Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи



Yüklə 5,32 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə109/126
tarix30.12.2021
ölçüsü5,32 Mb.
#22475
1   ...   105   106   107   108   109   110   111   112   ...   126
 


 
265 
REDUKSİON  BÖLÜNMƏ 
 
Məlumdur  ki,  canlıların  çoxalması,  cinsi,  qeyri-
cinsi,  sporlar  vasitəsilə  olur.  Bu  çoxalma  tipləri  bir-
birindən  kəskin  surətdə  fərqlənirlər.  Belə  ki,  sporlarla 
çoxalma  zamanı  nəsil  öz  başlanğıcını  bir  spor  (qeyri
-
cinsi) hüceyrəsindən başlayır, vegetativ çoxalma  zamanı 
nəslə  başlanğıcı  bir  qrup  somatik  (diploid  xromosomlu) 
hüceyrələr  verir.  Cinsi  çoxalma  zamanı  isə  nəsil  öz 
başlanğıcını  xüsusi  ixtisaslaşmış  cinsi  (haploid 
xromosomlu)  hüceyrələrdən  alır.  Cinsi  çoxalma  əsasən 
çox  hüceyrəli  heyvan  və  bitki  orqanizmlərinə  xas 
olmaqla yanaşı bu yolla ibtidai orqanizmlər də çoxalırlar. 
Çox  hüceyrəli  heyvanların  ilkin  cinsi  hüceyrələri  bir 
qayda  olaraq  rüşeym  inkişafının  ilk  mərhələlərində 
somatik  hüceyrələrdən  öz  başlanğıcını  alır.  Sonra 
inkişafın  ilk  və  son  mərhələsində  əmələ  gəlmələrindən 
asılı olmayaraq, cinsi vəzilərdə toplanır və beləliklə cinsi 
vəzilərin  başlanğıcı  əmələ  gəlir.  Cinsi  vəzilər  boru 
halında  olanda  onlarda  üç  zona  ayırd  etmək  olur.  Bu 
zonalar  cinsi  hüceyrələrin  inkişafının  üç  dövrünə 
müvafiq  gəlir.  Erkək  fərdlərdə  cinsi  hüceyrələrin 
yaranması  və  formalaşması  hadisəsi  spermatogenez, 
dişilərdə  isə  oogenez  hadisəsi  adlanır.  Ümumiyyətlə  isə 
bu  hadisə  qametogenez  hadisəsi  və  ya  meyoz  prosesi 
adlanır. Qametogenez prosesındə hüceyrələrin inkişafının 
bir  dövrü  onların  intensiv  olaraq  mitoz  yolla 
çoxalmasıdır. Bu çoxalma adi mitozdan onunla fərqlənir 
ki,  bölünmə  nəticəsində  yaranan  hüceyrələr  başlanğıc 
hüceyrə  həcminə  çatmadan  təkrar  bölünürlər.  Odur  ki, 


 
266 
cinsi  vəzilərin  bu  nahiyyəsindəki  hüceyrələr  həcmcə 
kiçik, sayca çox olur və çoxalma zonası adlanırlar (şəkil 
62).  Bundan  sonra  hüceyrələr  ikinci  dövrə-böyümə 
dövrünə  keçir.  Cinsi  vəzilərin  bu  nahiyyəsindəki 
hüceyrələr  ətraf  mühitdən  qida  maddələrini  alır  və 
böyüyürlər.  Beləliklə  onlar  böyümə  zonasını  əmələ 
gətirirlər.  Erkək  fərdlərdə  böyümə  zonasında  olan 
hüceyrələr  1-ci  dərəcəli  spermatosit  hüceyrələri  əmələ 
gətirirlər.  Bu  dövrdə  hüceyrələr  böyüməklə  yanaşı 
yetişmə  mərhələsinə  keçid  üçün  bölünməyə  də 
hazırlaşırlar. 
 
 
 
Şəkil 62. Cinsi hüceyrələrin inkişaf sxemi. 
 
Bundan  sonra  həmin  hüceyrələr  bölünərək    2-ci 
dərəcəli    spermatosit  hüceyrələrini  əmələ  gətirirlər. 
Bundan sonra yetişmənin 2-ci bölünməsi gedir və hər bir 
2-ci  dərəcəli  spermatosit  bölünür  və  hərəsi  2  spermatid 
Чохалма 
зонасы 
2 н, 
2ж 
Бюйцмя 
зонасы 
2 н, 
4ж 
Йетишмя 
зонасы 
н, 
ж 
Сперматазо
ид  
Йумурт
а 
щцcейр
я 
Йюнялдижи 
жисимжикляр 
н, 2ж 


 
267 
əmələ  gətirir.  Sonra  isə  hər  bir  spermatid  formalaşma 
mərhələsini  keçərək  spermatozoid  hüceyrəsinə  çevrilir. 
Yetişmə  mərhələsində  olan  hüceyrələr  bölündükdə 
onlardakı diploid xromosom sayı 2 dəfə azalır və yetişmə 
mərhələsindəki  spermatidlərdə  haploid  saylı  xromosom 
olur. Odur ki, bu bölünmə reduksion bölünmə  adlanır. 
Elə bunun nəticəsi olaraq hər bir spermatozoidə  cüt  
homoloji  xromosomlardan  ancaq  biri  düşür.  Münasib 
spermatozoidlərdə DNT  miqdarı da somatik hüceyrələrə 
nisbətən 2 dəfə az olur. 
Oogenez  prosesi  də  mahiyyətcə  spermatogenez 
prosesinə oxşardır. Lakin bəzi fərqlər vardır. Belə ki, bu 
zaman  böyümə  mərhələsindəki  hüceyrələrdən  hər  biri 
yetişmə  zonasına  keçid  üçün  bölündükdə,  nüvə 
materialları  tam  bərabər  olaraq  oositlərdə  paylanırsa, 
sitoplazma  isə  qeyri  bərabər  paylanır.  Odur  ki,  1-ci 
dərəcəli  iki  oositdən  biri  həcmcə  iri,  ikincisi  isə  kiçik 
olur. Yetişmənin 2-ci bölünməsində isə iri hüceyrə təkrar 
bölünərək  bir  iri  və  bir  kiçik  hüceyrə  verir,  kiçik 
hüceyrədən  isə  bölünmə  nəticəsində  iki  kiçik  hüceyrə 
əmələ gəlir. Odur ki, 4 oositdən 3-ü kiçik olur və polyar 
cisimcik adlanır və mayalanmağa qabil olmur. Biri isə iri 
olur,  formalaşaraq  yumurta  hüceyrəsinə  çevrilir  və 
mayalanmağa  qabil  olur.  Bundan  başqa  oogenez 
spermatogenezdən  bir  də  onunla  fərqlənir  ki,  bu  zaman 
böyümə  mərhələsindəki  hüceyrələr  ooqonilər  nisbətən 
yavaş  böyüyürlər  və  bir  dərəcəli  ovosit  hüceyrələrinə 
çevrilirlər, böyümə dövründə bunlara daha çox vaxt sərf 
olunur və böyümə dövrü özü iki mərhələyə ayrılır: kiçik 
böyümə dövrü və böyük böyümə dövrü. Böyük böyümə 


 
268 
dövründə yumurta hüceyrəsi min dəfələrlə böyüyür və bu 
zaman meyozun birinci profazası keçir. 
Reduksion  bölünmə  hadisəsi  spermatosit  və  oosit 
hüceyrələrində iki dəfə ardıcıl olaraq gedir. Bu bölünmə 
mitozdan  bir  sıra  xüsusiyyətlərinə  görə  fərqlənir  (şəkil 
54). Əvvəlcə iki dəfə ardıcıl gedən reduksion bölünmədə 
hüceyrələrdə  elə  qanunauyğun  dəyişikliklər  gedir  ki, 
onlar  cinsi  hüceyrələrin  yaranmasına  və  hər  bir  cinsi 
hüceyrələrdə  somatik  hüceyrədəkindən  2  dəfə  az 
xromosom  olmasına  gətirib  çıxarır.  Digər  tərəfdən 
meyozda  mitozdan  fərqli  olaraq  genetik  materiallın 
rekombinasiyası gedir. Belə ki, homoloji xromosomların 
müəyyən 
sahələri 
arasında 
mübadilə 
gedir. 
(krossinqover),  eləcə  də  meyozun  1  və  2  bölünməsi 
arasında  S  mərhələsi  olmur.  Mitozda  hər  bölünmədən 
qabaq interfaza dövrü olur və bu zaman genetik material 
reduplikasiyaya  uğrayır  (DNT  ikiləşir,  zülallar  sintez 
olunur, enerji toplanır və s). Reduksion bölünmə zamanı 
isə genetik material bir dəfə reduplikasiya olur, bölünmə 
isə  iki  dəfə  təkrar  olunur.  Elə  bunun  və  reduksion 
bölünmənin  1  profazasında  homoloci  xromosomların 
konyuqasiyasının  nəticəsi  olaraq  reduksion  bölünmə 
nəticəsində yaranan cinsi hüjeyrələrdə xromosom sayı iki 
dəfə  somatik  hüceyrələrdəkindən  az  olur.  Lakin 
reduksion    bölünmənin  bəzi  xüsusiyyətlərində  müəyyən 
dərəcədə  mitoza  oxşarlıq  da  vardır.  Belə  ki,  mitozdakı 
qütblük,  bölünmənin  mərhələləri  (interfaza,  metafaza, 
anafaza və telofaza), xromosomların qütblərə hərəkəti və 
s. meyozda da müşahidə edilir.  
Meyozda  bölünmə  iki  dəfə  ardıcıl  getdiyi  üçün  I 
bölünmədəki  mərhələlər  1  profaza,  1  metafaza,  1 
 
 
 
 
 
 
 


 
269 
anafaza  və  1  telofaza  işarə  olunur.  2-ci  bölünmədə 
həmin  mərhələlər  II  rəqəmi  ilə  işarələnir  (şəkil  63). 
Meyozun  1  profazası  həm  mitozun  profazasından  həm 
də meyozun II profazasından fərqli və mürəkkəbdir. 
 
 
 
 
Şəkil 63. Meyoz. 
 


 
270 
 
Meyozun  1  profazası  özü  ayrılıqda  5  ardıcıl 
mərhələdən  ibarətdir:  1.  Leptotena,  2.  Ziqotena,  3. 
Paxitena, 4. Diplotena,    5. Diakinez. 
Meyoza  və  ya  reduksion  bölünməyə  daxil  olan 
hüceyrələrdə  adi  diploid  (2n)  xromosom  dəsti  olur. 
Profazadan əvvəl gələn interfazada hüceyrələr G
1
, S, G
2
 
mərhələlərini  keçərək  DNT  və  xromosomu  təşkil  edən 
xromatidləri ikiləşir. Sonra onlar 1 profazanın leptotena 
mərhələsinə  daxil  olur,  bu  mərhələ  nazik  xromatin 
saplar mərhələsi də adlanır. 
Leptotenada  xromosomlar  artıq  S  dövrünün 
nəticəsi  olaraq ikiləşmişdir.  Lakin  hər  xromosomun  iki 
qız  xromatiddən  ibarət  olmasını  çox  da  asanlıqla 
müşahidə etmək olmur (mitozdan fərqli olaraq). Hələlik 
leptotenada  diploid  xromosom  sayı  mövcud  olur. 
Leptotena mərhələsində xromosomlar üzərində müncüq 
kimi  düzülmüş  xromatidlərin  sıxılmış  sahəsi  olan 
xromomerləri  aydın  görmək  olur.  Xromomerlərin  sayı, 
düzülüşü,  xromomer  arası  məsafə  hər  bir  xromosom 
üçün  özünə  məxsusdur.  Xromomerlərin  bu  xüsusiyyəti 
xromosom  xəritəsinin  tərtib  edilməsi  və  onların 
sitogenetik cəhətdən analizi üçün əlverişli şərait yaradır. 
Xromosomlarda 
xromomerlərin 
sayı 
müxtəlif 
obyektlərdə 
müxtəlifdir: 
məs. 
Tritonun 
12 
xromosomunda  2,5  min.  düyünün  24  xromosomunda 
645 dənədir. 
Leptotenanın  sonunda  homoloji  xromosomların 
konyuqasiyası başlayır. 


 
271 

Yüklə 5,32 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   105   106   107   108   109   110   111   112   ...   126




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin