrilməsinə 
imkan  yaradan  olefin-parafin  qarışığının  katalitik  hidrotəmizlənməsi  prosesi  işlənib 

 
67
hazırlandı.  Olefin-parafin  qarışığının  katalitik  hidrotəmizlənməsi  prosesini  aşağıdakı 
şə
raitdə  aparırlar:  reaktorun  girişində  temperatur  60
−
65
0
C,  təzyiq  0,3  MPa,  maye 
xammalın verilməsinin həcmi sürəti- 15,0 saat
−
1
. 
        Xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların  alınma  prosesinin  texnoloji  sxemi  səkil 
2.6-da göstərilmişdir. Xammal
−
təzə və resirkulyasiya olunan parafinlərdən ibarət olan 
C
14
−
C
15
 tərkibli normal parafinlər fraksiyasi  1 sobasında 465
0
С
−
yə qədər qızdırılaraq 
2  dehidrogenləşdirmə  reaktoruna  verilir.  Sobaya  verilməzdən  əvvəl    xammal 
hidrogenlə  1:8  mol  nisbətində  qarışdırılır.  Prosesin  birinci    variantında  texnoloji 
sxemdə bir dehidrogenləşmə reaktoru, ikinci variantında növbə ilə işləyən iki reaktor 
nəzərdə  tutulur.  Dehidrogenləşmə  reaktoru  kimi  stasionar  katalizator  laylı  adiabatik 
reaktorlardan  istifadə  edirlər.  Dehidrogenləşmə  prosesindən  sonra  reaktordan  çıxan 
axın  3  utilizasiya  qazanını    keçərək  hidrogenin  ayrılması  üçün  4  separatoruna  daxil 
olur.  Maye  məhsullar  separatordan  nasos  vasitəsilə  götürülərək  5  qızdırıcısında 
qızdırılır  və  krekinq  zamanı  əmələ  gələn  yüngül  məhsullardan  ayrılmaq  üçün  6 
kalonuna  verilir.  Kalonun  yuxarısından  çıxan  buxarların  bir  hissəsi  7  kondensator- 
soyuducusunda kondensləşdirilir və 8 tutumuna yığılır ki, onun da bir hissəsi suvarma 
kimi  6  kalonuna  qaytarılır,  digər  hissəsi  isə  qaz  şəkilli  fraksiya  ilə  birlikdə  yanacaq 
xəttinə  göndərilir.  6  kalonunun  kubundan  çıxan  dehidrogenləşmə  məhsulları 
qabaqcadan  hidrogenlə  qarışdırılaraq    9  qızdırıcısını  keçir  və  10  hidrogenləşmə 
reaktoruna daxil olur. Hidrogenləşdirmə prosesini stasionar katalizator layli adiabatik 
tipli  reaktorlarda  həyata  keçirirlər.  Hidrogenləşmədən  sonra  reaksiya  məhsulları  11 
separatoruna  daxil  olur,  burada  reaksiyaya  girməyən  H
2
  ayrılır  və  yanacaq  xəttinə 
qovulur. 11 separatorunun aşağısından çıxan olefin-parafin qarışığı isə 12 alkilləşmə 
kalonuna  verilir.  Alkilləşmə  prosesini  2  ardıcıl  birləşdirilmiş  qarışdırıcılı  reaktorda 
aparırlar.  Reaksiya  istiliyi  xammal  axınları  ilə  akkumulyasiya  olunur.  Qurğu  işə 
buraxılan  zaman  benzol  18  qızdırıcısında  qızdırılır.  12  alkilatoruna  verilməzdən 
qabaq olefin
−
parafin qarışığı ilə təzə və resikl olunan benzol qarışdırılır. 12 alkilləşmə 
reaktorundan  çıxan  alkilat  13  çökdürücüsündə  katalizator  kompleksindən  ayrılır  və 

 
68
sonra  alkilatın  neytrallaşdırılması  qovşağı  14
−
ə
  göndərilir.  Yuyulma  və 
neytrallaşdırma  mərhələsini  keçdikdən  sonra  alkilat    15  rektifikasiya  kalonuna  daxil 
edilir  .  15  rektifikasiya  kalonunda  reaksiyaya  girməyən  benzol  qovulur  və  yenidən 
alkilləşmə  prosesinə  qaytarılır.  16    rektifikasiya  kalonunda  reaksiyaya  girməyən  
parafinlər  fraksiyası  ayrılır  və  dehidrogenləşdirmə  prosesinə  qaytarılır.  17 
rektifikasiya  kalonunda  alkilatın  tərkibində  olan  monoalkilbenzollar  ayrılır.  17 
rektifikasiya kalonunun yuxarı hissəsində  monoalkilbenzol, aşağı kub hissəsindən isə 
ağır alkilat ayrılır. 
          Olefin-parafin  qarışığı  əsasında  alınan  xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların 
maya  dəyərinin  xlor  metodu  ilə  alınan  xətti  quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların  maya 
dəyəri 
ilə 
tutuşdurulması 
və 
müqayisəsi 
 
göstərir 
ki, 
1-ci 
halda 
alkilbenzolsulfonatların  maya  dəyəri  xeyli  aşağıdır.  Bu  onunla  izah  olunur  ki, 
dehidrogenləşmədə xlora sərf olunan xərclər olmur, parafinlərə görə sərf əmsalı aşağı 
olur  və  benzolun  olefinlərlə  alkilləşməsi  zamanı  sərf  olunan  katalizator  kompleksi 
xlorparafinlərdən istifadə olunarkən sərf olunan katalizator kompleksindən iki dəfə az 
olur.  Yerdə  qalan  bütün  sərf  əmsalları  göstərilən  hər  iki  prosesdə  eyni  olur. 
Parafinlərin  dehidrogenləşmə  məhsulları
−
olefin-parafin  qarışığı  əsasında  xətti 
quruluşlu  alkilbenzolsulfonatların  alınması  üsulunun  məqsədəuyğunluğu  bu  prosesin 
təkcə  yüksək  texniki
−
iqtisadi  göstəricilərilə  deyil,  həm  də  xlorun  ixtisaslı  istifadə 
olunması  ilə  izah  olunur.  Xlorun  ixtisaslı  istifadə  olunması  xlorüzvi  tullantıların  su 
hövzələrinə  və  atmosferə  düşməsinin  qarşısını  alır  və    əmək  şəraitinin 
yaxşılaşdırılmasına imkan yaradır. 
 
 
 
 

 
69
III. Oksigenli birləşmələr istehsalı 
3.1. Etil və izopropil spirtlərinin istehsalı 
  
Etil  və  izopropil  spirtləri  xalq  təsərrüfatında  həlledici,  ekstragent  və 
flotoreagent    kimi  çox  geniş  tətbiq  olunur.  Neft-kimya  sənayesinin  başlıca 
məsələlərindən biri müxtəlif sənaye sahələrini geniş çeşiddə spirt və fenollarla təmin 
etməkdən  ibarətdir.  Çünki  bu  birləşmələr  əsasında  bir  sıra  sintetik  kauçuklar,  liflər, 
qətranlar,  plastik  kütlələr,  sintetik  yuyucu  vasitələr,  tibb  preperatları,  vitaminlər  və 
sair  alınır.  Etil  spirti  butadien  istehsalında,  yeyinti  və  tibb  sənayesində,  raket 
mühərriklərində yanacaq kimi  istifadə olunur. İzopropil spirtindən bir sıra mürəkkəb 
efirlərin, asetonun və başqa qiymətli maddələrin alınmasında istifadə olunur.  
           Beləliklə aşağımolekullu spirtlər əsas uzvi və neft kimya sintezinin çoxtonnajlı 
məhsullarından  hesab  olunur.  Etil  spirtinin  dünya  üzrə  istehsalı  2,5  mln  ton/il, 
izopropil  spirtininki  isə  2  mln  ton/il
−
ə
  çatır.  Buna  görə  də  göstərilən  spirtlərin 
alınması  üçün  ekoloji  məhduduyyətləri  nəzərə  almaqla  iqtisadi  baxımdan  daha 
qənaətli  və  təhlükəsiz  istehsal    texnoloji  sxemlərinin  yaradılması  böyük  əhəmiyyət 
kəsb edir. 
 
3.2. Aşağımolekullu olefinlərin sulfat turşusu iştirakı ilə 
hidratasiya prosesinin  nəzəri əsasları 
         Aşağımolekullu  olefinlərdən  spirtlərin    sintezinin  sənaye  miqyasında 
istehsalının  2  əsas  üsulu  mövcuddur:  sulfat  turşusunun  iştirakı  ilə  maye  fazada 
hidratasiya və heterogen-katatik  (birbaşa) hidratasiya.  
       Hər  iki  proses  zamanı  reaksiyada  aralıq  karbokationu–elektrofil  hissəciyin 
(protonun) olefinə birləşməsi məhsulu–iştirak edir . 
α−
olefinlərə belə birləşmə həmişə 
Markovnikov  qaydası  ilə  baş  verir,  ona  görə  də  nəticədə  həmişə  ancaq  ikili  və  üçlü 
spirtlər  (etilenin  hidratasiyası  müstəsna  olmaqla,  bu  halda  birli  spirt–etanol  alınır) 
alınır. 

 
70
       Məlumdur  ki,  protonlu  turşuların  gücü,  daha  dogrusu  onların  əsasları  (bu  halda 
olefinləri) protonlaşdırmaq qabiliyyəti, turşunun qatılığı artdıqca artır. Turşuların duru 
məhlullarında  (bu  halda  H
2
SO
4
  –ün  80%(küt.)–dən  aşağı  qatılıqlarında) 
protonlaşdırıcı  agent    H
3
+
O  və  ya  protonun  digər  hidratları,  məsələn  H
5
+
O
2 
olur. 
Turşuların  qatı  məhlullarında    protonlaşdırıcı  agent  kimi  dissosiasiya  olunmamış 
formada  olan  H
2
SO
4
  və  ya  da  avtoprotoliz  reaksiyası  nəticəsində  yaranan  kation 
iştirak edir. 
                     2 H
2
SO
4 
            H
3
+
SO
4 
 + HSO
4
−
 ................... ( 3.1) 
 H
3
+
O–hidroksonium  ionu  olan  məhlullarda  turşu  olefinlərin  hidratasiyası 
reaksiyasının katalizatoru kimi çıxış edir : 
 
                
RCH
=
CH
2 
 +  H
3
+
O               RC
+
HCH
3
   + H
2
O         ........(3.2) 
                                                                          
                  RC
+
HCH
3
   + H
2
O                 RCH (O
+
H
2
)CH
3
       ...............(3.3) 
 
               RCH (O
+
H
2
)CH
3
 + H
2
O              RCH (OH)CH
3
   +  H
3
+
O    ...(3.4)  
 
 
Qatılaşdırılmış  turşularda,  sərbəst  suyun  olmadığı  şəraitdə,  sulfat  turşusu 
alkilsulfatların əmələgəlmə reaksiyasında  həm reagent həm də katalizator kimi iştirak 
edir.                                                              
       RCH
=
CH
2  
 + H
3
+
SO
4 
               RC
+
HCH
3
  + H
2
SO
4                  
.............(3.5) 
 
       RC
+
HCH
3
  +   HSO
4
−
 
              RCH(OSO
3
H)CH
3
                      .......... (3.6) 
 
       RC
+
HCH
3
  +  H
2
SO
4
               RCH(HO
+
SO
3
H)CH
3
                  ............(3.7) 
 
     RCH(HO
+
SO
3
H)CH
3
 + H
2
SO
4
             RCH(OSO
3
H)CH
3
 + H
3
+
SO
4 
 ....(3.8
) 

 
71
 
 
Bu halda spirt almaq üçün ayrıca olaraq alkilsulfatların hidroliz prosesini də aparmaq 
lazımdır. Çox zəif əsas olan, məsələn etilen kimi, olefinlərin H
2
SO
4
 - 
H
2
O sistemində 
hidratasiyası  zamanı  bu  reaksiyanın  vacib  daxili  ziddiyyətləri  meydana  çıxır,  bu  da 
ondan  ibarətdir  ki,  etileni  protonlaşdıran  turşunun  qatılaşdırılması  nəticəsində 
karbokationa    birləşərək  spirt  əmələ  gətirə  biləcək  sərbəst  su  praktiki  olaraq  olmur. 
Odur ki, birbaşa hidratasiya prosesi üçün lazım olan miqdarda su saxlayan sistemlərdə 
hidratasiya prosesi ancaq yüksək temperaturada və yüksək təzyiqdə  baş verə bilər  Bu 
cür  variant  heterogen  turşu  katalizatorlarının  iştirakı  ilə  etilenin  birbaşa  hidratasiya 
prosesində həyata keçirilir. 
        Karbokationun  yüksək  reaksiya  qabiliyyətinə  malik  olmasi  bir  sira  yan 
məhsullarin da alınmasına səbəb olur. 
         
     
  
RC
+
HCH
3
 + RCH (OH)CH
3
 
 
              (RCHCH
3
)
2
O
+
H           ...........(3.9) 
 
  (RCHCH
3
)
2
O
+
H  + H
2
O                     (RCHCH
3
)
2
O  +  H
3
+
O    ..............(3.10) 
 
 RC
+
HCH
3
  + RCH(OSO
3
H)CH
3 
 + H
2
O             (RCHCH
3
)
2
SO
4
 +  H
3
+
O ....(3.11) 
 
                                                                                  
RCH=CH
2
   
  RC
+
HCH
3
  + RCH = CH
2
           RCH(CH
3
)
−
CH
2
−
 C
+
HR                polimer...(3.12) 
 
Bu məhsullardan başqa az miqdarda da oksidləşmə məhsulları əmələ gəlir. Olefinlərin 
sulfat  turşusunun  iştirakı  ilə  hidratasiya  prosesi  dönər  prosesdir  və  qeyd  etdiyimiz 
kimi iki mərhələdə aşağıda göstərilən stexiometrik tənlik üzrə baş verir . 
 
         RCH = CH
2
 + H
2
SO
4      
              RCH(OSO
3
H)CH
3 
                     .........(3.13)  
 
        RCH(OSO
3
H)CH
3 
 + H
2
O                 RCH(OH)CH
3
  + H
2
SO
4    
.............(3.14) 

 
72
 
Mono-  və  dialkilsulfatların  əmələ  gəlməsi  ekzotermiki  bir  proses  olub  reaksiya 
qarışığı həcminin azalması ilə gedir (qazşəkilli olefinlərin absorbsiyası nəticəsində) və 
buna  görə  də  tarazlıqda  olan  bu  proseslərin  alkilsulfatların  alınması  istiqamətinə 
yönəldilməsi  olefinin  parsial  təzyiqinin  artmasına  və  temperaturun  azalmasına  səbəb 
olacaq.
 
Protonlu  turşuların  iştirakı  ilə  gedən  reaksiyalarda  olefinlərin  reaksiya 
qabiliyyəti  əsasən  olefinin  əsaslılığından  asılı  olur  .  Etilen 
α−
olefinlər  sırasında 
ə
saslılığına görə ən zəif əsas hesab olunur, belə ki, olefinin protonlaşmasının tarazlıq 
sabiti
 
(25
0
C)
 
etilendən  propilenə    keçdikdə  10
5 
dəfə  artır.  Olefinlərin  reaksiya 
qabiliyyətinin  müxtəlifliyi  onların  80%-li  sulfat  turşusunda  udulma  sürətinin  
qiymətlərində aydın görünür . 
      (CH
3
)
2
CH = CH
2
 
>
 CH
3
CH
2
CH = CH
2
 
>
 CH
3
CH = CH
2
 
>
  CH
2
 = CH
2
 
                 1600                       1000                         500                       1         
Bu  analoji  asılılıq  olefinlərin  polimerləşmə  qabiliyyətinə  də  aid  edilə  bilər,  belə  ki, 
həmin  ardıcıllıqda  olefinlərin  polimerləşmə  dərəcəsi  də  azalır.  Turşunun  qatılığı  və 
temperaturu  artdıqca  polimerin  əmələgəlmə  intensivliyi  də  artır.  Bu  cür  yan 
məhsulların  alınması  təkcə  məqsədli  məhsul  olan  spirtin  çıxımının  aşağı  düşməsinə 
deyil həm  sulfat turşusunun qatılaşdırılması zamanı onun xeyli  itkisinə, həm də SO
2
–
nin ayrılmasına və bununla əlaqədar olaraq ətraf mühitin də çirklənməsinə səbəb olur. 
İş
lənmiş  sulfat  turşusunun  qatılaşdırılması  qaynar  yanacaq  qazlarının  iştirakı  ilə 
aparılır, bu halda turşunun tərkibində olan polimerlər H
2
SO
4
–ün parcalanması zamanı 
ayrılan  oksigen  ilə  CO
2   
və  H
2
O-ya  qədər  oksidləşdirilir.  Polimerin  hər  bir
−
CH
2
−
 
həlqəsinin  oksidləşməsi  üçün  3  atom  oksigen  (elə  həmin  qədər  də  H
2
SO
4 
molekulu) 
sərf olunur.  
                    H
2
SO
4 
→
   H
2
O  +  SO
2
 + O          .........(3.15) 
 
                     
−
CH
2
−
  + 3O   
→
   CO
2  
+  H
2
O    ........(3.16) 
 

 
73
Polimerin bir kutlə hissəsinə turşunun itkisi:  3
⋅
98/14 = 21 kütlə hissəsi  (burada 98 - 
H
2
SO
4
-ün mol. kütləsi;  14– polimer həlqəsinin molekula kütləsidir). Bu halda ayrılan 
SO
2
  –nin  miqdarı:  3
⋅
64/14  =  13,7  kütlə  hissəsi  (burada    64  -  SO
2
–nin  molekul 
kütləsidir) olur. 
           Dialkilsulfatların  əmələ  gəlməsi  də  yan  proseslərə  aiddir,  belə  ki,  məqsədli 
məhsul – spirtin  alınması ilə gedən hidroliz prosesi ilə yanaşı alınan spirtin cüzi bir 
hissəsinin  dialkilsulfatlarla  reaksiyaya  girib  sadə  efirlərin  çıxımını  artırması  da 
mümkündür .  
                     R
2
SO
4
   +  2ROH 
→
 2ROR  +   H
2
SO
4 
   ............(3.17) 
    Dialkilsulfatların  əmələgəlməsi  turşunun  qatılıgını,  təzyiqini  və  eyni  zamanda 
olefin:turşu  nisbətini  də  artırır.  Olefinlərin  sulfat  turşusu  ilə  reaksiyası  heterogen  bir 
proses  olub  qaz-maye  (etilen,  propilenin  hemosorbsiyası)  və  ya  maye-maye  (ali  
olefinlərin  hemosorbsiyası)    sistemində  baş  verir.  Bu  cür  proseslər  diffuziyalı  və  ya 
keçid  rejimində  (sahəsində)  baş  verir,  udulan  olefinə  görə  birinci  dərəcəli    tənliklə 
ifadə olunur: 
                                 dG/dt = K
⋅
F
⋅
P
⋅
f(c)       .................(3.18) 
burada G–udulan olefinin miqdarı; t–zaman; K–diffuziya prosesinin intensivliyindən, 
deməli reagentlərin kontakt intensivliyindən (qarişma, barbotaj və s.) asılı olan əmsal; 
F–reagentlərin  kontakt  səthi;  P–olefinin  parsial  təzyiqi;  f(c)-sulfat  turşusunun 
qatılıgından asılı olan vuruq.           
    Prosesin ikinci mərhələsi – alkilsulfatların hidrolizi də dönər prosesdir. Bu prosesin 
getməsini təmin etmək üçün su artıqlıgı və spirtin reaksiya zonasından tez çıxarılması 
vacibdir.  Alkilsulfatların  hidroliz  prosesinə  ugrama  qabiliyyətinin  dəyişməsi 
ardıcıllığı olefinlərin sulfat turşusu ilə reaksiyasında olduğu kimi baş verir: 
                               C
2
H
5
OSO
3  
<
  C
3
H
7
OSO
3 
 
<
  C
4
H
9
OSO
3
   və sair. 
  Suyun artıq götürülməsinin də həddi vardır. Suyun hədsiz çox götürülməsi işlənmiş 
sulfat  turşusunun  güclü  durulaşmasına  imkan  yaradır  ki,  buna  görə  də  nəticədə 

 
74
turşunun  qatılaşdırılması  prosesi  bahalaşır,  suyun  miqdarı  az  götürüldükdə  isə 
asağıdakı xoşagəlməz əlavə proseslərin baş verməsi güclənir : 
 1) Alınan spirtlərlə həm  mono həm də dialkilsulfatlar reaksiyaya girib sadə efirlərin 
ə
mələgəlməsini gücləndirir; 
          ROSO
2
OH  +  ROH   
→
   ROR  +   H
2
SO
4 
 .........(3.19)   
2)
 
Alkilsulfatların monomer halında olan turşu və olefinə əks parçalanması; 
         xC
n
H
2n+1
 OSO
2
OH 
→
   xH
2
SO
4 
  + (C
n
H
2n
)
x
            .........(3.20) 
Hidroliz  prosesinin  tam  yerinə  yetirilməsi    alınan  spirtin    su  buxarı  ilə  qarışığının 
fasiləsiz  olaraq  sistermdən  çıxarılması  ilə  təmin  olunur.  Bunu  bir  kalon  aparatında 
birləşdirməklə  (reaksiya-qovma)  ən effektiv yerinə yetirmək olar . 
Sulfat turşusunun iştirakı ilə hidratasiyanin  birbaşa hidratasiya prosesindən əsas 
üstünlüyü  ondan  ibarətdir  ki,  burada  qatılaşdirilmamış    olefinlərdən  də  istifadə 
olunması mümkündür. Belə ki, olefinlərin qatılaşdırılması böyük kapital qoyuluşu və 
istismar xərcləri tələb edir. Buna görə də ABŞ-da birbaşa hidratasiya ilə yanaşı sulfat 
turşusunun  iştirakı  ilə  hidratasiya  proseslərindən  də  istifadə  olunur.  Bununla  yanaşi 
sulfat turşusunun iştirakı ilə hidratasiya proseslərinin də çatışmayan cəhətləri vardır :  
burada  istifadə  olunan  boşqablı  absorberlərin  quruluşu  mürəkkəb  və  iridir;  duru 
turşunun tərkibində 30%-ə qədər polimer maddələr qalır ki, bu da qatilaşdırıcı aparata 
düşür  və  orada  da  yüksək  temperatur  şəraitində  sulfat  turşusunun  oksigeni  ilı 
reaksiyaya girib SO
2
 ayırır. SO
2
 – nin ayrılması həm H
2
SO
4 
–ün sərfini artırır həm də 
atmosferin çirkənməsinə səbəb olur.