Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

Hüeyrə 
regenerasiyasının 
mexanizmləri. 
Hüceyrənin  və  ya  toxumanın  itirilmiş  hissələrini  bərpa 
etmək 
qabiliyyətinə 
regenerasiya 
deyilir. 
Regenerasiyanın  realizə  səviyyəsindən  asılı  olaraq  onu 
hüceyrədaxili  regenerasiyaya  və  hüceyrə  səviyyəsində 
regenerasiyaya bölürlər. Hüceyrədaxili regenerasiyaya – 
qoca  dağılmış  hüceyrə  orqanoidlərinin  məsələn, 
mitoxondrilərin    və  zədələnmiş  hüceyrə  hissələrinin 
bərpasına  aid  etmək  olar.  Regenerasiya  prosesinin 
təyinatından  asılı  olaraq  onu  iki  yerə  ayırmaq  olar: 
Fizioloji  və  reparativ  (posttravmatik)  regenerasiya. 
Fizioloji regenerasiya – qocalmış, dəyişməsi lazım olan 

---

 
296 
hüceyrə komponentlərinin və yaxud bütöv hüceyrələrin 
bərpasıdır.  Reparativ  regenerasiya  –  hüceyrələrin 
zədələnmədən  sonra  bərpasıdır.  Zədələnmədən  sonra 
regenerasiya  ilə  bərabər  hüceyrədə  kompensator, 
adaptiv  dəyişikliklər  də  gedir.  Bunlar  mümkün  olan 
təkrar zədələnmələrin təsirinin azalmasına yönəlir. Əgər 
nəticədə  orqanoidlərin  sayı  artarsa  bu  hal  hipertrofiya 
adlanır.  Əgər  bu  hal  orqanoidlərin  hiperplaziasıyası 
adlanır.  Bu  dəyişikliklər  nəticəsində  hüceyrələrin 
ölçüləri  artır  və  onun  zərərli  faktorlara  qarşı  həssaslığı 
azalır.  
Nekroz.  Xarici  amillərin  təsirindən  hüceyrənin 
strukturunun  və  funksiyasının  dəyişməsinə  hüceyrənin 
reaktiv  dəyişməsi  deyilir.  Əgər  xarici  amil  hüceyrəni 
məhv  etmirsə,  burada  kompensator  dəyişikliklər  baş 
verir.  Bu  dəyişikliklər  zərərli  təsirin  minimuma 
endirilməsinə yönəlir.  
Belə dəyişikliklər bir neçə cür olur.  
1. Xarici amil hüceyrənin bölünməsini fəallaşdırır. 
Bu zaman hüceyrələrin sayı artır. Nəticədə zərərli təsir 
daha  çox  sayda  hüceyrələr  arasında  bölündüyü  üçün 
onun effekti zəifləyir.  
2.  Xarici  amil  bölünə  bilməyən  hüceyrəyə  təsir 
edir.  Hüceyrədə  zülalların,  orqanoidlərin  sintezi 
fəallaşır. Nəticədə hiperplaziya və hipertrofiya baş verir. 
Hüceyrələrin  ölçüsü  artır  və  təsirə  daha  dözümlü  olur. 
Birinci  hal  –  hüceyrənin  hiperplaziyası,  ikinci  hal  – 
hüceyrənin hipertrofiyası adlanır.  

---

 
297 
3.  Xarici  təsir  poliploid  və  ya  irinüvəli 
hüceyrələrin  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Belə 
hücceyrələrin  ölçüsü  daha  böyük  olur,  funksional 
cəhətdən  daha  fəal  olub  zədələyici  faktorlara  qarşı 
dözümlü olurlar.  
4.  Xarici  təsir  metobolizmi  və  funksional  fəallığı 
artıra bilər. Bu xarici təsirə qarşı hüceyrə reaksiyalarının 
bir  variantıdır.  Hüceyrənin  səthinin  artması  və 
quruluşunun  mürəkkəbləşməsi  baş  verir,  bu  da  səthin 
vahidə  düşən  təsir  intensivliyini  azaldır.  Xarici  təsirə 
cavab olaraq əsas funksiyası faqositoz olan hüceyrələrdə 
fəallıq  arta  bilər.  Əzələ  hüceyrələri  stimulyasiya 
yığılmaqla,  sinir  hüceyrələri-sinir  impulsu  ilə,  sekretor 
hüceyrələr  maddələrin  ifrazının  artması  ilə  cavab 
verəcəklər.  
5. İstənilən güclü təsir hüceyrədə stressor reaksiya 
yaradır.  Bu  zaman  xüsusi  qoruyucu  zülalların  sintezini 
təmin  edən  müəyyən  genlər  fəallaşır,  digər  sintez 
prosesləri  isə  ləngiyir.  Bu  zülallar  ilk  dəfə  hüceyrəyə 
yüksək  temperaturla  təsir  olunan  zaman  müəyyən 
edildiyi  üçün  istilik  şoku  zülalları  adlandırılıb.  Onlar 
universal  xüsusiyyət  daşıyır,  yüksək  düzümlüklə 
bərabər,  digər  zülalları  zədələnməyə  (aqreqasiya, 
koaqulyasiya)  qoymur  və  yaranmış  patoloji  zülal 
birləşmələrinin parçalanmasına kömək edir.  
6.  həddindən  artıq  güclü  faktorların  təsirindən 
hüceyrədə parçalanma-nekroz baş verir. Adətən nekroz 
müəyyən  hüceyrə  qruplarını  əhatə  edir.  Morfoloji 
dəyişikliklər  həm  nüvədə,  həm  də  sitoplazmada 
müşahidə olunur. Nüvədə bu kimi dəyişikliklər baş verə 

---

 
298 
bilər:  aktivləşmiş  lizosomal  ferment  DNT-azanın 
təsirindən  nüvə  DNT-si  müxtəlif  ölçülü  fraqmentlərə 
parçalanır,  nəticədə  xromatin  paylanması  pozulur,o, 
yığımlar  halında  kariolemmanın  altında  toplanır.  Sonra 
nüvədə aşağıdakı dəyişikliklər baş verə bilər: 
kariopiknoz  –  nüvənin  büzüşməsi,  ölçülərinin 
kiçilməsi və tədricən tam itməsi. 
kariolizis  –  nüvənin  tam  itməsinə  qədər  gedən, 
nüvə  hissələrinin  tədricən  əriməsi,  nəticədə  nüvə 
struktursuz qovuqcuq şəklini alır. 
karioreksis  –  ayrı-ayrı  fraqmentlərə  parçalanması 
və sonradan dağılması.  
Bu  üç  prosesdən  biri  nəticəsində  nüvəsini  itirən 
hüceyrə həyatilik qabiliyyətini itirir və məhv olur.  
Sitoplazmada  orqanoidlərin  degenerasiyası  gedir. 
Endoplazmatik  şəbəkənin  sisternaları  genişlənir, 
dənəvər  endoplazmatik  şəbəkədə  isə  ribosomlar  yox 
olur.  
Mitoxondrilərin 
matriski 
dəyişilir, 
membranlararası  sahə  genişlənir,  sonra  kristlər  dağılır, 
axırda mitoxondrilərin membranları parçalanır və onlar 
tam  dağılır,  lizosomların  membranları  zədələnir, 
fermentlər  sitozola  keçərək  sitoplazma  strukturlarının 
dağılmasında  iştirak  edir.  Hüceyrə  membranlarının 
dağılması  isə  hialoplazmada  kalsiumun  artması  ilə 
əlaqədardır.  Çünki,  kalsium  membranlarla  bağlı 
fosfolipaza  fermentlərini  fəallaşdırır.  Sitoplazmada 
tədricən  vakuollar  yaranır,  buna  vakuol  distrofiyası 
deyilir,  tipik  olmayan  zülal  və  yağ  törəmələrinin 
yığılması  baş  verir  ki,  buna  da  zulal,  yağ  distrofiyası 

---

 
299 
deyilir.  Lizosomların  fəallaşması  həm  də  hüceyrənin 
autolizinə və makrofaqların faqositozuna gətirir.