Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

a) Çoxalmanın kontakt tormozlanması effekti. 
İki  hüceyrənin  sıx  kontaktı  zamanı  onların 
bölünməsi  dayanır.  Bu  təsir  plazmolemmadan, 
sitoskeletə sonra nüvəyə ötürülür. Hüceyrə kulturasında 
toxumanın yalnız bir qatlı vəziyyətdə böyüdüyünü məhz 

---

 
294 
bu effekt izah edir. Xərçəng hüceyrələrində isə bu effekt 
yoxdur,  onlar  qaydasız  böyüyərək  bir  qatı  pozurlar. 
Orqanizmdə onlar özünü eyni cür aparırlar.  
b)  Keylon  tənzimi.  Keylonlar  –  zülal  təbiətli 
maddələrdir. 
Onlar 
differensiasiya 
olunmuş 
hüceyrələrdə  yaranır,  lakin  gövdə  hüceyrələrinə  təsir 
edə  bilir  və  mitozu  ləngidir.  Keylonlardan  başqa 
hüceyrələr  xüsusi  böyümə  faktorları  induktorlar  sintez 
edir,  onlar  mitozu  stimullaşdırır.  Keylonların  və 
induktorların  sayəsində  toxumanın  hüceyrə  tərkibi 
tənzimlənir.  
3.  Orqanizm  səviyyəsində  tənzimlənmə,  sinir, 
endokrin və immun sistemləri sayəsində baş verir. Sinir 
sistemi  hədəf  toxumalarda  hüceyrələrin  bölünməsini 
həm  stimullaşdıra,  həm  də  ləngidə  bilir.  Endokrin  və 
immun sistemlərinin hüceyrələrində çox sayda böyümə 
faktorları  yaranır,  bunlar  hüceyrə  bölünməsini 
stimullaşdırır.  Bunlara  epidermal,  trombositar  böyümə 
faktorları,  sinirlərin,  fibroblastların  böyümə  faktorları, 
aiddir.  İnsulinəbənzər  faktorlar  və  bəzi  hormonlar 
bölünməni fəallaşdırır, bəzilər isə ləngidir. Fəallaşdıran 
hormonlara  böyümə  hormonu  insulin,  tiroidin  və  s. 
aiddir,  ləngidən  hormonlara  isə  qlikokortikoidlər 
(böyrəküstü vəzilərin qabığının hormonları) və s. aiddir. 
Eyni  hormon  miqdarından  asılı  olaraq  hüceyrəyə 
müxtəlif  təsir  göstərə  bilir.  Məsələn,  cinsiyyət 
hormonları 
cinsiyyət 
orqanlarında 
hüceyrələrin 
bölünməsini  fəallaşdırır,  amma  sümüklərin  böyümə 
zonalarında bölünməni ləngidir. Qlikokortikoidlər əksər 
orqanlarda  hüceyrə  bölünməsini  dayandırır,  lakin 

---

 
295 
qaraciyrdə  bölünməni  stimullaşdıra  bilər.  Mitoz 
bölünmə  mühitin  zərərli  təsirlərinə  qarşı  çox  həssas 
prosesdir.  O  müxtəlif  tərkibli  kimyəvi  müxtəlif 
maddələrin,  o  cümlədən dərmanların  təsirindən ləngiyə 
bilər. 
Bölünmə 
vətərlərinin 
mikroborucuqlarını 
zədələyən maddələr (məs: kolxitsin) mitozu metafazada 
dayandırır.  Bunu  metafaza  xromosomları  preparatını 
almaq 
üçün 
istifadə 
edilir. 
Bu 
preparatlar 
xromosomların  quruluşunu  öyrənmək  üçün  istifadə 
olunur.  Radiasiya  mitoza  mənfi  təsir  edir.  Mitotik 
xromosomlar formasını dəyişir, onlarda parçalanma baş 
verir,  sonradan  fraqmentlərın  düzgün  birləşməsi 
pozulur.  Bəzən  ayrı-ayrı  xromosomlar  tamamilə  yox 
olur. Bölünmə vətərlərinin anomaliyalarına rast gəlinir. 
Digər  hallarda  xromosomlar  bölünür,  nüvə  isə 
bölünmür,  nəticədə  poliploid  xromosom  dəstinə  malik 
böyük  nüvələr  əmələ  gəlir.  Əgər  radiasiyanın  təsiri 
güclüdürsə hüceyrələr bölünmə qabiliyyətini itirirlər.