Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Amitoz
2. Mitoz 3. Endomitoz 4. Reduksion bölünmə Amitoz – elə bölünmədir ki, bu zaman nüvə interfaz vəziyyətində olur. Bu zaman xromosomların kondensasiyası və iy telləri əmələ gəlmir. Belə bölünmə bütün eukariotlarda, heyvanlarda, bitkilərdə rast gəlməyinə baxmayaraq ən çox ibtidailərdə rast gəlinir və özünəməxsus qanunauyğunluqları vardır. Adətən amitoz nüvəciklərdə rast gələn dəyişikliklə başlayır. Əvvəlcə nüvəcik fraqmentlərə ayrılır və sayca çoxalır və ya nüvəcikdə arakəsmə əmələ gəlməsi ilə bölünürlər. Nüvəciyin bölünməsindən sonra və ya elə nüvəciyin bölünməsi ilə yanaşı nüvə də bölünür. Bünün üçün onlar əvvəlcə ortadan nazikləşir 8 formasını alır, sonra isə ən nazik yerdən ayrılır. Bəzən isə nüvə membranı invaginasiyaya uğrayır, yəni membran nüvənin daxilinə doğru qatlanaraq getdikcə dərinləşir və nüvəni iki yerə bölür. Belə invaginasiya adətən nüvənin bir sahəsində bəzən isə çox hissəsində yaranaraq həlqəvari forma alır, beləliklə nüvənin çox yerə bölünməsini, fraqmentlərə parçalanmasını təmin edir. Nüvə bölünəndən sonra isə sitoplazma müvafiq olaraq bölünür. Bü cür amitoz çoxhüceyrəli orqanizmlərdə, öz inkişafının son mərhələsində olan hüceyrələrdə rast gəlinir. Odur ki, bu cür amitozdan sonra yaranan hüceyrələr sonradan həyat fəaliyyətinə qabil hüceyrələr yarada bilmirlər. Bitkilərdə 241 də amitoz differensasiyaya uğramış müvəqqəti, fizioloji cəhətcə funksiyasını itirən hüceyrələrdə (kartof yumrularının parenxim hüceyrələrində, nüsselliusda, endospermdə, perisperm hüceyrələrində) rast gəlinir. Eləcə də çox vaxt amitoz patoloji proseslərdə (iltihab, regenerasiya, bəd xassəli şiş olan orqanların hüceyrələrində) rast gəlinir. Amitoz bölünmədə xromosomların davranışı replikasiyası, yeni yaranan hüceyrələrdə bərabər və ya qeyri-bərabər paylanması mexanizmi dəqiq məlum deyil. Hüceyrələrin amitoz bölünməsinin bir neçə üsulu da mövcuddur: generativ, degenerativ və reaktiv. Generativ amitoz – onunla xarakterizə olunur ki, qız xromosomlar bir-birindən qarşılıqlı itələnməklə nüvənin bölünməsinə imkan yaradır. Mitozdan fərqli olaraq, generativ amitozda sintetik proseslərin dayanmasına səbəb olan xromosomlar spirallaşmır. Bundan başqa, generativ amitoz zamanı, nüvə dəfələrlə bölünür, yaxud fraqmentlərə ayrılır. Franqmentasiya nəticəsində ona nüvədən çox sayda xırda nüvələr yaranır. Sonralar ona hüceyrə nüvələrin sayına uyğun tamamilə eyni qız hüceyrələrə parçalanır. İntensiv çoxalan ibtidai orqanizmlərdə, məsələn, sporlularda generativ amitoz gedir və hüceyrələrin sayca artmasını). Degenerativ amitoz – mitoz bölünmə qabiliyyətini itirmiş, differensiasiyaya uğramış hüceyrələrdə gedir. Generativ amitozda olduğu kimi, degenerativ amitoz zamanı da nüvə bir neçə dəfə bölünür. Nəticədə çox nüvəli hüceyrələr əmələ gəlir. Degenerativ amitoz zamanı reduplikasiya olunan DNT molekulları qız hüceyrələr arasında bərabər paylanmadığı üçün bir 242 bölünmə üsulu kimi generativ əhəmiyyətini itirir və hüceyrələrin məhvinin başlanğıcı olur. Lakin bəzi hallarda, degenerativ amitozda əksinə sintetik proseslərin fəallaşması müşahidə edilir. Degenerativ amitoz yollarını örtən (böyrək ləyəni, sidik axarları sidik kisəsi) keçid epiteli hüceyrələri üçün səciyyəvidir. Keçid epiteli hüceyrələrinin bir hissəsi diploid xromosom dəstinə, digər hissəsi tetraploid və müəyyən hissəsi oktoloid xromosom dəstinə malikdir. Bu hüceyrələrdə DNT molekulunun roplikasiyası hüceyrənin bölünməsi ilə müşayət olunmur. Odur ki, bu hüceyrələrdə xromosom dəstinin dəfələrlə artmasına səbəb olur. Reaktiv amitoz – zədələnmiş hüceyrələrdə hüceyrələrin kəskin fəallaşmasına səbəb olan bölünmədir. Bu zaman toxumanın nüvələri və hüceyrələri kütləsi şəklində çox böyük sürətlə bölünür. Əmələ gələn qız nüvələr dağılır. Reaktiv amitozu mitoz bölünmə əvəz edir. Nəticədə zədələnmiş toxumanın bərpası gedir. Zədələnmiş sinirlərin bərpa prosesini buna misal göstərmək olar. Hüceyrələrin amitoz bölünməsinin bioloji əhəmiyyəti odur ki, amitoz yüksək diferensiasiya etmiş toxuma hüceyrələri üçün səciyyəvi olub, mitoz kimi kifayət qədər geniş yayılmasa da, regenerasiya proseslərində xüsusilə tez-tez rast gəlinir. Eyni zamanda bəzi toxumaların məsələn, qığırdaq, əzələ və s. toxumaların ontonogenezində rast gəlinir. |